مادها اقوامی از مردمان آسیای مرکزی از نژاد آریایی بودند که در اواخر هزاره‌ی دوم پیش از میلاد، در منطقه زاگرس ساکن شدند. آنها در سال ۷۰۰ پیش از میلاد، با متحدکردن قوم‌های ایرانی، حکومت مادها در ایران امروزی را بنیان نهادند. شکوفایی تاریخ مادها با پایان‌دادن به فرمانروایی آشوری رقم خورد و فصلی دیگر در تاریخ ایران گشود.
حکومت مادها چند سال پیش در ایران برپا بود؟
قدمت حکومت مادها در ایران به حدود ۲۷۰۰ سال پیش بازمی‌گردد. مادها از سال ۷۰۰ تا ۵۵۰ پیش از میلاد، در ایران حکومت میکردند. آنها پس از سال‌ها استقرار در در غرب فلات ایران و نواحی محدود به زاگرس، به‌مرور قدرت یافتند و نقشی پیشرو در منطقه به‌خود گرفتند؛ تاجایی‌که با متحدکردن اقوام محلی توانستند بر آشوریها برتری یابند. با شکست حکومت آشور، پادشاهی ماد شکل گرفت و مدت ۱۵۰ سال حکمرانی کرد. پس از آن، کوروش کبیر با برچیدن پادشاهی مادها، قدرت را به دست گرفت و حکومت هخامنشیان را برپا ساخت.
آنچه از تاریخ مادها می‌دانیم، برگرفته از کهن‌نبشت‌های میان‌رودان، ازجمله کتیبه‌های آشوری است. مورخان یونانی نیز ده‌ها سال پس از حکومت مادها، شروع به تحقیق درباره مادها کردند و امروزه، برخی نوشته‌های آنها مرجع مطالعه درمورد مادهاست. البته احتمال می‌رود اغلب آنها حتی سکونتگاه مادها را به چشم ندیده باشند و روایت‌هایشان با افسانه‌ها و خیالبافی‌ها آمیخته باشد.
نقشه سرزمین مادها
نقشه ایران در زمان مادها نشان‌دهنده‌ی یکی از اولین امپراتوری‌های بزرگ جهان باستان است. قلمرو مادها سرزمین‌های گسترده‌ای را در بر می‌گرفت که شامل بخش‌های بزرگی از ایران امروزی، آذربایجان، و نواحی شمالی عراق بود.
مادها در کجای ایران ساکن شدند؟
سرزمین مادها در ابتدا نواحی مرکزی و غربی ایران تا حدود کردستان و کوه‌های زاگرس را شامل می‌شد. دولت ماد از شمال به اورارتو، از جنوب به عیلام و از غرب به بین‌النهرین محدود می‌شد. بعدها با گسترش قلمرو مادها، آذربایجان و تمام فلات ایران بر آن افزوده شد و مرزهای پادشاهی مادها از غرب تا آناتولی گسترش یافت.
مادها چه کسانی بودند و نژاد آنها چه بود؟
دو قوم ماد و پارس از نژاد آریایی بودند که در پایان هزاره‌ی دوم تا هزاره‌ی اول پیش از میلاد در مناطق غربی و مرکزی فلات ایران ساکن شدند. در واقع، آغاز تاریخ مادها در ایران‌زمین از همان زمان رقم خورد. مادها و پارس‌ها مدتی پس از مهاجرت به این مناطق، با ساکنان قبلی آنجا متحد شدند و در‌عین‌حال، استقلال خود را حفظ کردند.
در آن زمان، غرب ایران سکونتگاه گروه‌های قومی و زبانی گوناگونی مانند گوتی‌ها، لولوبی‌ها، کاسی‌ها، هوری‌ها و اورارتوها بود و حکومت‌های خرد محلی در آن مناطق فرمان می‌راندند. بعدها، در سده‌های نهم و هشتم پیش از میلاد، قدرت مادها افزایش یافت و قلمروی آنها از شمال میان‌رودان تا باختر گسترش یافت. البته محدوده‌ی دقیق سیطره‌ی مادها برای ما مشخص نیست.
مادها خواه با صلح و خواه بدون صلح، چه با جنگ و چه با معامله، قومی بودند که در این منطقه حق ماندن یافتند و از دشت‌های حاصلخیز و چراگاه‌های شمال غربی ایران استفاده کردند. قبایل پارسی نیز که دین و زبان و نژاد مشترکی با مادها داشتند، در جنوب غربی ایران و اطراف رودهای کرخه و کارون مستقر شدند.
مدت زمان حکومت مادها بر ایران
بر اساس نوشته‌های هرودت، مادها حدود ۱۵۰ سال بر ایران حکومت کردند و عاقبت، در سال ۵۴۹ پیش از میلاد، به دست کوروش بزرگ سرنگون شدند.
شکل‌گیری پادشاهی مادها بی‌تردید نقطه‌ی عطفی در تاریخ ایران بود؛ زیرا موجب بروز سبکی از زندگی فرهنگی و سیاسی ملت در آن زمان شد. دودمان مادها چهار پادشاه به خود دید که همگی از یک خانواده بودند: «دیاکو»، «فَرَورتیش»، «هووخشتره» و «ایشتوویگو». در ادامه به معرفی پادشاهان ماد می‌پردازیم:
دیاکو؛ آغازگر حکومت مادی
دیاکو (تلفظ: دَیااُکُ) حکومت مادی را در ایران پی‌افکند و نخستین پادشاه این حکومت محسوب می‌شود. مادها در دهکده‌ها و شهرهای کوچک خود به‌صورت جداگانه زندگی میکردند. دیاکو تلاش کرد در آن دوره‌ی بی‌قانونی، عدالت را در دهکده‌ی خود برپا کند. آوازه‌ی نکومنشی او به باقی شهرها و دهکده‌ها رسید و باعث شد مردم برای داوری نزد او بیایند و تا حدی، روابط انسان‌ها با هوشمندی وی قانون‌مدار شد. اما پس از مدتی، دیاکو به بهانه‌ی پرمشغلگی از ادامه‌ی کار حکمیت بین مردم سر باز زد. همین امر باعث رواج دوباره‌ی هرج و مرج میان مادها شد، تا جایی که پیش دیاکو رفتند و از او خواستند تا فرمانروایی سرزمین مادها را به عهده بگیرد. این موضوع پیش‌درآمد تشکیل حکومت مادی شد.
دیاکو برای ایجاد عدالت و امنیت مردمان آن منطقه انتخاب شد و به این ترتیب، تاریخ مادها از پادشاهی مقتدر برخوردار شد. او در اولین اقدام، نگاهبانانی برای خویش گماشت و پایتختی بنا نهاد که به فارسی باستان «هگمتانه» و به یونانی «اکباتان» خوانده می‌شد.
سرانجام، دیاکو از آشوریها شکست خورد و پادشاه آشوری او و خانواده‌اش را به آشور تبعید کرد. به این ترتیب، عمر حکمرانی اولین پادشاه تاریخ مادها به سر آمد.
فرورتیش؛ دومین پادشاه مادها
فرورتیش، پسر دیاکو، به همراه پدر و خانواده به آشور تبعید و در آنجا تربیت شده بود. آشوریها، بعدها فرورتیش را به‌عنوان فرمانروا به هگمتانه برگرداندند. او سرانجامِ ناخوش پدر را دیده بود؛ اما پس از رسیدن به پادشاهی، باز شیوه‌ی پدر را در مقابل آشوریان پیش گرفت و به آنان اعلان جنگ داد. وی توانست در این راه، پارسیان را با خود متحد کند؛ زیرا پارسیان نیز از حمله‌ی آشوریان بسیار زخم خورده بودند.
آشوریها با همکاری سکاها، جنگجویان مزدور، توانستند قیام فرورتیش را تا حدی ناکام بگذارند؛ اما او توانست سه ایالت را از یوغ آشوریان نجات دهد و حکومت مستقل مادی را بازسازی کند.
در نهایت، فرورتیش پس از ۲۲ سال حکومت در تاریخ مادها، در نبردی با آشوریان کشته شد.
هوخشتره؛ گستراننده‌ی قلمروی پادشاهی
هوخشتره، پسر فرورتیش، سومین و قدرتمندترین پادشاه ماد است. او برای اولین بار توانست حکومتی سراسری در ایران تشکیل دهد و ایران را به‌عنوان یک حکومت قدرتمند به جهانیان معرفی کند. هوخشتره را اولین پادشاه حقیقی امپراتوری ایرانیان باستان نامیده‌اند. او برای نابودکردن حکومت آشوریها برنامه‌ریزی کرد و پس از جنگی پنج‌ساله در نینوا، در سال ۶۰۷ پیش از میلاد، آنها را از بین برد. بابلی‌ها در این جنگ‌ها، بر علیه آشوریها، به مادها کمک کردند و به متحدانی جدید برای مادها تبدیل شدند.
هوخشتره تمام سران سکاها را به قتل رساند و توانست حکومت ۲۸ساله‌‌ی آنها را خاتمه دهد. در زمان حکومت او، سرزمین‌های اورارتوها، همه‌ی مناطق عیلامی، پارس، پارت (خراسان) و حتی آسیای صغیر (ترکیه امروزی) تحت حکومت مادها قرار گرفتند. به این ترتیب، هوخشتره گسترده‌ترین قلمرو در تاریخ مادها را شکل داد.
ایشتوویگو؛ آخرین پادشاه تاریخ مادها
ایشتوویگو، پسر هوخشتره، به مدت ۳۵ سال حکومت کرد و ثروت پدرش را برای زندگی تجملاتی و پرلذتی خرج کرد. او پادشاهی خشن و سنگدل بود که دیگر محبوبیتی میان مردمان نداشت. ایشتوویگو در تاریخ به نام «آستیاگ» معروف است.
در سال‌های پایانی حکومت ایشتوویگو، وی با پادشاه بابلی‌ها، «نبونئید»، جنگید. در همان زمان، خبردار شد که پارسی‌ها به رهبری کوروش علیه او به پا خواسته‌اند. در نتیجه، ناچار شد برای مقابله با آنها، از جنگ با بابلی‌ها عقب‌نشینی کند.
هگمتانه؛ اولین پایتخت ایران
هگمتانه پایتخت مادها و بعدها نیز پایتخت تابستانی هخامنشیان بوده است. بر اساس زمینه‌های تاریخی و باستان‌شناسی، تطبیق هگمتانه با همدان امروزی قطعی است.
هگمتانه به‌معنای محلی برای اتحاد دوباره است و به زندگی پر از صلح گروه‌های قومی مختلف و تشکیل حکومتی قوی در یک نقطه اشاره دارد. این اتحادیه که از عناصر قومی مختلف در غرب ایران تشکیل شده بود، با تدابیر دیاکو، نخستین پادشاه ماد، به‌شدت قدرتمند گشت. ازاین‌رو، به تهدیدی جدی علیه آشوریها تبدیل شد.
هرودوت درباره‌ی ساخت دژی تودرتو و مستحکم به‌دستور دیاکو در هگمتانه خبر می‌دهد؛ دژی که هفت دیوار متحدالمرکز داشته و در داخلی‌ترین بخش آن، پادشاه می‌زیسته است. بر اساس آنچه در حفاری‌های اخیر تپه هگمتانه یافت شده، احتمال می‌رود دیوار‌ه‌هایی که در لایه‌های زیرین این تپه از زیر خاک بیرون آورده شدهاند، بقایای دیوارهای همان دژ تودرتو باشند.
آشوریان؛ دشمن مشترک مادها و پارس‌ها
آشوریها دشمنی بزرگ و همسایه‌ای خطرناک برای مادها و پارسیان بودند. زمانی که این دو قوم قدرتمند بودند، آشوریها از آنها اسب خریداری میکردند؛ اما بعدها، زمانی که ضعیف شدند، آشوریها به آنها حمله میکردند و دام‌هایشان را به غارت می‌بردند.
به‌طور کلی، مادها و پارس‌ها از دشمنان خود در امان نبودند. آشوریها از غرب، اورارتوها از شمال و عیلامی‌ها از جنوب، مدام به آنها حمله میکردند. مادها و پارس‌ها برای ایمنی‌بخشیدن به سکونتگاه‌های خود، ارگ‌ها و برج‌هایی در اطراف روستاهای خود ساختند. این کار به رونق صلح و تمدن در منطقه کمک کرد..
پایان حکومت ماد و طلوع امپراتوری هخامنشی
نبرد ایشتوویگو با کوروش حدود سه سال طول کشید. در نهایت، سپاه پارسیان به رهبری کوروش، سپاه مادها را شکست دادند. بعد از شکست ایشتوویگو، کوروش دستور داد تا هیچ انتقامی از او نگیرند. در عوض، ایشتوویگو را تا پایان عمر در یک کوشک بزرگ زندانی کرد و به این صورت، به او احترام گذاشت. این‌گونه بود که تاریخ مادها به اتمام رسید.
با فتح هگمتانه به دست کوروش، تسلط مادها بر همه‌ی بخش‌های فلات ایران به پایان رسید. به این ترتیب، مقدمه‌ی برپایی حکومت هخامنشیان در سال ۴۴۹ پیش از میلاد، فراهم شد.
کوروش دوم که بعدها کوروش کبیر نام گرفت، همه گروه‌های قومی منطقه را با هم متحد کرد و حکومتی مرکزی بر پا ساخت که پایتخت آن پاسارگاد، در مرکز ایران بود. ایرانی‌ها از کوروش کبیر به‌عنوان پدر ملت ایران یاد می‌کنند. او همه را زیر یک پرچم آورد و با همه به مهربانی و بخشش رفتار کرد.
باورها و دین مادها
مذهب اصلی مادها بر پرستش اهورامزدا، یعنی خدای بزرگ، تمرکز داشت و دین ابتدایی آنان مزدایی بود. آنها معتقد بودند که خدا را نمی‌توان دید. در نتیجه، هیچ تصویر یا بتی از خدای خود نساخته بودند. باستان‌شناسان معتقدند که آنها هیچ معبدی نداشتند و فقط بر بالای تپه‌ها و در فضای باز دور هم جمع می‌شدند تا خدا را بپرستند. البته در حفاری‌های جدید، نیایشگاهی را با آتشگاه‌هایی در داخل آن کشف کرده‌اند که متعلق به دوره‌ی مادهاست و در تپه‌ی تاریخی نوشیجان قرار دارد.
مُغ‌ها قومی جداگانه از یک طبقه‌ی اجتماعی بودند که این حق یا امتیاز را داشتند که به‌عنوان روحانی خدمت کنند. هنوز مشخص نیست دینی که آنها تبلیغ میکردند و مردم به آن اعتقاد داشتند، دینی پیش از دین زرتشتی بوده است یا خود آیین زرتشت. این موضوع مسئله‌ای بحث‌برانگیز است که پژوهشگران هنوز بر سر آن به توافق نرسیده‌اند.
فرهنگ و هنر مادها
تمدن ماد در بنای تمدن ایران‌زمین سهم بزرگی داشته است. مادها به پارسی‌ها آموختند که به‌جای لوح گلی، کاغذ پوستی و قلم به کار ببرند. آنها استفاده از ستون را در ساختمان‌سازی رواج دادند. قوانین اخلاقی، فرهنگ پدرسالاری و تفکیک جنسیتی وظایف، همگی از یادگارهای دوران ماد است.
در این دوره، هنرنمایی بر مفرغ و آهن و سفال و سنگ‌تراشی به اوج رسید و به احتمال بسیار، نساجی نیز پیشرفت‌هایی داشته است. تکوک (ریتون) طلایی بز کوهی که از کاوش‌های تپه‌ی باستانی هگمتانه در همدان به دست آمده است، نشان‌دهنده‌ی بلوغ و شکوه هنر و فرهنگ مادی است.
معماری مادی تحت‌تأثیر معماری باشکوه اورارتو و آشور بود و به آن، رنگ و لعاب ایرانی بخشید. به این ترتیب، معماری مادی سنگ‌بنای آثار ماندنی دوران هخامنشی مانند پارسه، تخت جمشید و شوش شد. بسیاری دیگر از نشانه‌های تمدن‌های میان‌رودان نیز از طریق مادها به هخامنشیان انتقال پیدا کرد؛ به‌طوری‌که تا قرن‌ها بعد، نظام اداری دربار ایران و بیشتر جنبه‌های باشکوه فرهنگ جامعه‌ی ایران را نویسندگان یونانی به مادها نسبت می‌دهند.
خط و زبان مادها
زبان مادها که زبان مادی نام گرفته است، همان زبانی است که در دوره‌ی بعد از آنها، هخامنشیان به کار می‌بردند. ازآنجاکه کتیبه‌های به‌‌جامانده از هخامنشیان به سه زبان فارسی و آشوری و عیلامی نوشته شدهاند، محققان دریافته‌اند که مادها زبان متفاوتی نداشته‌اند. ازاین‌رو، زبان مادی را نزدیک به زبان فارسی باستان می‌دانند.
درباره‌ی خط مادها نیز نظریه‌های مشابهی وجود دارد. احتمال بسیار می‌رود خط میخی پارسی باستان که کتیبه‌های هخامنشی بدان نوشته شده است، همان خط میخی مادها باشد.
آثار تاریخی دوره مادها
آثار معماری مادها در محوطه‌های تاریخی برجامانده از آن دوران مشهود است که مهم‌ترین نمونه‌های آن عبارت‌اند از:
- تپه هگمتانه در همدان
- شهر مادی اندرکش در مهاباد
- تپه نوشیجان در شمال ملایر
- گودین تپه در کرمانشاه
- تپه سیلک در کاشان
- تپه باباجان در لرستان
- تپه زیویه در سقز
- گوردخمه‌های مادی در مناطق مختلف، ازجمله گوردخمه فخریکا در مهاباد، دیره در سرپل‌ذهاب، فرهاد و شیرین در کرمانشاه، داوود دختر در فارس، هدر در سلماس و گوردخمه روانسر.
تاریخ مادها برگی پر رمز و راز از دفتر تاریخ ایران‌زمین است. نقطه‌ی آغاز حکومتی یکپارچه در ایران، از هگمتانه و مردمان اندیشمند ماد است. برای آشنایی بیشتر با سرگذشت کشورمان، توصیه می‌کنیم خلاصه تاریخ ایران را بخوانید.
پرسش‌های متداول درباره تاریخ مادها
اگر پاسخ پرسش خود را در اینجا پیدا نکردید، در بخش دیدگاه‌های همین پست برای ما کامنت بگذارید و سؤالتان را بپرسید. ما در زمانی کوتاه به شما پاسخ خواهیم داد.
قبل از مادها چه حکومتی بود؟
مهم‌ترین حکومت پیش از مادها، حکومت عیلامی‌ها بود که قلمروی گسترده‌ای را در بر می‌گرفت؛ اما حکومت مادها از اتحاد اقوام ایرانی ساکن فلات ایران پدید آمد که پیش از آن، انسجام و حکومت متمرکزی نداشتند؛ ازجمله لولوبی‌ها، گوتی‌ها، کاسی‌ها، کاسپین‌‌ها، مانایی‌ها و هوری‌ها.
پایتخت مادها کجا بود؟
هگمتانه پایتخت حکومت مادها بود که به احتمال قوی، در همدان امروزی قرار داشت.
پادشاهان دودمان ماد چه کسانی بودند؟
پادشاهان تاریخ مادها به ترتیب دیاکو، فرورتیش، هوخشتره و ایشتوویگو بودند.
حکومت مادها توسط چه کسی پایان یافت؟
کوروش، از مردمان پارس، به حکومت مادها پایان داد و آغازگر سلطنت هخامنشیان شد.
چه آثاری از دوره‌ی مادها به جای مانده است؟
از دوره‌ی مادها آثار چندانی به جا نمانده است. شیرسنگی، ریتون طلایی و چندین مُهر مادی از یافته‌های انگشت‌شماری هستند که از تاریخ مادها در همدان یافت شدهاند.
سلام آیا طلا فلزی بود که مادها استفاده میکردند
درود بر شما،
پاسخ شما مثبته. ساخت ظروف آئینی بی‌نظیری مانند ریتون (تکوک) قوچ زرین به مادها نسبت داده شده. به هر حال، به دلیل هزینه‌بر بودن تهیه طلا، در همه دوران‌ها استفاده‌های خاص داشته است.