هنر ترکه‌ بافی؛ هنری با رنگ‏‌وبوی درخت و طبیعت

ترکه‌بافی یکی از صنایع دستی ایران است که در گذشته کاربرد زیادی داشته و در گستره‌ی وسیعی از کشورمان از این هنر برای رفع نیازهای روزمره‏ی مردم استفاده می‌شده است. مواد اولیه‌ی هنر ترکه‌ بافی، بوم‌آورد و در دسترس است و هنرمند ماهر می‌تواند با صرف کمی وقت و تعدادی ترکه‌ی درخت، اثری کاربردی بیافریند.

گفتنی است که این صنعت دستی فقط به کشور ما اختصاص ندارد و در نقاط دیگر جهان مانند اندونزی و تایلند و آفریقا نیز این محصولات حصیری تولید می‌شوند.

در گذشته از ترکه یا حصیربافی برای تولید سبد میوه، آبکش، سفره و محصولاتی ازاین‏‌دست استفاده می‌شد. امروزه کالاهای پلاستیکی جایگزین آن‏ها شده و هنر ترکه بافی را کم‌رونق کرده است. استفاده از محصولات حصیری به چند دلیل محبوب بوده است:

• دردسترس‌‏بودن ماده‌ی اولیه و درنتیجه، ارزان‏‌بودن محصول تولیدی؛
• سبک‌‏بودن و استفاده و جابه‏‌جایی آسان؛
• دوام زیاد و امکان بازیافت آن.
• مقاومت دربرابر رطوبت.

ازآنجاکه این سبدها از الیاف گیاهی ساخته می‌شوند، نه‏‌تنها رطوبت به آن‏ها آسیبی نمی‌زند، بلکه بهتر است هر چند وقت یک‌‏بار برای افزایش عمر در آب خیسانده شوند.

شهرهای صاحب هنر ترکه بافی

شهر بیرجند در استان خراسان جنوبی، شهر زاهدان، شهرهای کردنشین، مناطق مرکزی ایران و شهرهای استان گیلان ازجمله مناطقی هستند که ترکه بافی در آن‏ها وجود دارد. در هر شهری با توجه به فراوانی و نوع درختان و محصول کشاورزی، ترکه‌ی به‌‏کاررفته در ترکه ‌بافی متفاوت است. مثلاً در استان‏‌های جنوبی از برگ نخل و در گیلان از ساقه‌ی مروار برای ترکه‌ بافی استفاده می‌شود.

هنر ترکه بافی، هنری فصلی است و بستگی دارد که طبیعت چه زمانی ماده‌ی اولیه را در اختیار هنرمند قرار دهد. برای نمونه، شاخه‌های تَر بید بیشتر در فصل بهار و ساقه‌های گندم در هنگام دروی محصول و ترکه‌های سبز بادام تا اواسط تابستان فراوان و در دسترس ترکه‌‏باف هستند.

مراحل هنر ترکه بافی

این هنر بنا به نوع ترکه‌ای که در آن استفاده می‌شود، نام‏‌های مختلفی دارد؛ اما مراحل کار در همه‌ی آن‏ها تقریباً یکی است:

• تهیه‏‌ی و آماده‌سازی ترکه
• بافت سبد
• فرآوری نهایی محصول

در ادامه توضیح کوتاهی برای مراحل ارائه می‌دهیم:

تهیه‌ و آماده‌سازی ترکه

در این مرحله، چوب‌ها و ترکه‌های لازم برای بافت، از طبیعت جمع‌آوری می‌شوند؛ ترکه‌های بلند و صاف برای این کار مناسب‏اند. سپس زوائد و شاخ‌و‌برگ‏های اضافی چیده می‌شوند و اگر چوب مدنظر نی باشد، برشی طولی به آن می‌دهند.

برای کار ترکه ‌بافی، چوب باید نرم و حالت‌پذیر باشد؛ به همین دلیل، چوب‌ها را در آب می‌خیسانند. برای برخی از انواع ترکه‌ها این مرحله حدود دو هفته طول می‌کشد. گاهی نیز ترکه را در آب می‌جوشانند؛ مثلاً ترکه‏‌ی مروار را بیست ساعت در آب می‌جوشانند تا برای کار آماده شود.

بافت سبد

بعد از آماده‌‏سازی ترکه‌ها، کار بافت آغاز می‌شود. روش‌‏های مختلفی برای ترکه بافی وجود دارد: بادامی بافت و بافت تسمه‌ای و مارپیچی از انواع بافت حصیر یا ترکه هستند.

همیشه بافت از کف ظرف شروع می‌شود و می‌تواند به‌‏شکل دایره یا بیضی یا چهارگوش باشد. معمولاً چند ترکه‌ی بلند را به‌‏صورت متقاطع و به‌‏شکل ستاره کنار هم می‌گذارند و با تاباندن ترکه‌های نازک‌تر در اطراف آن‏ها، کفی را شکل می‌دهند. بعد از کفه، بدنه بافته می‌شود.

فرآوری سبد بافته‌شده

بعد از تمام‌‏شدن کار بافت سبد، چون چوب‌های سبد خیس هستند، احتمال کپک‌‏زدن یا تغییر شکل آن‏ها وجود دارد؛ ازاین‌رو آن‏ها را در برابر نور خورشید قرار می‌دهند. بعد از خشک‏‌شدن، با کمک فرچه روی ظرف را می‌سابند و تمیز می‌کنند. گاهی نیز برای افزایش دوام و زیبایی محصول، به آن چسب چوب و روغن جلا می‌زنند.

در هنر ترکه بافی، رنگ سبدها بنا به نوع ترکه‌ای که به کار رفته متفاوت است؛ مثلاً ترکه‌های‌ بید سرخ‏‌رنگ‌‏اند، ولی چوب‌‏های درخت بادام سبزرنگ هستند و بعد از مدتی تغییر رنگ می‌دهند و متمایل به خاکی می‌شوند.

انواع ترکه ‌بافی

ترکه‌ بافی انواع مختلفی دارد، مانند مرواربافی، چم بافی، درج‌بافی، ارغوان‌بافی و پخل‌بافی. نحوه و مراحل تهیه‌ی محصولات حصیری تقریباً یکسان است. تنها تفاوت در نوع ماده‌ی اولیه‌ی به کار رفته است. در مشهد به این کار ارغوان‏‌بافی گفته می‌شود؛ چراکه ترکه‌های لازم برای سبدبافی را از درخت ارغوان تهیه می‏‌کنند.

در بیرجند، زمانی که برای سبدبافی از چوب درختچه‌های نازکی مانند سافترگ یا همان بادام و بیدمشک استفاده می‌شود، به این هنر، سفترک‏بافی و زمانی که ماد‌ه‌ی اولیه برای تهیه‌ی سبد، ساقه‌ی گندم یاشد، به آن پخل‏‌بافی می‌گویند. در ادامه به معرفی چند نوع از هنر ترکه بافی می‌پردازیم که در مناطق مختلف کشورمان رونق دارند.

پخل‌بافی

هنر پخل‌بافی نوعی حصیربافی است که بیشتر در استان خراسان رواج دارد. در این هنر از ساقه‌ی گندم برای تولید سبد استفاده می‌شود.

در فصلی که گندم درو می‌شود، ساقه‌های گندم را برای این کار جمع‌آوری می‌کنند. پوسته‌ی رویی ساقه‌ها را جدا می‌نمایند و برای اینکه پخل‌باف بتواند به‌‏راحتی به آن‏ها شکل بدهد، آن‏ها را به‌‏مدت 24 ساعت در آب می‌خیسانند تا نرم و انعطاف‌‏پذیر شوند. در شروع کار، دو ساقه را که «تو» نامیده می‌شوند، در دست می‏‌گیرند و ساقه‌های دیگر را که «ساقه‏‌پیچ» نامیده می‌شوند، به «تو» می‌تابانند. به این ترتیب، دایره‌ای کوچک ساخته می‌شود که پایه‌ی ساخت سبد خواهد بود.

هنرمند پخل‌باف، توها و پیچ‌ها را با مهارت به هم می‌تاباند و بست می‌زند تا شکل سبد دل‏خواه پدیدار شود. در پایان کار، از پارچه‌های رنگی برای تزیین سبد استفاده می‌کنند.

چم‌بافی

در روستاهای اطراف شهر مراغه، نوعی از هنر ترکه بافی به‏نام «چم‌‏بافی» رونق دارد. در چم‌بافی از شاخه‌های جوان گیاه چم استفاده می‌شود. محصول حاصل از چم‌بافی، ظرافت سبدهای ترکه بافی را ندارد؛ زیرا در چم‌بافی از پوست گیاه استفاده می‌شود که به صافی و یک‌دستی ترکه نیست.

در ابتدا، هنرمند ساقه‌هایی که به‌‏اندازه‌ی کافی بلند و مناسب کار هستند، انتخاب می‌کند و برش طولی می‏دهد و در آب می‌خیساند. بعد از آنکه چم‌ها آماده شدند، برای پایه‌ی کار، چهار ترکه را روی هم قرار می‌دهد؛ سپس چهار یا پنج ترکه‌ی دیگر را طوری روی آن‏ها می‌گذارد که ستاره‌ای چند پر درست شود. پره‌ای ستاره با ترکه‌های نازک‌تر مهار می‌شوند و بعد از آن، پره‌های نازک‌تر به‏‌صورت یکی زیر و یکی رو به دور ترکه‌های پایه پیچیده می‌شوند. این پیچش ادامه پیدا می‌کند تا کف ظرف به‌‏اندازه‌‏ی مطلوب برسد. سپس با بافت مارپیچی، بدنه‌ی ظرف را می‌سازند و در انتها، سر اضافی ترکه‌ها را به داخل مارپیچ‌ها خم می‌کند.

مرواربافی

مرواربافی نوعی از هنر ترکه بافی است که در آن از ترکه‌ی بید مروار استفاده می‌شود. این هنر در استان گیلان و به‏‌خصوص آستانه‌ی اشرفیه رونق دارد. خوزستان و همدان و مازندران، دیگر استان‌های صاحب این هنر هستند.

ترکه‌ی به‏‌کاررفته در این هنر از شاخه‌های جوان درخت بید سرخ تهیه می‌شود. تهران، کرج، سولقان، بهار همدان، ملایر و مراغه از مراکز تهیه‌ی ترکه‌ی مروار هستند.

پس از کندن و جمع‌آوری ترکه‌های مروار، آن‏ها را در پاتیل‌های آب‏جوش قرار می‌دهند تا نرم و پوست رویی آن‏ها کنده شود. مروار مرغوب زردرنگ است که بعد از زدن روغن جلا طلایی می‌شود. اگر مروار مرغوب نباشد، رنگ آن سبز و سیاه خواهد بود.

بافت مروار به‏‌صورت شعاعی است. بعد از پایان‌‏یافتن مرحله‌ی بافت، باید محصول تهیه‏‌شده دو روز در معرض نور آفتاب قرار بگیرد تا رطوبت آن گرفته شود. سپس به آن روغن جلا بزنند.

انواع سبد، جای لباس، لوستر و شکلات‌خوری از محصولات تولیدی مرواربافی هستند.

درج‌بافی

محصول درج‌‏بافی استوانه‌ای است که حدود یک متر طول و پنجاه سانتی‌متر قطر دارد. در مناطق کرد و لرنشین، این دست‌بافته از چوب بید تهیه می‌شود و چندان ظریف نیست. سبد‌های درج‌‏بافی برای نگهداری پرندگان کاربرد دارد.

ترکه ‌بافی، هنری هم‌رنگ طبیعت

هنر ترکه بافی حاصل خلاقیت انسان برای برطرف‏‌کردن نیازهایش با استفاده از مواد برآمده از دل طبیعت است. امروزه کاربرد روزمره‌‌ی آن بسیار کم‌‏رنگ شده است؛ اما هنوز هم می‌توان با حاصل دسترنج هنرمند ترکه‌‏باف، به زندگی رنگ‏‌وبوی درخت و طبیعت داد. ترکه ‌بافی عضوی از پیکره‌ی باشکوه و غنی صنایع دستی ایران است. با تهیه‌ی محصولات آن می‌توانیم به جان‌بخشی این هنر و حمایت از هنرمند بومی آب و خاکمان کمک کنیم.

پرسش‌های متداول درباره هنر ترکه بافی

برای پیدا کردن پاسخ سایر سوالهایتان می‌توانید با ما از طریق بخش دیدگاه‌های همین پست در ارتباط باشید. ما در اسرع وقت به سوال‌های شما پاسخ خواهیم داد.