تاریخ مادها در ایران باستان (۶۰۷ تا ۵۴۹ پیش از میلاد)

تاریخ مادها برای ما در هاله‌ای از ناشناخته‌ها قرار دارد و درباره‌ی سرگذشت این قوم اطلاعات چندانی در دست نداریم. آنچه در مورد مادها در تاریخ ایران می‌دانیم از منابع یونانی، مانند یادداشت‌های مورخی به نام «هرودوت» است. مورخان یونانی ده‌ها سال بعد از حکومت مادها شروع به تحقیق درباره‌ی تاریخ مادها کرده‌اند. اغلب آن‌ها حتی سکونتگاه مادها را به چشم ندیده‌اند و روایت‌هایشان با افسانه‌ها و خیالبافی‌ها درآمیخته است.

نقشه ایران در زمان مادها

نقشه ایران در زمان مادها نشان‌دهنده‌ی یکی از اولین امپراتوری‌های بزرگ جهان باستان است. مادها، که حدود قرن 7 پیش از میلاد تا 550 پیش از میلاد حکومت می‌کردند، سرزمین‌های گسترده‌ای را در بر می‌گرفتند که شامل بخش‌های بزرگی از ایران امروزی، آذربایجان، و نواحی شمالی عراق بود.

ورود مادها به فلات ایران

در پایان هزاره‌ی دوم تا هزاره‌ی اول پیش از میلاد، مادها و پارس‌ها وارد فلات ایران شدند و این آغاز تاریخ مادها در ایران‌زمین است. هر دو قوم از آریایی‌ها بودند که به آسیا و اروپای شمالی مهاجرت کردند. مادها و پارس‌ها با ساکنان قبلی این منطقه متحد شدند و در‌عین‌حال، استقلال خود را حفظ کردند.

قبیله‌های مادی در غرب ایران ساکن شدند. جایی که در آن زمان، سکونتگاه گروه‌های قومی و زبانی گوناگونی مانند گوتی‌ها، لولوبی‌ها، کاسی‌ها، هوری‌ها و اورارتوها بود و حکومت‌های خرد محلی فرمان می‌راندند. بعدها، در سده‌های نهم و هشتم پیش از میلاد، قدرت مادها افزایش یافت و قلمروی آن‌ها از شمال «میان‌رودان» تا «باختر» گسترش یافت. البته محدوده‌ی دقیق سیطره‌ی مادها برای ما مشخص نیست.

مادها خواه با صلح و خواه بدون صلح، چه با جنگ و چه با معامله، قومی بودند که در این منطقه حقّ ماندن پیدا کردند و از دشت‌های حاصلخیز و چراگاه‌های شمال غربی ایران استفاده کردند. قبایل پارسی نیز که دین و زبان و نژاد مشترکی با مادها داشتند، در جنوب غربی ایران و اطراف رودهای کرخه و کارون مستقر شدند.

پادشاهی ماد

شکل‌گیری پادشاهی مادها بی‌تردید نقطه‌ی عطفی در تاریخ ایران بود؛ زیرا موجب شکل‌گیری سبکی از زندگی فرهنگی و سیاسی ملت در آن زمان شد.

بر اساس نوشته‌های هرودت، مادها حدود ۱۵۰ سال بر ایران حکومت کردند. دودمان مادها چهار پادشاه به خود دید که همگی از یک خانواده بودند. عاقبت، این سلسله در سال ۵۰۰ پیش از میلاد، به دست کوروش بزرگ سرنگون شد.

پادشاهان مادی به‌ترتیب «دیاکو»، «فَرَورتیش»، «هووخشتره» و «ایشتوویگو» بوده‌اند. ایشتوویگو در تاریخ به نام «آستیاگ» معروف است.

دیاکو، آغازگر حکومت مادی

دیاکو (تلفظ: دَیااُکُ) اولین حکومت مادی را در ایران پی‌افکند. مادها در دهکده‌ها و شهرهای کوچک خود به‌صورت جداگانه زندگی می‌کردند. دیاکو تلاش کرد در آن دوره‌ی بی‌قانونی، عدالت را در دهکده‌ی خود برپا کند. آوازه‌ی نکومنشی او به باقی شهرها و دهکده‌ها رسید و باعث شد مردم برای داوری نزد او بیایند و تا حدی روابط انسان‌ها با هوشمندی وی قانون‌مدار شد. اما پس از مدتی، دیاکو به بهانه‌ی پرمشغلگی از ادامه‌ی کار حکمیت بین مردم سر باز زد. همین امر باعث رواج دوباره‌ی هرج و مرج میان مادها شد، تا جایی که پیش دیاکو رفتند و از او خواستند تا فرمانروایی سرزمین مادها را به عهده بگیرد. این موضوع پیش‌درآمد تشکیل حکومت مادی شد.

دیاکو برای ایجاد عدالت و امنیت مردمان آن منطقه انتخاب شد و به این ترتیب، تاریخ مادها از پادشاهی مقتدر برخوردار شد. او در اولین اقدام، نگاهبانانی برای خویش گماشت و پایتختی بنا نهاد که به فارسی باستان «هگمتانه» و به یونانی «اکباتان» خوانده می‌شد.

هگمتانه، اولین پایتخت ایران

هگمتانه پایتخت مادها و پایتخت تابستانی هخامنشیان بوده است. بر اساس زمینه‌های تاریخی و باستان‌شناسی، تطبیق هگمتانه با همدان امروزی قطعی است.

هگمتانه به‌معنای محلی برای اتحاد دوباره است و به زندگی پر از صلح گروه‌های قومی مختلف و تشکیل حکومتی قوی در یک نقطه اشاره دارد. این اتحادیه که از عناصر قومی مختلف در غرب ایران تشکیل شده بود، با تدابیر دیاکو به‌شدت قدرتمند گشت. ازاین‌رو، به تهدیدی جدی علیه آشوری‌ها تبدیل شد.

هرودوت درباره‌ی ساخت دژی تودرتو و مستحکم به‌دستور دیاکو در هگمتانه خبر می‌دهد؛ دژی که هفت دیوار متحدالمرکز داشته و در داخلی‌ترین بخش آن، پادشاه می‌زیسته است. تا امروز، از این دژ که توصیفاتش بیشتر به افسانه می‌ماند، اثری یافت نشده و تنها شاهد، همان نوشته‌های هرودوت است.

آشوریان، دشمن مشترک مادها و پارس‌ها

مادها و پارس‌ها از دشمنان خود در امان نبودند و دائم، آشوری‌ها در غرب، اورارتو‌ها در شمال و عیلامی‌ها در جنوب به آن‌ها حمله می‌کردند. مادها و پارس‌ها برای ایمنی‌بخشیدن به سکونتگاه‌های خود، شروع به ساخت ارگ‌ها و برج‌هایی در اطراف روستاهای خود کردند. این کار به رونق صلح و تمدن در منطقه کمک کرد.

آشوری‌ها دشمنی بزرگ و همسایه‌ای خطرناک برای مادها و پارسیان بودند. زمانی که این دو قوم قدرت زیادی در مناطق مختلف داشتند، آشوری‌‌ها از آن‌ها اسب خریداری می‌کردند؛ اما بعدها، زمانی که ضعیف شدند، آشوری‌ها به آن‌ها حمله می‌کردند و دام‌هایشان را به غارت می‌بردند.

سرانجام، دیاکو از آشوری‌ها شکست خورد و پادشاه آشوری او و خانواده‌اش را به آشور تبعید کرد. به این ترتیب، عمر حکمرانی اولین پادشاه تاریخ مادها به سر آمد.

پادشاهی فرورتیش

فرورتیش، پسر دیاکو، به همراه پدر و خانواده به آشور تبعید و در آنجا تربیت شده بود. آشوری‌ها، بعدها فرورتیش را به‌عنوان فرمانروا به هگمتانه برگرداندند. او سرانجامِ ناخوش پدر را دیده بود؛ اما پس از رسیدن به پادشاهی، باز شیوه‌ی پدر را در مقابل آشوریان پیش گرفت و به آنان اعلان جنگ داد. وی توانست در این راه، پارسیان را با خود متحد کند؛ زیرا پارسیان نیز از حمله‌ی آشوریان بسیار زخم خورده بودند.

آشوری‌ها با همکاری سکاها، جنگجویان مزدور، توانستند قیام فرورتیش را تا حدی ناکام بگذارند؛ اما او توانست سه ایالت را از یوغ آشوریان نجات دهد و حکومت مستقل مادی را بازسازی کند.

در نهایت، فرورتیش پس از ۲۲ سال حکومت در تاریخ مادها، در نبردی با آشوریان کشته شد.

هوخشتره، گستراننده‌ی قلمروی پادشاهی

هوخشتره، پسر فرورتیش، سومین و قدرتمندترین پادشاه ماد است. او برای اولین بار توانست حکومتی سراسری در ایران تشکیل دهد و ایران را به‌عنوان یک حکومت قدرتمند به جهانیان معرفی کند. هوخشتره را اولین پادشاه حقیقی امپراتوری ایرانیان باستان نامیده‌اند. او برای نابودکردن حکومت آشوری‌ها برنامه‌ریزی کرد و پس از جنگی پنج‌ساله در نینوا، در سال ۶۰۷ پیش از میلاد، آن‌ها را از بین برد. بابلی‌ها در این جنگ‌ها، بر علیه آشوری‌ها، به مادها کمک کردند و به متحدانی جدید برای مادها تبدیل شدند.

هوخشتره تمام سران سکاها را به قتل رساند و توانست حکومت ۲۸‌ساله‌‌ی آن‌ها را خاتمه دهد. در زمان حکومت او، سرزمین‌های اورارتو‌ها، همه‌ی مناطق عیلامی، پارس، پارت (خراسان) و حتی آسیای صغیر (ترکیه امروزی) تحت حکومت مادها قرار گرفتند. به این ترتیب، هوخشتره گسترده‌ترین قلمرو در تاریخ مادها را شکل داد.

ایشتوویگو، آخرین پادشاه در تاریخ مادها

ایشتوویگو، پسر هوخشتره، به مدت ۳۵ سال حکومت کرد و ثروت پدرش را برای زندگی تجملاتی و پرلذتی خرج کرد. او پادشاهی خشن و سنگدل بود که دیگر محبوبیتی میان مردمان نداشت.

در سال‌های پایانی حکومت ایشتوویگو، وی با پادشاه بابلی‌ها، «نبونئید»، جنگید. در همان زمان، خبردار شد که پارسی‌ها به رهبری کوروش علیه او به پا خواسته‌اند. در نتیجه، ناچار شد برای جنگ با آن‌ها، از جنگ با بابلی‌ها عقب‌نشینی کند.

پایان حکومت ماد و طلوع امپراتوری هخامنشی

نبرد ایشتوویگو با کوروش حدود سه سال طول کشید. در نهایت، سپاه پارسیان به رهبری کوروش، سپاه مادها را شکست دادند. بعد از شکست ایشتوویگو، کوروش دستور داد تا هیچ انتقامی از او نگیرند. در عوض، ایشتوویگو را تا پایان عمر در یک کوشک بزرگ زندانی کرد و به این صورت، به او احترام گذاشت. این‌گونه بود که تاریخ مادها به اتمام رسید.

آغاز حکومت هخامنشیان

زمانی که کوروش هگمتانه را فتح کرد، تسلط مادها در همه‌ی بخش‌های فلات ایران به اتمام رسید. به این ترتیب، زمان برپایی حکومت هخامنشیان در سال ۴۴۹ پیش از میلاد، فرا رسید.

در نهایت، کوروش دوم که بعدها کوروش کبیر نام گرفت، تمامی گروه‌های قومی منطقه را با هم متحد کرد و حکومتی مرکزی بر پا ساخت که پایتخت آن پاسارگاد، در مرکز ایران بود. ایرانی‌ها از کوروش کبیر به‌عنوان پدر ملت ایران یاد می‌کنند. او همه را زیر یک پرچم آورد و با همه به مهربانی و بخشش رفتار کرد.

باورهای مادها

مذهب اصلی مادها بر پرستش اهورا مزدا، یعنی خدای بزرگ، تمرکز داشت و دین ابتدایی آنان مزدایی بود. آن‌ها معتقد بودند که خدا را نمی‌توان دید. در نتیجه، هیچ تصویر یا بتی از خدای خود نساخته بودند. باستان‌شناسان معتقدند که آن‌ها هیچ معبدی نداشتند و فقط بر بالای تپه‌ها و در فضای باز دور هم جمع می‌شدند تا خدا را بپرستند. البته در حفاری‌های جدید، معبدی را با آتشگاه‌هایی در داخل آن کشف کرده‌اند که متعلق به دوره‌ی مادهاست و در تپه‌ی تاریخی نوشیجان قرار دارد.

مُغ‌ها قومی جداگانه از یک طبقه‌ی اجتماعی بودند که این حق یا امتیاز را داشتند که به عنوان روحانی خدمت کنند. هنوز مشخص نیست دینی که آن‌ها تبلیغ می‌کردند و مردم به آن اعتقاد داشتند، دینی پیش از دین زرتشتی بوده است یا خود آیین زرتشت. این موضوع مسئله‌ای بحث‌برانگیز است که پژوهشگران هنوز بر سر آن به توافق نرسیده‌اند.

فرهنگ و هنر مادها

تمدن ماد توانست در بنای تمدن ایران‌زمین سهم بزرگی داشته باشد. مادها به پارسی‌ها آموختند که به‌جای لوح گلی، کاغذ پوستی و قلم به کار ببرند. آن‌ها استفاده از ستون را در ساختمان‌سازی رواج دادند. قوانین اخلاقی، فرهنگ پدرسالاری و تفکیک جنسیتی وظایف، همگی از یادگارهای دوران ماد است.

در این دوره، هنرنمایی بر مفرغ و آهن و سفال و سنگ‌تراشی به اوج رسید و به احتمال زیاد، نساجی نیز پیشرفت‌هایی داشته است. تکوک (ریتون) طلایی بز کوهی که از کاوش‌های تپه‌ی باستانی هگمتانه در همدان به دست آمده است، نشان‌دهنده‌ی بلوغ و شکوه هنر و فرهنگ مادی است.

معماری مادی تحت‌تأثیر معماری باشکوه اورارتو و آشور بود و به آن، رنگ و لعاب ایرانی بخشید. به این ترتیب، معماری مادی سنگ‌بنای آثار ماندنی دوران هخامنشی مانند پارسه، تخت جمشید و شوش شد. بسیاری دیگر از نشانه‌های تمدن‌های میان‌رودان نیز از طریق مادها به هخامنشیان انتقال پیدا کرد؛ به طوری که تا قرن‌ها بعد، نظام اداری دربار ایران و بیشتر جنبه‌های باشکوه و فرهنگی جامعه‌ی ایران را نویسندگان یونانی به مادها نسبت می‌دهند.

تاریخ مادها برگی پر رمز و راز از دفتر تاریخ ایران‌زمین است. نقطه‌ی آغاز حکومتی یکپارچه در ایران، از هگمتانه و مردمان اندیشمند ماد است. برای آشنایی بیشتر با سرگذشت کشورمان، توصیه می‌کنیم خلاصه تاریخ ایران را بخوانید.

پرسش‌های متداول درباره تاریخ مادها

اگر پاسخ پرسش خود را در اینجا پیدا نکردید، در بخش دیدگاه‌های زیر این پست برای ما کامنت بگذارید و سوالتان را بپرسید. ما حتما به آن پاسخ خواهیم داد.