سکه های ایرانی؛ تاریخ ضرب سکه در ایران از هخامنشیان تا به امروز

در روزگاران کهن، ضرب سکه های ایرانی همیشه رواج نداشته است. از زمانی که این اقدام آغاز شد، سکه‌ها به‌عنوان وسیله‌ای برای تبلیغات حکومتی یا دینی ضرب می‌شدند و به‌ندرت ابزاری ثابت برای تسهیل کسب و کار بودند. ازاین‌رو، شرح کاملی از تاریخ ضرب سکه های ایران در دست نیست.

در طول تاریخ، مردم به‌تدریج متوجه کارایی واقعی پول شدند. پس از رسیدن به این آگاهی، شروع به تبادل پول برای خرید و فروش کالاها کردند. در نتیجه، ضرب پول به هنر و مهارت تولیدی حکومت‌های محلی و مرکزی تبدیل شد.

پیشرفت ضرب سکه های ایرانی پیش از اسلام

طبق مطالعات باستانی‌شناسان، در حدود سال ۵۱۵ پیش از میلاد در ایران، داریوش یکم، یکی از پادشاهان هخامنشی، دستور ضرب اولین سکه های ایرانی را داد. تصویری که روی این سکه‌ها درج شده بود، جنگجویی را نشان می‌داد که کمانی به دست دارد و تصویر پشت آن نیز یک نشان چهارضلعی بود. سکه‌های طلای هخامنشیان دریک (Daric) نامیده می‌شد و معادل ۲۰ سکه‌ی نقره بود. این سکه‌ها تا ۲۰۰ سال استفاده می‌شدند.

پادشاهان اشکانی، در پی تأثیرپذیری از فرهنگ یونان، سکه‌های نقره ۴٫۲۵ گرمی به نام دراخما ضرب کردند که استاندارد پولی آتن بود. آن‌ها هم سکه‌های نقره و هم سکه‌های مس ضرب می‌کردند. در بیشتر دوره‌های تاریخی، یک الگوی اصلی برای سکه‌ها وجود داشت و بعدها، تغییرات دیگری روی آن‌ها اعمال می‌شد.

برای نمونه، پشت سکه دراخمای اشکانیان، تصویری از بنیانگذار سلسله اشکانیان، اشک اول، وجود داشت که نشسته بود و یک کمان در دست داشت؛ درست شبیه به سکه‌های سلوکیان که روی آن، تصویر برجسته آپولون به‌صورت نشسته روی سنگ کروی معبد دلفی، حکاکی شده بود.

تاریخ ضرب سکه های ایرانی در دوره ساسانی به سال ۴۹۹ میلادی بازمی‌گردد. بدیهی است که تمدن هلنی ضرب سکه را به پیشینیان ساسانی مدیون است. سکه‌های ساسانی به وضوح نوآورانه و کاملاً ایرانی بودند. آن‌ها از گذشتگان خود پیروی یا تقلید نکردند و برای اولین بار در تاریخ ضرب سکه، سکه‌های نازک مسطح دایره‌ای‌شکل از جنس آهن ضرب کردند.

بعدها از این سکه‌ها به‌عنوان سکه‌های تزئینی و رایج مناطق عربی، امپراتوری بیزانس و اروپای قرون وسطی استفاده شد. نیم‌رخ واضحی که از پادشاه کشیده شده بود، به‌گونه‌ای بود که گویی به چپ نگاه می‌کند. ویژگی‌های چهره شخصی پادشاه قابل مشاهده بود. نام پادشاه نیز به زبان پهلوی جلوی صورت او نوشته شده بود. پشت سکه‌ها همیشه به‌صورت نمادین برای اهداف دینی استفاده می‌شد و هنوز نیز در ایران به همین روش عمل می‌شود.

بر روی سکه‌های ساسانی، نقش یک آتشدان در میانه‌ی سکه با شعله‌های آتش طراحی شده بود. گاهی نیز بر هر دو طرف سکه، نگهبانان آتش طراحی می‌شدند.

سکه‌های هخامنشی

به‌طور کلی، سکه‌هایی که پادشاهان هخامنشی در سرزمین پهناور ایران ضرب می‌کردند، شامل سکه‌های شاه بزرگ و سکه‌های شاهان تابعه و ساتراپ‌ها بودند. در آن دوران، سرزمین ایران از مصر تا هندوستان را شامل می‌شد و یونان نیز تحت سیطره‌ی حکومت هخامنشی قرار داشت. در ادامه، برخی ویژگی‌های سکه‌های دوره‌ی مزبور را شرح می‌دهیم:

سکه‌‌های شاه بزرگ

در دوره‌ی حکومت کورش بزرگ، پس از فتح شهر ساردیس از ضرابخانه‌ی آن برای ضرب سکه‌های این دوره استفاده شد. روی این سکه حاوی تصویر شیر و گاو نر و پشت آن‌ها تصویر دو چهارگوش بود. سپس، در دوره‌ی داریوش اول، سومین پادشاه هخامنشی، برای اولین بار سکه‌های زرین دریک و سیمین سیگلوی ضرب شدند که نقش «کماندار پارسی» بر روی آن‌ها حک شده بود. پشت سکه‌ها نیز حاوی فرورفتگی‌های مربعی‌شکل و ناهمواری‌های نامنظم بود.

وزن این سکه‌ها سبک‌تر بود و امکان حمل آن‌ها به قسمت‌های مختلف سرزمین پهناور ایران وجود داشت. به همین دلیل، در آن دوران داد و ستد رونق گرفت. در اواخر دوره‌ی هخامنشی نیز سکه‌های دو دریکی و نیم دریکی ضرب شدند.

سکه‌های شاهان تابعه و ساتراپ‌ها

در طول حکومت هخامنشی، برخی از پادشاهانی که مجبور به پرداخت مالیات به حکومت مرکزی ایران بودند، سکه‌هایی برای خود ضرب می‌کردند. این پادشاهان معمولاً در شهرهای یونانی ساکن بودند. به‌جز آن‌ها، ساتراپی‌هایی که حکم چشم و گوش این پادشاهان را داشتند و امور هر استان را پیگیری می‌کردند، برای خود سکه‌هایی داشتند. البته، نوع سکه‌ی آن‌ها فرق می‌کرد و از جنس نقره بود. در واقع، ضرب سکه‌های طلا فقط در انحصار حکومت مرکزی قرار داشت.

سکه‌های اشکانی

بعدها، در دوره‌ی اشکانی فقط ضرب سکه‌ های ایرانی از جنس نقره شامل دراخما و تترادراخما انجام شد. با توجه به اینکه این سکه‌ها را در سلوکیه می‌ساختند، نقش آن‌ها ترکیبی از نقش سکه‌های سلوکی و هخامنشی بود. گفتنی است امروزه سکه‌های اشکانی جزو منابع مهم و مستند برای کشف اطلاعات مختلف درباره‌ی مسائل اجتماعی، سیاسی و هنر اشکانی محسوب می‌شوند. به نظر می‌رسد که اشکانیان و پارتیان تجربه چندانی در ضرب سکه نداشتند. به همین دلیل، این کار را به ضرابخانه‌های سلوکی فعال در مناطق یونان یا سایر مناطق تحت‌سلطه‌ی خود می‌سپردند. سکه‌های آن‌ها نیز اغلب حاوی عنوان‌ها و لقب‌های یونانیان بود.

نکته‌ی مهم در بررسی سکه‌های اشکانی این است که در این دوره برای نخستین بار، نام و نشانی از ضرابخانه‌ها بر روی سکه‌ها نقش بست. امروزه، این نشانی کمک می‌کند که بسیاری از مسائل اقتصادی، جغرافیایی و سیاسی دوره‌ی اشکانی برایمان آشکار شود.

سکه های ساسانی

در اواخر دوره‌ی باستان، دو امپراتوری ساسانی و روم مهم‌ترین دولت‌های صادرکننده‌ی پول محسوب می‌شدند. پادشاهان ساسانی با ضرب سکه‌هایی جدید، نام خود را به‌جای نام پادشاهان پیشین بر روی سکه‌ها حک کردند. جنس این سکه‌ها از طلا، نقره، برنز و آلیاژهای قلع و سرب بود. آن‌ها سکه‌های طلا را دینار و سکه‌های نقره را درهم نامیدند. گفتنی است که ساسانیان در طول چهار قرن نخست حکومت خود، فقط سکه‌های نقره ضرب می‌کردند و بعدها، اردشیر بابکان برای نشان‌دادن قدرت سیاسی و اقتصادی خود به رومیان و رقابت با آن‌ها، اقدام به ضرب سکه‌های طلا کرد.

تصویر همه‌ی سکه‌های ساسانی تصویر نیم‌رخ راست پادشاه است. در این تصویر، هر پادشاهی تاج مخصوصی بر سر دارد. هرچند، برخی از شاهان این دوره تاج‌های متفاوتی داشتند. درخور توجه است که پنجمین پادشاه ساسانی، بهرام دوم، سکه‌هایی با نقوش متفاوت شامل نقش شاهنشاه و جانشین او یا تصویر سه‌گانه شاهنشاه، بانوی بانوان و جانشین شاهنشاه را ضرب کرد.

در حالت کلی، سکه‌های ضرب‌شده در اوایل دوره‌ی ساسانی با سکه‌های اواسط دوره و پس از آن متفاوت‌اند. در واقع، بر پشت سکه‌های اوایل دوره، آتشدانی نقش بسته است و در دو طرف آتشدان، تصویر شاه و ملکه یا شاه و ولیعهد یا شاه و یکی از ایزدان زرتشتی مهر و آناهیتا مشاهده می‌شود. این در حالی است که در پشت سکه‌های اواسط دوره به‌بعد، در دو طرف آتشدان نقش دو موبد حک شده است.

در دوره‌ی پس از اسلام، اعراب مسلمان بعد از فتح ایران، سکه‌هایی به سبک سکه‌های ساسانی با حاشیه‌ای به خط کوفی ضرب کردند که عنوان سکه‌های عرب‌ساسانی به خود گرفت.

ضرابخانه‌های ساسانی

تدبیر پادشاهان ساسانی بر آن بود که ضرابخانه‌ها را در شهرهایی با اهمیت نظامی و تجاری بسازند. البته، بسیاری از آن‌ها به‌طور موقتی ساخته شده بودند و فقط برای پرداخت مستمری به سپاهیان کاربرد داشتند. امروزه، صد علامت ضرابخانه شناخته شده‌اند و بررسی‌ها نشان می‌دهند که فقط بیست تا از آن‌ها در دوره‌ی ساسانی فعال بوده‌اند.

در آن دوران، افرادی با عنوان «واستریوشان سالار» بر اعمال ضرابخانه‌ها نظارت می‌کردند که امروزه حکم رئیس امور مالی را دارند. در واقع، نقش‌های مناسب مضروبات نشان از وجود ناظر بر روند اجرای کار دارد. در ابتدا، فقط یک یا دو ضرابخانه وجود داشته است و سپس در تیسفون، ضرابخانه‌های دیگری ساخته شده و گسترش یافته‌اند. ازاین‌رو، به اهمیت شهر تیسفون در گسترش ساخت ضرابخانه‌ها در این دوران پی می‌بریم.

گفتنی است که نشر سکه‌زنی در کل قلمروی شاهنشاهی ایران از زمان بهرام دوم آغاز شده است. هرچند، ضرابخانه‌های مرکزی در طول حکومت تمام پادشاهان ساسانی فعال بوده‌اند. در مواقعی، ضرابخانه‌های موقتی نیز توسط ضرابداران مرکزی تأسیس می‌شدند و از روی همان سرسکه‌ای که از مرکز فرستاده می‌شد، شروع به ضرب سکه می‌کردند. پس از تأیید نقوش این سکه‌ها، این ضرابخانه‌های موقتی تعطیل می‌شدند.

در دوره‌ی ساسانی، ضرابخانه‌های دوره جنگ نیز وجود داشتند که از زمان حکومت شاپور دوم و در طی سفرهای جنگی او به مشرق پدیدار شدند. محل دقیق یکی از این ضرابخانه‌ها در افغانستان کنونی است. در دوره‌ی بهرام پنجم نیز ذکر نام سکه‌خانه‌ها بر روی سکه‌ها الزامی شد و هرکدام از ضرابخانه‌ها استاندارسازی شدند و با تعیین ظرفیت، سهمیه‌ی آن‌ها را مشخص کردند؛ یعنی با تعیین مقدار نشر سکه بر اساس دستور مرکز، عملیات نشر محدود شد. سپس، بر روی سکه‌ها به‌جای علامت نشر، سال پادشاهی را حک کردند.

سکه‌های ساسانی ویژگی‌های به‌خصوصی داشتند که یکی از این ویژگی‌ها ذکر نام شهر ضرب‌کننده‌ی سکه بود. بعدها در دوره‌ی بهرام چهارم نام ضرابخانه نیز بر پشت سکه‌ها نقش بست. این کار به پژوهشگران امروزی کمک کرده است تا به شناسایی شهرهای مختلف ضرب سکه‌ی دوره‌ی ساسانی بپردازند. البته، کمبود جا بر روی سکه باعث می‌شد که علائم اختصاری نام ضرابخانه‌ها را بر روی آن حک کنند. به همین دلیل، محققان و سکه‌شناسان در تعیین نام شهرهایی که علائم اختصاری آن‌ها شبیه یکدیگرند، احتمالات را درنظر می‌گیرند و سکه‌ی مدنظر را منسوب به شهرهای هم‌نام می‌دانند. البته، بسیاری از این شهرها امروزه به نابودی کشیده شده‌اند یا فقط ویرانه‌هایی از آن‌ها بر جای مانده است.

تعدادی از شهرها و مناطقی که نام آن‌ها در پشت سکه‌های ساسانی حک شده‌اند، عبارت‌اند از:

• آذربایجان، آمل، ابرشهر، اران، اردشیرخوره، استخر، ارمنستان، ایران، بلخ، بیشاپور و… .

پیشرفت ضرب سکه در ایران در دوران پس از اسلام

سکه های ایرانی که در دوران حکومت طولانی خسرو دوم و یزدگرد سوم ضرب می‌شدند، بعد از حمله اعراب نیز به‌طور گسترده استفاده می‌شدند. به‌خصوص، سکه‌هایی که در زمان حکومت خسرو دوم ضرب شده بودند، با کمی تغییر تا پایان قرن هفتم میلادی الگو‌های اصلی ضرب سکه‌های نقره محسوب می‌شدند.

در دوران پس از اسلام، بعضی سکه‌ها که عرب-ساسانی نامیده می‌شدند، تا حدود سال ۶۵۰ تا ۷۰۰ پس از میلاد، هنوز ضرب و استفاده می‌شدند. نام و عناوین حاکمان عرب جایگزین پادشاه ایرانیان در زبان پهلوی شد و یک یا دو واژه مذهبی یا دعانوشته‌های عربی روی سکه‌ها را تشکیل می‌دادند. تاریخ‌هایی که روی سکه‌ها نوشته می‌شد، از سه تقویم مختلف درج شده بود: یک تاریخ به تقویم قمری و دو تاریخ به تقویم‌های یزدگردی که یکی با تاریخ تاج‌گذاری او آغاز می‌شد و دیگری با تاریخ مرگ او.

در حدود ۱۰۰ سال پس از حمله اعراب، جهان اسلام شروع به ضرب سکه به‌صورت تجربی کرد. ازجمله طرح‌ها و نوشته‌های مختلف روی سکه‌ها، این نمونه‌ها درخور توجهند:

• طرح یک خلیفه با شمشیری در غلاف؛
• جملات شهادتین اسلامی؛
• طرح خلیفه‌ای ایستاده با دستانی در حالت نماز.

بین سال‌های ۶۹۶ و ۶۹۹ بعد از میلاد، یکی از خلفای عرب به نام عبدالمالک، تغییری بنیادی در سکه‌ها ایجاد کرد و با نه‌گفتن به بت‌ها و حدف تصویر چهره حاکمان، ممنوع‌کردن تصویر موجودات زنده و منع تجملات، اصول اسلامی را در ضرب سکه به کار گرفت. به‌جای آن، واژگان دینی سطح سکه‌ها را پر کردند؛ البته به‌جز قسمت تاریخ و محل ضرب سکه. واحدهای اندازه‌گیری عربی برای دینارهای طلا و دراخماهای نقره استفاده می‌شد. زبان عربی نیز همواره زبان نوشتار بر روی سکه‌ها بود.

تغییر مهم دیگر، در قرن سوم پس از حمله اعراب اتفاق افتاد. دینارهای طلا که در ایران و عراق و مصر ضرب می‌شدند، محل ضرب را نشان می‌دادند. این امر نشان‌دهنده انحصارطلبی حاکمان در ضرب سکه و پاسخگویی به تقاضاهای ناشی از اقتصادهای در حال شکوفایی بود. اسامی خلیفه‌ها به‌مرور روی سکه‌ها ظاهر شدند و قلمروی قدرت سیاسی خلیفه‌ها آغاز به تجزیه کرد. در هر حال، جهان اسلام آزادانه به واحد پول اقتصادی و معتبر، حتی در مناطق دورافتاده امپراتوری خود رسید.

حاکمان طاهری، صفاری و سامانی و سایر سلسله‌های حکومتی در ایران، هریک در زمان خویش برای ضرب سکه های ایرانی دست‌به‌کار شدند و از آن‌ها در تجارت با اروپای شمالی نیز استفاده کردند. عناوین تحسین‌آمیزی روی سکه‌ها حک کردند و به‌قدری این روش گسترش یافت که روی سکه‌های آل بویه، سه تا چهار عنوان درج شد. عنوان هخامنشی «شاه شاهان» نیز بر روی سکه‌های دیلمیان استفاده می‌شد.

سلجوقیان برای مدتی به شکل قابل توجهی سکه‌های طلایی با نقش‌های دقیق و کاملاً تزیین‌شده‌ ضرب کردند؛ اما بعدها دقت و یکپارچگی و حتی اعتبار سکه‌ها افولی شدید پیدا کرد. در ۱۳۰ سال پس از مرگ سنجر، در سال ۱۱۵۶ میلادی، هیچ سکه‌ای حتی در ضرابخانه‌های بسیار فعال اصفهان یا ری ضرب نشد.

پس از حمله‌ی مغول‌ها، چندین سکه نقره تصویری و غیرتصویری ضرب شدند. افزون بر این، زبان و نظام نوشتاری مغول‌ها در کنار زبان و نظام نوشتاری عربی استفاده شد.

در زمان تیموریان و پس از آن، تاریخ ضرب را به حروف نمی‌نوشتند؛ بلکه از اعداد استفاده می‌کردند.

دوران صفوی زمان احیا و ارتقای بهترین ویژگی‌هایی بود که در ضرب سکه استفاده می‌شد، ویژگی‌هایی مانند کیفیت، هنر، خوانایی، طرح و فراتر از همه آن‌ها، زبان فارسی. حکومت صفوی سکه‌های اشرفی طلا و عباسی نقره را مطابق با واحد پول دوکا ضرب کرد که طی تجارت ایران با اروپا، در شهر ونیز هم استفاده می‌شد. بعدها، نادر شاه افشار دستور داد تا چند سکه مُهر طلا و روپی نقره بر اساس سیستم پولی هند ضرب کنند.

روی سکه‌های اولیه قاجار هیچ تصویری وجود نداشت؛ ولی بعدها تصاویری بر سکه‌های آن‌ها اضافه شد. در زمان حکومت محمدشاه، آخرین پادشاه قاجار، نماد پرچم ملی ایران، شیر و خورشید، برای اولین بار بر سکه‌ها ظاهر شد.

در سال ۱۹۲۶ میلادی، چهره نیم‌رخ رضاشاه با کلاه پهلوی بر روی سکه‌های طلا ضرب شد. در طول حکومت پهلوی، این الگو با نوشته‌ای ترکیب می‌شد که در گرامی‌داشت اولین زمان ضرب سکه های ایرانی در دوران امپراتوری پارسیان نوشته شده بود.

انواع سکه در ایران

ضرب انواع سکه های ایرانی در دوره‌ی باستان (پیش از حمله اعراب به کشور) و پس از آن، شامل سه دسته‌ی کلی با نام و ویژگی‌های منحصربه‌فرد بودند:

• سکه‌های دوره‌ی هخامنشی به نام دریک، شامل نقش کماندار پارسی؛
• سکه‌های دوره‌ی ساسانی به نام دینار، شامل تصویر سر و شانه‌ی پادشاهان ساسانی و نشانه‌های دینی و فرهنگی آن‌ها؛
• سکه‌های طلای دوره‌ی اسلامی به نام درهم یا دینار، شامل تصویر حاکم وقت و نشانه‌های دینی و فرهنگی و حاوی نام خدا و پیامبر اسلام و تاریخ ضرب سکه.

درباره ضرب سکه های ایرانی از هخامنشیان تا امروز بیشتر بدانید

دوره‌ی باستان در ایران به دوره‌ای گفته می‌شود که بشر برای نخستین بار به اختراع خط و کتابت و ثبت تاریخ و وقایع پرداخته است. جالب اینکه از همان دوران، پادشاهان دوره‌های هخامنشی تا ساسانی به ضرب سکه های ایرانی می‌پرداختند. «دستی بر ایران» پیشنهاد می‌کند که ضمن بازدید از نمونه‌های این سکه‌ها در موزه‌های مختلف سراسر کشور، درباره‌ی تاریخ کشورمان و تدبیر گذشتگان برای حل مسائل اقتصادی بیشتر بدانید.

پرسش‌های متداول درباره ضرب سکه های ایرانی

لطفا، پرسش و پاسخ‌های زیر را بررسی کنید و در صورت داشتن سؤالی دیگر، آن را در قسمت دیدگاه‌های همین پست مطرح کنید. ما در اولین فرصت به آن پاسخ می‌دهیم.