ترکهبافی یکی از صنایع دستی ایران است که در گذشته کاربرد زیادی داشته و در گسترهی وسیعی از کشورمان از این هنر برای رفع نیازهای روزمرهی مردم استفاده میشده است. مواد اولیهی هنر ترکه بافی، بومآورد و در دسترس است و هنرمند ماهر میتواند با صرف کمی وقت و تعدادی ترکهی درخت، اثری کاربردی بیافریند.
گفتنی است که این صنعت دستی فقط به کشور ما اختصاص ندارد و در نقاط دیگر جهان مانند اندونزی و تایلند و آفریقا نیز این محصولات حصیری تولید میشوند.
در گذشته از ترکه یا حصیربافی برای تولید سبد میوه، آبکش، سفره و محصولاتی ازایندست استفاده میشد. امروزه کالاهای پلاستیکی جایگزین آنها شده و هنر ترکه بافی را کمرونق کرده است. استفاده از محصولات حصیری به چند دلیل محبوب بوده است:
- دردسترسبودن مادهی اولیه و درنتیجه، ارزانبودن محصول تولیدی؛
- سبکبودن و استفاده و جابهجایی آسان؛
- دوام زیاد و امکان بازیافت آن.
- مقاومت دربرابر رطوبت.
ازآنجاکه این سبدها از الیاف گیاهی ساخته میشوند، نهتنها رطوبت به آنها آسیبی نمیزند، بلکه بهتر است هر چند وقت یکبار برای افزایش عمر در آب خیسانده شوند.
شهرهای صاحب هنر ترکه بافی
شهر بیرجند در استان خراسان جنوبی، شهر زاهدان، شهرهای کردنشین، مناطق مرکزی ایران و شهرهای استان گیلان ازجمله مناطقی هستند که ترکه بافی در آنها وجود دارد. در هر شهری با توجه به فراوانی و نوع درختان و محصول کشاورزی، ترکهی بهکاررفته در ترکه بافی متفاوت است. مثلاً در استانهای جنوبی از برگ نخل و در گیلان از ساقهی مروار برای ترکه بافی استفاده میشود.
هنر ترکه بافی، هنری فصلی است و بستگی دارد که طبیعت چه زمانی مادهی اولیه را در اختیار هنرمند قرار دهد. برای نمونه، شاخههای تَر بید بیشتر در فصل بهار و ساقههای گندم در هنگام دروی محصول و ترکههای سبز بادام تا اواسط تابستان فراوان و در دسترس ترکهباف هستند.
مراحل هنر ترکه بافی
این هنر بنا به نوع ترکهای که در آن استفاده میشود، نامهای مختلفی دارد؛ اما مراحل کار در همهی آنها تقریباً یکی است:
- تهیهی و آمادهسازی ترکه
- بافت سبد
- فرآوری نهایی محصول
در ادامه توضیح کوتاهی برای مراحل ارائه میدهیم:
تهیه و آمادهسازی ترکه
در این مرحله، چوبها و ترکههای لازم برای بافت، از طبیعت جمعآوری میشوند؛ ترکههای بلند و صاف برای این کار مناسباند. سپس زوائد و شاخوبرگهای اضافی چیده میشوند و اگر چوب مدنظر نی باشد، برشی طولی به آن میدهند.
برای کار ترکه بافی، چوب باید نرم و حالتپذیر باشد؛ به همین دلیل، چوبها را در آب میخیسانند. برای برخی از انواع ترکهها این مرحله حدود دو هفته طول میکشد. گاهی نیز ترکه را در آب میجوشانند؛ مثلاً ترکهی مروار را بیست ساعت در آب میجوشانند تا برای کار آماده شود.
بافت سبد
بعد از آمادهسازی ترکهها، کار بافت آغاز میشود. روشهای مختلفی برای ترکه بافی وجود دارد: بادامی بافت و بافت تسمهای و مارپیچی از انواع بافت حصیر یا ترکه هستند.
همیشه بافت از کف ظرف شروع میشود و میتواند بهشکل دایره یا بیضی یا چهارگوش باشد. معمولاً چند ترکهی بلند را بهصورت متقاطع و بهشکل ستاره کنار هم میگذارند و با تاباندن ترکههای نازکتر در اطراف آنها، کفی را شکل میدهند. بعد از کفه، بدنه بافته میشود.
فرآوری سبد بافتهشده
بعد از تمامشدن کار بافت سبد، چون چوبهای سبد خیس هستند، احتمال کپکزدن یا تغییر شکل آنها وجود دارد؛ ازاینرو آنها را در برابر نور خورشید قرار میدهند. بعد از خشکشدن، با کمک فرچه روی ظرف را میسابند و تمیز میکنند. گاهی نیز برای افزایش دوام و زیبایی محصول، به آن چسب چوب و روغن جلا میزنند.
در هنر ترکه بافی، رنگ سبدها بنا به نوع ترکهای که به کار رفته متفاوت است؛ مثلاً ترکههای بید سرخرنگاند، ولی چوبهای درخت بادام سبزرنگ هستند و بعد از مدتی تغییر رنگ میدهند و متمایل به خاکی میشوند.
انواع ترکه بافی
ترکه بافی انواع مختلفی دارد، مانند مرواربافی، چم بافی، درجبافی، ارغوانبافی و پخلبافی. نحوه و مراحل تهیهی محصولات حصیری تقریباً یکسان است. تنها تفاوت در نوع مادهی اولیهی به کار رفته است. در مشهد به این کار ارغوانبافی گفته میشود؛ چراکه ترکههای لازم برای سبدبافی را از درخت ارغوان تهیه میکنند.
در بیرجند، زمانی که برای سبدبافی از چوب درختچههای نازکی مانند سافترگ یا همان بادام و بیدمشک استفاده میشود، به این هنر، سفترکبافی و زمانی که مادهی اولیه برای تهیهی سبد، ساقهی گندم یاشد، به آن پخلبافی میگویند. در ادامه به معرفی چند نوع از هنر ترکه بافی میپردازیم که در مناطق مختلف کشورمان رونق دارند.
پخلبافی
هنر پخلبافی نوعی حصیربافی است که بیشتر در استان خراسان رواج دارد. در این هنر از ساقهی گندم برای تولید سبد استفاده میشود.
در فصلی که گندم درو میشود، ساقههای گندم را برای این کار جمعآوری میکنند. پوستهی رویی ساقهها را جدا مینمایند و برای اینکه پخلباف بتواند بهراحتی به آنها شکل بدهد، آنها را بهمدت 24 ساعت در آب میخیسانند تا نرم و انعطافپذیر شوند. در شروع کار، دو ساقه را که «تو» نامیده میشوند، در دست میگیرند و ساقههای دیگر را که «ساقهپیچ» نامیده میشوند، به «تو» میتابانند. به این ترتیب، دایرهای کوچک ساخته میشود که پایهی ساخت سبد خواهد بود.
هنرمند پخلباف، توها و پیچها را با مهارت به هم میتاباند و بست میزند تا شکل سبد دلخواه پدیدار شود. در پایان کار، از پارچههای رنگی برای تزیین سبد استفاده میکنند.
چمبافی
در روستاهای اطراف شهر مراغه، نوعی از هنر ترکه بافی بهنام «چمبافی» رونق دارد. در چمبافی از شاخههای جوان گیاه چم استفاده میشود. محصول حاصل از چمبافی، ظرافت سبدهای ترکه بافی را ندارد؛ زیرا در چمبافی از پوست گیاه استفاده میشود که به صافی و یکدستی ترکه نیست.
در ابتدا، هنرمند ساقههایی که بهاندازهی کافی بلند و مناسب کار هستند، انتخاب میکند و برش طولی میدهد و در آب میخیساند. بعد از آنکه چمها آماده شدند، برای پایهی کار، چهار ترکه را روی هم قرار میدهد؛ سپس چهار یا پنج ترکهی دیگر را طوری روی آنها میگذارد که ستارهای چند پر درست شود. پرهای ستاره با ترکههای نازکتر مهار میشوند و بعد از آن، پرههای نازکتر بهصورت یکی زیر و یکی رو به دور ترکههای پایه پیچیده میشوند. این پیچش ادامه پیدا میکند تا کف ظرف بهاندازهی مطلوب برسد. سپس با بافت مارپیچی، بدنهی ظرف را میسازند و در انتها، سر اضافی ترکهها را به داخل مارپیچها خم میکند.
مرواربافی
مرواربافی نوعی از هنر ترکه بافی است که در آن از ترکهی بید مروار استفاده میشود. این هنر در استان گیلان و بهخصوص آستانهی اشرفیه رونق دارد. خوزستان و همدان و مازندران، دیگر استانهای صاحب این هنر هستند.
ترکهی بهکاررفته در این هنر از شاخههای جوان درخت بید سرخ تهیه میشود. تهران، کرج، سولقان، بهار همدان، ملایر و مراغه از مراکز تهیهی ترکهی مروار هستند.
پس از کندن و جمعآوری ترکههای مروار، آنها را در پاتیلهای آبجوش قرار میدهند تا نرم و پوست رویی آنها کنده شود. مروار مرغوب زردرنگ است که بعد از زدن روغن جلا طلایی میشود. اگر مروار مرغوب نباشد، رنگ آن سبز و سیاه خواهد بود.
بافت مروار بهصورت شعاعی است. بعد از پایانیافتن مرحلهی بافت، باید محصول تهیهشده دو روز در معرض نور آفتاب قرار بگیرد تا رطوبت آن گرفته شود. سپس به آن روغن جلا بزنند.
انواع سبد، جای لباس، لوستر و شکلاتخوری از محصولات تولیدی مرواربافی هستند.
درجبافی
محصول درجبافی استوانهای است که حدود یک متر طول و پنجاه سانتیمتر قطر دارد. در مناطق کرد و لرنشین، این دستبافته از چوب بید تهیه میشود و چندان ظریف نیست. سبدهای درجبافی برای نگهداری پرندگان کاربرد دارد.
ترکه بافی، هنری همرنگ طبیعت
هنر ترکه بافی حاصل خلاقیت انسان برای برطرفکردن نیازهایش با استفاده از مواد برآمده از دل طبیعت است. امروزه کاربرد روزمرهی آن بسیار کمرنگ شده است؛ اما هنوز هم میتوان با حاصل دسترنج هنرمند ترکهباف، به زندگی رنگوبوی درخت و طبیعت داد. ترکه بافی عضوی از پیکرهی باشکوه و غنی صنایع دستی ایران است. با تهیهی محصولات آن میتوانیم به جانبخشی این هنر و حمایت از هنرمند بومی آب و خاکمان کمک کنیم.
پرسشهای متداول درباره هنر ترکه بافی
برای پیدا کردن پاسخ سایر سوالهایتان میتوانید با ما از طریق بخش دیدگاههای همین پست در ارتباط باشید. ما در اسرع وقت به سوالهای شما پاسخ خواهیم داد.
هنر ترکه بافی چیست؟
ترکه بافی هنر تهیهی انواع ظرف از مادهی اولیه ترکه یا چوب است.
هنر ترکه بافی در چه شهرهایی از ایران وجود دارد؟
این هنر در نقاط مختلفی از ایران وجود دارد. گیلان، خوزستان، کردستان، همدان و خراسان از استانهایی هستند که این هنر در آنها رونق دارد. در هر منطقه بنا به چوب استفادهشده در بافت، محصول نامی گرفته است، مانند چمبافی و پخلبافی.
مرواربافی چیست؟
مرواربافی نوعی از ترکه بافی است که در آن از چوب درخت بید یا مروار استفاده میشود. در استانهای خراسان و گیلان و همدان مرواربافی انجام میشود.
از هنر ترکه بافی برای تهیهی چه محصولاتی استفاده میشود؟
از انواع ترکه بافی برای تهیهی سبد، آبکش، سفره، جالیوانی، جانانی، میز و صندلی، آباژور و تزیینات خانگی استفاده میشود.