ضرب سکه های ایرانی؛ سکه های اسلامی، تاریخچه + عکس

در روزگاران کهن، ضرب سکه همیشه رواج نداشت و از دوران هخامنشیان به بعد در کشورمان مرسوم شد. از زمان آغاز این اقدام، سکه‌ها به‌عنوان وسیله‌ای برای تبلیغات حکومتی یا دینی ضرب می‌شدند و به‌ندرت ابزاری ثابت برای تسهیل کسب و کار بودند. ازاین‌رو، شرح کاملی از تاریخ ضرب سکه های ایرانی در دست نیست. با این حال، حکومت‌های محلی و مرکزی بعد از پی‌بردن به کارایی واقعی پول و سکه از آن برای خرید و فروش کالا استفاده کردند.‌

عکس سکه های قدیمی ایران باستان

در اینجا تصویری از یک سکه‌‌ی قدیمی از دوره هخامنشیان را مشاهده می‌کنید. برای مشاهده‌ی سکه‌های دوره‌های مختلف به گالری عکس‌های سکه‌های قدیمی مراجعه کنید.

اولین سکه ایرانی چه زمانی ساخته شد؟

گمان می‌رود اولین ضرب سکه های ایرانی متعلق به ۵۱۴ پیش از میلاد باشد. نام این سکه دَریک و جنس آن از طلا بوده است. اگرچه، داریوش بزرگ هخامنشی نخستین پادشاهی بود که دستور ضرب سکه‌ی دریک را صادر کرد، ولی به نظر می‌رسد که قبل از آن‌ها نیز ضرب سکه در ایران رواج داشته است. با این حال، این واقعیت مسلم است که ضرب سکه‌ی طلا جزو امتیازات پادشاه بوده است و به غیر از او هیچ کس از این حق برخوردار نبود.

هیچ‌کدام از ساتراپ‌ها و فرمانداران محلی نیز بدون کسب اجازه از داریوش بزرگ و جانشینان وی، حق ضرب سکه برای خود را نداشتند. گفتنی است که ساتراپ‌ها حکم فرماندار یا استاندار امروزی را داشتند و کار حفاظت یکی از بخش‌های شاهنشاهی هخامنشی را بر عهده می‌گرفتند. آن‌ها بعد از کسب اجازه از داریوش فقط می‌توانستند سکه‌ی نقره برای خود ضرب کنند. بدین منظور، پروانه‌ای نیز از پادشاه برای ضرب سکه دریافت می‌کردند.

ضرب سکه چیست؟

به ساخت و تولید سکه با ابزارآلات مختلف ضرب سکه می‌گویند. در گذشته، به علت سهولت کار این سکه‌ها را با چکش می‌ساختند. بدین منظور، فلز محکمی، عموما از جنس فولاد، انتخاب می‌کردند و بعد از تعیین عیار این فلزات، آن‌ها را ذوب می‌کردند. سپس، بعد از خرد کردن آن‌ها به قطر و وزن لازم با گداختن فلزات و با ضرب چکش آن‌ها را به شکل دلخواه درمی‌آوردند.

در نهایت، نقشی در پشت فلزات به طور معکوس حکاکی می‌کردند. سپس، با گذاشتن آن در مرکز سندان نقش روی آن را نیز درست مثل نقش پشت آن درمی‌آوردند.

تاریخچه ضرب سکه های ایرانی

تاریخ ساخت سکه‌ در ایران پیش و پس از اسلام بدین شرح است:

سکه‌های پیش از اسلام در ایران

ضرب سکه های ایرانی در دوره‌ی پیش از اسلام سیر تاریخی خاص خود را داشت که به آن اشاره می‌کنیم:

سکه‌های هخامنشی

به‌طور کلی، سکه‌هایی که پادشاهان هخامنشی در سرزمین پهناور ایران ضرب می‌کردند، شامل سکه‌های شاه بزرگ و سکه‌های شاهان تابعه و ساتراپ‌ها بودند. در آن دوران، سرزمین ایران از مصر تا هندوستان را شامل می‌شد و یونان نیز تحت سیطره‌ی حکومت هخامنشی قرار داشت. در ادامه، برخی ویژگی‌های سکه‌های دوره‌ی مزبور را شرح می‌دهیم:

• سکه‌‌های شاه بزرگ

در دوره‌ی حکومت کوروش بزرگ، پس از فتح شهر ساردیس از ضرابخانه‌ی آن برای ضرب سکه‌های این دوره استفاده شد. روی این سکه حاوی تصویر شیر و گاو نر و پشت آن‌ها تصویر دو چهارگوش بود. سپس، در دوره‌ی داریوش اول، سومین پادشاه هخامنشی، برای اولین بار سکه‌های زرین دریک و سیمین سیگلوی ضرب شدند که نقش «کماندار پارسی» بر روی آن‌ها حک شده بود. پشت سکه‌ها نیز حاوی فرورفتگی‌های مربعی‌شکل و ناهمواری‌های نامنظم بود.

وزن سکه های هخامشی دریک و سیگلوی تازه‌ ضرب‌شده سبک‌تر بود و امکان حمل آن‌ها به قسمت‌های مختلف سرزمین پهناور ایران وجود داشت. به همین دلیل، در آن دوران داد و ستد رونق گرفت. در اواخر دوره‌ی هخامنشی نیز سکه‌های دو دریکی و نیم دریکی ضرب شدند.

• سکه‌های شاهان تابعه و ساتراپ‌ها

در طول حکومت هخامنشی، برخی از پادشاهانی که مجبور به پرداخت مالیات به حکومت مرکزی ایران بودند، سکه‌هایی برای خود ضرب می‌کردند. این پادشاهان معمولاً در شهرهای یونانی ساکن بودند. به‌جز آن‌ها، ساتراپی‌هایی که حکم چشم و گوش این پادشاهان را داشتند و امور هر استان را پیگیری می‌کردند، برای خود سکه‌هایی داشتند. البته، نوع سکه‌ی آن‌ها فرق می‌کرد و از جنس نقره بود. در واقع، ضرب سکه‌های طلا فقط در انحصار حکومت مرکزی قرار داشت.

• عکس های سکه های هخامنشی

تصویری از یک سکه هخامنشی در زیر مشاهده می‌کنید. برای دیدن تصاویر سایر دوره‌های تاریخی به گالری مراجعه کنید.

سکه‌های سلوکیان

حکومت پس از هخامنشیان به حکومت سلوکی معروف بود. پادشاهان این دوره انواع سکه‌های طلا و نقره به نام‌های استاتر، چهاردرهم، درهم و سکه‌های برنزی ضرب می‌کردند. در آن دوران که مقارن با ۳۳۳ پیش از میلاد بود، با ورود اسکندر به غرب آسیا تغییرات بسیاری در نظام اداری و اقتصادی منطقه صورت گرفت. اسکندر برای تحقق اهداف خود برای سامان بخشیدن به اوضاع جامعه سیستم پولی سه واحدی را در کل قلمروی شرقی و غربی خود پایه‌ریزی کرد.

سکه دوره اشکانیان

بعدها، پادشاهان اشکانی، در پی تأثیرپذیری از فرهنگ یونان، سکه‌های نقره ۴٫۲۵ گرمی به نام دراخما و تترادراخما ضرب کردند که استاندارد پولی آتن بود. آن‌ها هم سکه‌های نقره و هم سکه‌های مس ضرب می‌کردند. در بیشتر دوره‌های تاریخی، یک الگوی اصلی برای سکه‌ها وجود داشت و بعدها، تغییرات دیگری روی آن‌ها اعمال می‌شد.

برای نمونه، پشت سکه دراخمای اشکانیان، تصویری از بنیانگذار سلسله اشکانیان، اشک اول، وجود داشت که نشسته بود و یک کمان در دست داشت؛ درست شبیه به سکه‌های سلوکیان که روی آن، تصویر برجسته آپولون به‌صورت نشسته روی سنگ کروی معبد دلفی، حکاکی شده بود.

در واقع، با توجه به اینکه سکه‌های اشکانی را در سلوکیه می‌ساختند، نقش آن‌ها ترکیبی از نقش سکه‌های سلوکی و هخامنشی بود. امروزه، سکه‌های اشکانی جزو منابع مهم و مستند کشف اطلاعات مختلف درباره‌ی مسائل اجتماعی، سیاسی و هنر اشکانی محسوب می‌شوند.

به نظر می‌رسد که اشکانیان و پارتیان تجربه چندانی در ضرب سکه نداشتند. به همین دلیل، این کار را به ضرابخانه‌های سلوکی فعال در مناطق یونان یا سایر مناطق تحت‌سلطه‌ی خود می‌سپردند. سکه‌های آن‌ها نیز اغلب حاوی عنوان‌ها و لقب‌های یونانیان بود.

نکته‌ی مهم در بررسی سکه‌های اشکانی این است که در این دوره برای نخستین بار، نام و نشانی از ضرابخانه‌ها بر روی سکه‌ها نقش بست. امروزه، این نشانی کمک می‌کند که بسیاری از مسائل اقتصادی، جغرافیایی و سیاسی دوره‌ی اشکانی برایمان آشکار شود.

تمام سکه های اشکانی به ترتیب پادشاهی

هرکدام از پادشاهان اشکانی سکه‌ی مخصوصی با طرح و نقش متفاوت داشتند. در ادامه، درباره‌ی نقش سکه‌های برجای‌مانده از این دوره‌ها که در موزه‌های مختلف به نمایش گذاشته شده‌اند، توضیحاتی ارائه می‌کنیم. البته، اطلاعاتی از نقش سکه‌های تمام پادشاهان اشکانی در دست نیست:

ارشک یکم	سکه‌های این پادشاه اشکانی از جنس نقره و برنز بودند. بر روی سکه‌های نقره تصویر بی ریش و سیبیلی از ارشک یکم دیده می‌شود که به راست نگاه می‌کند. این تصویر مشابه تصویر سکه‌های پادشاهان سلوکی است. در پشت سکه نیز کمانداری نشسته و متمایل به سمت چپ مشاهده می‌شود
گودرز یکم	روی سکه‌های گودرز یکم نیم‌رخ رو به چپ او با ریش و در حالی مشاهده می‌شود که دیهیم و تیاری مزین به ستاره بر سر و گردن‌‌بند مارپیچ بر گردن دارد. دیهیم نوار ساده‌ای برای جمع کردن مو و بستن آن در پشت سر بوده است. پشت سکه نیز تصویر نیم‌رخ رو به راست سر سلسله اشکانیان (ارشک کماندار) دیده می‌شود که کلاه ساتراپی به سر و بالاپوش به تن دارد و پیرامون او نوشته‌های یونانی نقش بسته‌اند
مهرداد سوم	سکه‌های این پادشاه اشکانی نیز تصویر شهریار اشکانی به صورت تمام‌رخ را نشان می‌دهد
ارد اول	روی سکه‌های این پادشاه اشکانی نقش الهه نیکه (الهه پیروزی) با حلقه‌ی شهریاری در دست دیده می‌شود که آن را روی سر پادشاه نگه داشته است
سکه‌های اُرُد دوم	این سکه‌ها نیم‌رخ رو به چپ ارد دوم با ریش را نشان می‌دهد که دیهیم بر سر و گردن‌بند مارپیچ بر گردن دارد. پشت سر این پادشاه ماه و روبروی او ستاره حک شده است. ترجمه‌ی نوشته‌ی یونانی روی سکه نیز چنین است: خودسر، پدردوست، نامدار، یونان‌دوست. در پشت سکه نیز نقش ارشک کماندار نشسته بر تخت و رو به راست مشاهده می‌شود
پاکور اول	روی سکه‌های این پادشاه اشکانی نقش الهه نیکه (الهه پیروزی) با حلقه‌ی شهریاری در دست دیده می‌شود که آن را روی سر پادشاه نگه داشته است
فرهاد چهارم	روی سکه‌های این پادشاه اشکانی تصویر نیم‌رخ رو به چپ او با ریش بلند نوک‌تیز، دیهیم به سر و گردن‌بند مارپیچ شیر دال بر گردن دیده می‌شود. پشت سر او نیز نقش ماه و ستاره و مقابلش فقط نقش ستاره است. تصویر پشت سکه نیز تصویر ارشک کماندار رو به راست و نشسته بر تخت با نوشته‌های یونانی در اطراف اوست
فرهاد پنجم	روی سکه‌های این پادشاه اشکانی تصویر فرمانروا و پشت آن تصویر ملکه موزا حک شده است
ونون دوم	این پادشاه اشکانی سکه‌هایی دارد که روی آن‌ها تصویر شهریار اشکانی به صورت تمام‌رخ حک شده است. پشت سکه نیز به جای ارشک نقش الهه نیکه دیده می‌شود
بلاش یکم	سکه‌های این پادشاه اشکانی تصویر نیم‌رخ رو به چپ او با ریش بلند مستطیلی دیهیم به سر و گردن‌بند مارپیچ بر گردن را به نمایش می‌گذارد. پشت سکه هم تصویر ارشک کماندار روبه راست و نشسته بر تخت حک شده است
وَردان دوم	این پادشاه اشکانی نیز سکه‌هایی دارد که روی آن‌ها تصویر نیم‌رخ رو به چپ او با ریش بلند نوک‌تیز و دیهیم به سر و گردن‌بند مارپیچ بر گردن دیده می‌شود. نقش پشت سکه هم ارشک کماندار است
اردوان سوم	روی سکه‌های اردوان سوم نیز تصویر نیم‌رخ رو به راست چپ او با ریش بلند مستطیلی، دیهیم به سر حک شده‌اند. پشت سکه نیز نقش ارشک کماندار رو به راست و نشسته بر تخت مشاهده می‌شود
بلاش سوم	تصویر روی سکه‌ی بلاش سوم نیز نیم‌رخ رو به چپ او با ریش بلند نوک‌تیز و تصویر پشت آن نقش ارشک کماندار رو به راست است
بلاش چهارم	سکه‌های این پادشاه اشکانی تصویر تمام رخ شهریار اشکانی است
خسرو دوم	روی سکه‌های این پادشاه اشکانی نیم‌رخ رو به چپ او با ریش بلند، دیهیم و تیار بر سر و گردن‌بند مخطط بر گردن حک شده است. پشت سکه نیز تصویر ارشک کماندار دیده می‌شود

سکه‌های ساسانی

تاریخ ضرب سکه های ایرانی در دوره ساسانی به سال ۲۲۴ تا ۶۵۱ میلادی، بازمی‌گردد. بدیهی است که تمدن هلنی ضرب سکه را به پیشینیان ساسانی مدیون است. سکه‌های ساسانی به وضوح نوآورانه و کاملاً ایرانی بودند. آن‌ها از گذشتگان خود پیروی یا تقلید نکردند و برای اولین بار در تاریخ ضرب سکه، سکه‌های نازک مسطح دایره‌ای‌شکل از جنس آهن ضرب کردند.

بعدها، از این سکه‌ها به‌عنوان سکه‌های تزئینی و رایج مناطق عربی، امپراتوری بیزانس و اروپای قرون وسطی استفاده شد. نیم‌رخ واضحی که از پادشاه کشیده شده بود، به‌گونه‌ای بود که گویی به چپ نگاه می‌کند. ویژگی‌های چهره شخصی پادشاه قابل مشاهده بود. نام پادشاه نیز به زبان پهلوی جلوی صورت او نوشته شده بود. پشت سکه‌ها همیشه به‌صورت نمادین برای اهداف دینی استفاده می‌شد و هنوز نیز در ایران به همین روش عمل می‌شود.

بر روی سکه‌های ساسانی، نقش یک آتشدان در میانه‌ی سکه با شعله‌های آتش طراحی شده بود. گاهی نیز بر هر دو طرف سکه، نگهبانان آتش طراحی می‌شدند.

انواع سکه های ساسانی

در اواخر دوره‌ی باستان، دو امپراتوری ساسانی و روم مهم‌ترین دولت‌های صادرکننده‌ی پول محسوب می‌شدند. پادشاهان ساسانی با ضرب سکه‌هایی جدید، نام خود را به‌جای نام پادشاهان پیشین بر روی سکه‌ها حک کردند. جنس این سکه‌ها از طلا، نقره، برنز و آلیاژهای قلع و سرب بود. آن‌ها سکه‌های طلا را دینار و سکه‌های نقره را درهم نامیدند.

گفتنی است که اولین پادشاه ساسانی، اردشیر بابکان، پس از شکست امپراتوری اشکانی ضمن رقابت با رومیان و نشان دادن قدرت خود به آن‌ها به ضرب سکه طلا پرداخت. این درحالی بود که اشکانیان در طول چهار قرن حکومت خود، فقط سکه‌های نقره ضرب می‌کردند.

تصویر همه‌ی سکه‌های ساسانی تصویر نیم‌رخ راست پادشاه است. در این تصویر، هر پادشاهی تاج مخصوصی بر سر دارد. هرچند، برخی از شاهان این دوره تاج‌های متفاوتی داشتند. درخور توجه است که پنجمین پادشاه ساسانی، بهرام دوم، سکه‌هایی با نقوش متفاوت شامل نقش شاهنشاه و جانشین او یا تصویر سه‌گانه شاهنشاه، بانوی بانوان و جانشین شاهنشاه را ضرب کرد.

در حالت کلی، سکه‌های ضرب‌شده در اوایل دوره‌ی ساسانی با سکه‌های اواسط دوره و پس از آن متفاوت‌اند. در واقع، بر پشت سکه‌های اوایل دوره، آتشدانی نقش بسته است و در دو طرف آتشدان، تصویر شاه و ملکه یا شاه و ولیعهد یا شاه و یکی از ایزدان زرتشتی مهر و آناهیتا مشاهده می‌شود. این در حالی است که در پشت سکه‌های اواسط دوره به‌بعد، در دو طرف آتشدان نقش دو موبد حک شده است.

ضرابخانه‌های ساسانی

تدبیر پادشاهان ساسانی بر آن بود که ضرابخانه‌ها را در شهرهایی با اهمیت نظامی و تجاری بسازند. البته، بسیاری از آن‌ها به‌طور موقتی ساخته شده بودند و فقط برای پرداخت مستمری به سپاهیان کاربرد داشتند. امروزه، صد علامت ضرابخانه شناخته شده‌اند و بررسی‌ها نشان می‌دهند که فقط بیست تا از آن‌ها در دوره‌ی ساسانی فعال بوده‌اند.

در آن دوران، افرادی با عنوان «واستریوشان سالار» بر اعمال ضرابخانه‌ها نظارت می‌کردند که امروزه حکم رئیس امور مالی را دارند. در واقع، نقش‌های مناسب مضروبات نشان از وجود ناظر بر روند اجرای کار دارد. در ابتدا، فقط یک یا دو ضرابخانه وجود داشته است و سپس در تیسفون، ضرابخانه‌های دیگری ساخته شده و گسترش یافته‌اند. ازاین‌رو، به اهمیت شهر تیسفون در گسترش ساخت ضرابخانه‌ها در این دوران پی می‌بریم.

گفتنی است که نشر سکه‌زنی در کل قلمروی شاهنشاهی ایران از زمان بهرام دوم آغاز شده است. هرچند، ضرابخانه‌های مرکزی در طول حکومت تمام پادشاهان ساسانی فعال بوده‌اند. در مواقعی، ضرابخانه‌های موقتی نیز توسط ضرابداران مرکزی تأسیس می‌شدند و از روی همان سرسکه‌ای که از مرکز فرستاده می‌شد، شروع به ضرب سکه می‌کردند. پس از تأیید نقوش این سکه‌ها، این ضرابخانه‌های موقتی تعطیل می‌شدند.

در دوره‌ی ساسانی، ضرابخانه‌های دوره جنگ نیز وجود داشتند که از زمان حکومت شاپور دوم و در طی سفرهای جنگی او به مشرق پدیدار شدند. محل دقیق یکی از این ضرابخانه‌ها در افغانستان کنونی است. در دوره‌ی بهرام پنجم نیز ذکر نام سکه‌خانه‌ها بر روی سکه‌ها الزامی شد و هرکدام از ضرابخانه‌ها استاندارسازی شدند و با تعیین ظرفیت، سهمیه‌ی آن‌ها را مشخص کردند؛ یعنی با تعیین مقدار نشر سکه بر اساس دستور مرکز، عملیات نشر محدود شد. سپس، بر روی سکه‌ها به‌جای علامت نشر، سال پادشاهی را حک کردند.

سکه‌های ساسانی ویژگی‌های به‌خصوصی داشتند که یکی از این ویژگی‌ها ذکر نام شهر ضرب‌کننده‌ی سکه بود. بعدها در دوره‌ی بهرام چهارم نام ضرابخانه نیز بر پشت سکه‌ها نقش بست. این کار به پژوهشگران امروزی کمک کرده است تا به شناسایی شهرهای مختلف ضرب سکه‌ی دوره‌ی ساسانی بپردازند.

شایان ذکر است که کمبود جا بر روی سکه باعث می‌شد که علائم اختصاری نام ضرابخانه‌ها را بر روی آن حک کنند. به همین دلیل، محققان و سکه‌شناسان در تعیین نام شهرهایی که علائم اختصاری آن‌ها شبیه یکدیگرند، احتمالات را درنظر می‌گیرند و سکه‌ی مدنظر را منسوب به شهرهای هم‌نام می‌دانند. البته، بسیاری از آن شهرها امروز به نابودی کشیده شده‌اند یا فقط ویرانه‌هایی از آن‌ها بر جای مانده است.

• تعدادی از شهرها و مناطقی که نام آن‌ها در پشت سکه‌های ساسانی حک شده‌اند، عبارت‌اند از آذربایجان، آمل، ابرشهر، اران، اردشیرخوره، استخر، ارمنستان، ایران، بلخ، بیشاپور…

سکه‌های پس از اسلام در ایران ؛ از اولین سکه اسلامی به بعد

سکه های ایرانی که در دوران حکومت طولانی خسرو دوم و یزدگرد سوم ضرب می‌شدند، بعد از حمله اعراب نیز به‌طور گسترده استفاده می‌شدند. به‌خصوص، سکه‌هایی که در زمان حکومت خسرو دوم ضرب شده بودند، با کمی تغییر تا پایان قرن هفتم میلادی، الگو‌های اصلی ضرب سکه‌های نقره محسوب می‌شدند.

در دوران پس از اسلام، بعضی سکه‌ها که عرب-ساسانی نامیده می‌شدند، تا حدود سال ۶۵۰ تا ۷۰۰ پس از میلاد، هنوز ضرب و استفاده می‌شدند. نام و عناوین حاکمان عرب جایگزین پادشاه ایرانیان در زبان پهلوی شد و یک یا دو واژه مذهبی یا دعانوشته‌های عربی روی سکه‌ها را تشکیل می‌دادند. تاریخ‌هایی که روی سکه‌ها نوشته می‌شد، از دو تقویم مختلف درج شده بودند:

1. تاریخ به تقویم قمری: از تاریخ تاجگذاری یزدگرد سوم آغاز می‌شد؛
2. تاریخ به تقویم‌های یزدگردی: از تاریخ مرگ یزدگرد سوم آغاز می‌شد.

در حدود ۱۰۰ سال پس از حمله اعراب، حکومت‌های مسلمان شروع به ضرب سکه به‌صورت تجربی کرد. ازجمله طرح‌ها و نوشته‌های مختلف روی سکه‌ها، این نمونه‌ها درخور توجهند:

• طرح یک خلیفه با شمشیری در غلاف؛
• جملات شهادتین اسلامی؛
• طرح خلیفه‌ای ایستاده با دستانی در حالت نماز.

بین سال‌های ۶۹۶ و ۶۹۹ بعد از میلاد، یکی از خلفای عرب به نام عبدالمالک، تغییری بنیادی در سکه‌ها ایجاد کرد و با نه‌گفتن به بت‌ها و حدف تصویر چهره حاکمان، ممنوع‌کردن تصویر موجودات زنده و منع تجملات، اصول اسلامی را در ضرب سکه به کار گرفت. به‌جای آن، واژگان دینی سطح سکه‌ها را پر کردند؛ البته به‌جز قسمت تاریخ و محل ضرب سکه. واحدهای اندازه‌گیری عربی برای دینارهای طلا و دراخماهای نقره استفاده می‌شدند. زبان عربی نیز همواره زبان نوشتار بر روی سکه‌ها بود.

تغییر مهم دیگر، در قرن سوم پس از حمله اعراب اتفاق افتاد. دینارهای طلا که در ایران و عراق و مصر ضرب می‌شدند، محل ضرب را نشان می‌دادند. این امر نشان‌دهنده‌ی انحصارطلبی حاکمان در ضرب سکه و پاسخگویی به تقاضاهای ناشی از اقتصادهای در حال شکوفایی بود. اسامی خلیفه‌ها به‌مرور روی سکه‌ها ظاهر شدند و قلمروی قدرت سیاسی خلیفه‌ها آغاز به تجزیه کرد. در هر حال، جهان اسلام آزادانه به واحد پول اقتصادی و معتبر، حتی در مناطق دورافتاده امپراتوری خود رسید.

حاکمان طاهری، صفاری و سامانی و سایر سلسله‌های حکومتی در ایران، هریک در زمان خویش برای ضرب سکه در ایران دست‌به‌کار شدند و از آن‌ها در تجارت با اروپای شمالی نیز استفاده کردند. عناوین تحسین‌آمیزی روی سکه‌ها حک کردند و به‌قدری این روش گسترش یافت که روی سکه‌های آل بویه، سه تا چهار عنوان درج شد. عنوان هخامنشی «شاه شاهان» نیز بر روی سکه‌های دیلمیان استفاده می‌شد.

سلجوقیان برای مدتی به شکل قابل توجهی سکه‌های طلایی با نقش‌های دقیق و کاملاً تزیین‌شده‌ ضرب کردند؛ اما بعدها دقت و یکپارچگی و حتی اعتبار سکه‌ها افولی شدید پیدا کرد. در ۱۳۰ سال پس از مرگ سنجر، در سال ۱۱۵۶ میلادی، هیچ سکه‌ای حتی در ضرابخانه‌های بسیار فعال اصفهان یا ری ضرب نشد.

پس از حمله‌ی مغول‌ها، چندین سکه نقره تصویری و غیرتصویری ضرب شدند. افزون بر آن، زبان و نظام نوشتاری مغول‌ها در کنار زبان و نظام نوشتاری عربی استفاده شد.

در زمان تیموریان و پس از آن، تاریخ ضرب را به حروف نمی‌نوشتند؛ بلکه از اعداد استفاده می‌کردند.

دوران صفوی زمان احیا و ارتقای بهترین ویژگی‌هایی بود که برای ضرب سکه در ایران استفاده می‌شد؛ ویژگی‌هایی مانند کیفیت، هنر، خوانایی، طرح و فراتر از همه آن‌ها، زبان فارسی. حکومت صفوی سکه‌های اشرفی طلا و عباسی نقره را مطابق با واحد پول دوکا ضرب کرد که طی تجارت ایران با اروپا، در شهر ونیز هم استفاده می‌شد. بعدها، نادر شاه افشار دستور داد تا چند سکه مُهر طلا و روپی نقره بر اساس سیستم پولی هند ضرب کنند.

روی سکه‌های اولیه قاجار هیچ تصویری وجود نداشت؛ ولی بعدها تصاویری بر سکه‌های آن‌ها اضافه شد. در زمان حکومت محمدشاه، آخرین پادشاه قاجار، نماد پرچم ملی ایران، شیر و خورشید، برای اولین بار در این دوره بر سکه‌ها ظاهر شد.

در سال ۱۹۲۶ میلادی، چهره نیم‌رخ رضاشاه با کلاه پهلوی بر روی سکه‌های طلا ضرب شد. در طول حکومت پهلوی، این الگو با نوشته‌ای ترکیب می‌شد که در گرامی‌داشت اولین زمان ضرب سکه های ایرانی در دوران امپراتوری پارسیان نوشته شده بود.

بعد از انقلاب سال ۱۳۵۷ خورشیدی، از نقش اعداد برای نشان دادن ارزش سکه بر روی آن‌ها استفاده کردند. واحد این سکه‌ها نیز به ریال بود.

اولین سکه اسلامی

در سال ۶۹۳ میلادی، برای نخستین بار سکه‌های اسلامی را در دمشق ضرب کردند. دستور ضرب این سکه‌ها را عبدالملک مروان در زمان حکومت خود صادر کرد و در این دوره استفاده از آن‌ها در سرزمین‌های اسلامی متداول شد.

دلیل ضرب این سکه‌ها نیز به اختلاف عبدالملک مروان با امپراتوری بیزانس برمی‌گشت. در آن دوران، سکه‌های بیزانسی به وفور در سرزمین‌های اسلامی استفاده می‌شدند و عبدالملک پس از ضرب سکه‌های اسلامی ورود آن‌ها را به این سرزمین ممنوع کرد. دلیل این ممنوعیت نیز تهدید امپراتوری بیزانس مبنی بر ضرب سکه‌هایی با نام پیامبر زرتشتی و رواج آن در سرزمین‌های اسلامی بود.

سکه شیر و خورشید نشان دوره سلجوقی

نخستین سکه که نقش شیر و خورشید بر روی آن حک شده بود، در زمان پادشاه کیخسرو دوم سلجوقی ضرب شد. دلایل استفاده از این نقش به این صورت بیان شده‌ است:

• رواج ستاره‌شناسی در دوره سلجوقی؛
• رواج سنت‌های سامی؛
• رواج سنت‌های ایرانی و
• تأثیر سنت‌های اسلامی، ترکی و مغولی بر سنت مردم آن دوران.

انواع سکه در ایران

به‌طور کلی، ضرب انواع سکه های ایرانی در دوره‌‌های پیش از اسلام و پس از آن عبارت‌اند از سه نوع شاخص:

1. انواع سکه‌‌ های هخامنشی به نام دریک، شامل نقش کماندار پارسی؛
2. سکه‌های دوره‌ی ساسانی به نام دینار، شامل تصویر سر و شانه‌ی پادشاهان ساسانی و نشانه‌های دینی و فرهنگی آن‌ها؛
3. سکه‌های طلای دوره‌ی اسلامی به نام درهم یا دینار، شامل تصویر حاکم وقت و نشانه‌های دینی و فرهنگی و حاوی نام خدا و پیامبر اسلام و تاریخ ضرب سکه.

جنس سکه های ایران

در گذشته، سکه‌های ایرانی بیشتر از جنس طلا، نقره و مس بودند. در ادامه، نمونه‌هایی از آن‌ها را معرفی می‌کنیم:

سکه نقره شاپور دوم

سکه‌های شاپور دوم ساسانی تصویر نیم‌رخ او با تاجی کنگره‌دار، گویی در بالای تاج، آرایش موی مجعد او با گوشواره و گردن‌بندی از مروارید بر گردن را نشان می‌دهند. پشت این سکه‌ها نیز تصویری از دو نگهبان شمشیر به‌دست و تصویر اهورامزدا در بین شعله‌های آتش حک شده است.

سکه سلوکی طلا

سکه نیرماک سلوکی و سکه سلوکی-یونانی از سکه‌های طلای ضرب‌شده در این دوره محسوب می‌شوند. در دوره‌ی مزبور، ضرب سکه از جنس نقره و برنز نیز مرسوم بود.

سکه طلا اردشیر بابکان

زمانی که اشکانیان به مدت چهار قرن فقط سکه‌های نقره ضرب می‌کردند، اردشیر بابکان پس از براندازی این سلسله به‌عنوان اولین پادشاه ساسانی اقدام به ضرب سکه‌های طلا کرد. او برای رقابت با رومیان چنین سکه‌هایی را صرب کرد که به نام دینار مشهور شدند. وزن این سکه‌ها هم‌وزن سکه‌های رومی بود.

سکه های طلای اسلامی

خلافت اموی، عباسی و دولت‌های جانشین آن‌ها اقدام به صرب سکه‌ی دینار طلا کردند که به نام سکه‌ی طلای اسلامی یا دینار اسلامی نیز شناخته می‌شود. وزن استاندارد این سکه ۴.۲۵ گرم، معادل یک مثقال، بود.

کشف رویدادهای تاریخی با مطالعه سکه های ایرانی

ایرانیان از دوران پادشاهان دوره‌های هخامنشی تا ساسانی، به ضرب سکه های ایرانی می‌پرداختند. بازدید از نمونه‌های این سکه‌ها در موزه‌های مختلف سراسر کشور و دنبال کردن وقایع مربوط به آن‌ها و علل ضرب این سکه‌ها، شما را با تحولات تاریخی ایران از این منظر آشناتر می‌کند. «دستی بر ایران» پیشنهاد می‌کند که تاریخ کشورمان و تدبیر گذشتگان برای حل مسائل اقتصادی در هر دوره را با مطالعه سکه‌های ایرانی نیز پیگیری کنید.

پرسش‌های متداول درباره ضرب سکه های ایرانی

لطفا، پرسش و پاسخ‌های زیر را بررسی کنید و در صورت داشتن سؤالی دیگر، آن را در قسمت دیدگاه‌های همین پست مطرح کنید. ما در اولین فرصت به آن پاسخ می‌دهیم.

اولین سکه ایرانی چه زمانی ساخته شد؟

اولین بار داریوش یکم هخامنشی دستور ضرب سکه دریک را در ۵۱۴ پیش از میلاد صادر کرد. جنس این سکه از طلا بود.

ضرب سکه اولین بار در کدام تمدن رخ داد؟

تمدن لیدیه در فلات آناتولی اولین تمدنی بود که به ضرب سکه در سال 630 پیش از میلاد پرداخت.

سکه های هخامنشی و ساسانی به چه نامی مشهور بودند؟

سکه‌های هخامنشی به نام دریک و سکه‌های ساسانی به نام دینار شهرت داشتند.