مسجد جامع عتیق قم قدیمی‌ترین مسجد پس از مسجد امام حسن عسکری(ع) است و به همین دلیل، اهمیت ویژه‌ای برای آن قائل‌اند. این مسجد با برخورداری از تزیینات زیبا در ایوان و شبستان‌های خود و همچنین با داشتن محرابی شاه‌نشین، شهرت بسیاری یافته است. ازاین‌رو، جزو جاهای دیدنی قم به شمار می‌رود که در فهرست آثار ملی ایران نیز به ثبت رسیده است.
تاریخ مسجد جامع عتیق قم
با توجه به نبود شواهد و مستندات لازم برای تعیین دیرینگی ساخت مسجد جامع عتیق قم، اختلاف‌نظرها درباره‌ی زمان ساخت آن فراوان است. در ادامه، گمانه‌های مختلف درباره‌ی این موضوع را بررسی می‌کنیم:
یکی از تاریخ‌نویسان سده‌ی اخیر به نام علی‌اصغر فقیهی، در کتاب خود به نام «تاریخ مذهبی قم» درباره‌ی زمان ساخت مسجد مطالبی آورده است. او عقیده دارد که مسجد مدنظر را یکی از صحابه‌های امام علی نقی و حسن عسکری(ع) به نام ابوصدیم حسین بن علی بن آدم اشعری در سال ۸۷۸ میلادی بنا کرده است. البته، به‌دلیل اشاره‌‌نکردن به محل ساخت و نام صحیح مسجد، این اطلاعات چندان دقیق به نظر نمی‌رسند.
نظر دیگری مبنی بر ساخت مسجد بر اساس دستور امام حسن عسکری(ع) و با همت وکیل و نماینده‌ی او در قرن دهم میلادی وجود دارد.
یکی از فقیهان و متکلمان قرن سیزدهم میلادی، به نام عبدالجلیل رازی نیز معتقد است که بنای مسجد در زمان حکومت طغرل سلجوقی ساخته شده است. به‌عقیده‌ی او، بانی این بنا بهاء‌الدین کمال ثابت قمی بوده است. عبدالجلیل همچنین احتمال می‌دهد که وزیر سلطان مسعود سلجوقی به نام امیر ابوالفضل عراقی، دستور ساخت مسجد جامع عتیق و مناره‌های آن را صادر کرده باشد.
معماران و باستان‌شناسان نیز با اتکا به نوشته‌های باقی‌مانده از مسجد، زمان ساخت آن را به دوره‌ی سلجوقی نسبت می‌دهند. به نظر می‌رسد که این عقیده به‌دلیل برخورداری از اسناد و شواهد، دقیق‌تر باشد.
معرفی قسمت‌های مختلف مسجد
مسجد جامع عتیق قم بنایی با مساحت شش‌هزار مترمربع است که از چندین قسمت تشکیل شده است. در ادامه، به شرح ویژگی‌های هرکدام از این قسمت‌ها می‌پردازیم که در دوره‌های مختلفی از تاریخ بنا شده‌اند:
ورودی‌ها
برای مسجد دو ورودی در ضلع‌های غربی و شمالی در نظر گرفته‌اند که ورودی اصلی در ضلع غربی قرار دارد. در مقابل، ورودی شمالی که در کوچه‌ای فرعی و متصل به شبستان‌های شمالی عمارت قرار گرفته، به‌عنوان ورودی فرعی استفاده می‌شود.
گنبدخانه
از قدیمی‌ترین قسمت‌های مسجد می‌توان به گنبدخانه اشاره کرد که کتیبه‌های گچبری آن تاریخ ۵۲۹ هجری قمری (۱۱۳۴ میلادی) را نمایش می‌دهند. البته، در بازسازی‌های صورت‌گرفته در دوره‌ی فتحعلی‌شاه قاجار، تعدادی از کتیبه‌های مسجد از میان رفته‌اند.
گفتنی است که گنبد تعبیه‌شده بر روی گنبدخانه نسبت به سایر قسمت‌های مسجد در ارتفاع بالاتری قرار دارد. این ویژگی به‌همراه سایر ویژگی‌ها از قبیل نمای آجرکاری گنبد، باعث شده‌اند که گنبدخانه جلوه‌ی بسیار باشکوهی به خود بگیرد.
صحن (حیاط)
شکل صحن در مسجد جامع عتیق قم به‌صورت مستطیلی طراحی شده و ویژگی‌های متمایزی دارد. برای مثال، در چهار ضلع این حیاط شبستان‌ها، سردر ورودی، ایوان‌های شمالی و جنوبی، سرداب و گوشواره‌ها قرار گرفته‌اند. از سایر جلوه‌های زیبایی صحن می‌توان به وجود حوضی در مرکز اشاره کرد که در میانه‌ی این حوض، آب‌انباری قرار دارد. البته امروزه، این آب‌انبار کاربرد خاصی ندارد.
جالب است بدانید در قسمت شمالی صحن نیز تخته‌سنگی تعبیه کرده‌اند که بر روی آن، شاخص تعیین اوقات شرعی نماز وجود دارد. این شاخص خطی مورب دارد و از جنس سنگ است. در گذشته، هنگامی که سایه‌ی آفتاب به مرکز شاخص نزدیک می‌شده، نمازگزاران به زمان برپایی نماز ظهر پی می‌بردند.
ایوان‌ها
یکی دیگر از قسمت‌های باشکوه مسجد ایوان‌های آن است که جلوه‌ی چشم‌نوازی دارند. دهانه‌ی این ایوان‌ها هجده متر، عرض آن هفت و طول آن چهارده متر است. برای ایوان‌ها پوشش مقرنس‌کاری دوطبقه‌ای تعبیه کرده‌اند که حالت متحرک و معلق دارد.
شبستان‌ها
در مسجد جامع قم، سه شبستان در ضلع‌های شرقی و شمالی و غربی قرار دارند که قدمت شبستان شرقی از بقیه بیشتر است. در مقابل آن، شبستان غربی در انتهایی‌ترین قسمت خود زیرزمینی دارد که بر اساس شواهد، آن را به‌دستور شخصی به نام محمدحسین‌خان نظام‌الدوله شاهسوند ساخته‌اند. احتمال می‌رود که گلدسته‌های طلایی موجود در صحن عتیق مسجد نیز به دست همین شخص بنا شده باشند. سال ساخت این گلدسته‌ها به ۱۳۰۵ خورشیدی برمی‌گردد.
گفتنی است که کف شبستان غربی در ارتفاع یک متری از سطح زمین قرار گرفته است که این ارتفاع به وجود سرداب یا زیرزمین مربوط می‌شود. این مسئله یکی از نقاط ضعف شبستان به شمار می‌رود و تا حدودی، زیبایی و شکوه آن را کمتر کرده است. البته، ویژگی‌های درخور توجه زیرزمین از قبیل تزیینات باشکوه و هوای خنک و مطبوع آن باعث می‌شود که از نقاط ضعف شبستان چشم‌پوشی شود.
شبستان شمالی مسجد نیز ابعاد کوچکی دارد و تزیینات اندکی برای آن در نظر گرفته‌اند. گفتنی است که ایوان شمالی مسجد این شبستان را به دو بخش مجزا تقسیم کرده است.
تزیینات و کتیبه‌ها
در مسجد جامع عتیق قم بیشترین تزیینات را می‌توان در ایوان مشاهده کرد. جالب اینجاست که دیوارهای ایوان کاشی‌کاری متمایزی دارد؛ به‌صورتی‌که کاشی‌ها به‌شکل قاب‌شده در داخل آجر کلوکی (کوچک) و تراش‌‌خورده قرار گرفته‌اند. تمامی این کاشی‌ها ابعاد مشخصی در حدود ۴۰ در ۴۵ سانتی‌متر دارند. گذشته از آن، حاشیه‌ی ایوان نیز طراحی منحصربه‌فردی دارد و از دو قوس تشکیل شده است.
به‌طور کلی، در چهار ضلع ایوان دیوارهایی (جرزهایی) به عرض ۲٫۵ و ارتفاع ۱۸ متر مشاهده می‌شوند. تمامی این دیوارها با کاشی تزیین شده‌اند و طرح‌های روی این کاشی‌ها تصاویر زیبایی پدید آورده‌اند. بر روی یکی از دیوارها، کتیبه‌ای به طول ۲۸ و عرض ۱ متر وجود دارد که با استفاده از کاشی‌های خشتی ایجاد شده است. این کتیبه آیه‌ای از قرآن را با خط ثلث، نسخ و ریحانی به نمایش می‌گذارد و آیه را به‌صورت متداخل حکاکی کرده‌اند.
گفتنی است که تمامی جرزهای ایوان ازاره‌ای از جنس سنگ‌های تزیینی به‌اندازه‌‌ی ۳۰ مترمربع دارند. این ایوان علاوه بر جرز، قسمت‌های دیگری نظیر اِسپَر (پیشانی ایوان) دارد که تزیینات زیبایی از گچبری دارند. برای ایوان، سه درگاه تعبیه کرده‌اند که دهانه‌ی یکی از آنها به پنج متر و دهانه‌ی دو درگاه دیگر به دو متر می‌رسد. جالب است بدانید در قسمت میانی ایوان، کتیبه‌ای از نوع کمربندی وجود دارد که علاوه بر گچبری، دارای نوشته‌ای به خط ثلث است.
محراب‌های مسجد
همان‌طور که بیان شد، مسجد جامع عتیق قم شبستان‌های متعددی دارد که در هرکدام از آنها محرابی تعبیه شده است. یکی از این محراب‌ها با دهانه‌ای در حدود چهار متر و عرض یک متر به محراب شاه‌نشین شهرت دارد. این محراب به‌واسطه‌ی کاشی‌های خشتی هفت‌رنگ و پوشش رسمی‌بندی و مَعقِلی خود شناخته می‌شود.
ویژگی‌هایی معماری محراب شاه‌نشین نشان می‌دهد در دوره‌ی قاجار ساخته شده است. از جمله‌ی این ویژگی‌ها می‌توان به حالت مشبک محراب اشاره کرد که ورود و خروج هوا را تسهیل می‌کند و باعث می‌شود فضای داخلی محراب چندان گرم نباشد. از سایر ویژگی‌های محراب، وجود پله در دو طرف آن است که افزون بر زیبایی، مسیر رسیدن امام‌جماعت به قسمت منبرمانند محراب محسوب می‌شود.
آدرس و مسیر دسترسی
مسجد جامع عتیق قم در مرکز این شهر، خیابان آذر و در نزدیکی دروازه‌ی ری قرار دارد. درخور توجه است که دروازه‌ی ری شهر قم از خیابان‌های متعددی تشکیل شده و مسجد مزبور در خیابان بیست‌و‌ششم این دروازه قرار گرفته است. برای دسترسی به این مسجد، بهتر است پس از رسیدن به خیابان آذر، از طریق بزرگراه عمار یاسر یا تونل غدیر خود را به محله مسجد جامع برسانید.
مسجد جامع عتیق قم؛ شاهکاری از معماری ایرانی
مسجد جامع عتیق قم بنایی باشکوه است که شاخصه‌ی اصلی تشخیص آن گنبد مرتفع و زیبای آن است. این بنا معماری چشمگیری دارد و بیشترین تزیینات آن در قسمت ایوان متمرکز شده‌اند. »دستی بر ایران» توصیه می‌کند که ضمن بازدید از بنای مزبور و سایر جاذبه‌های گردشگری قم، نقش خود را به‌عنوان گردشگر مسئول فراموش نکنید.
مسجد جامع عتیق قم کجاست؟
این مسجد در مرکز شهر قم، خیابان آذر و در نزدیکی دروازه‌ی ری قرار دارد. موقعیت مکانی این مسجد را در زیر مشاهده می‌کنید:
پرسش‌های متداول درباره مسجد جامع عتیق قم
در ادامه، به تعدادی از پرسش‌های شما درباره‌ی مسجد جامع عتیق قم پاسخ داده‌ایم. اگر سؤال دیگری برایتان پیش آمد، آن را در قسمت دیدگاه‌های همین پست مطرح کنید.
مصالح اصلی مسجد جامع قم کدام‌اند؟
معماران مسجد هیچ شاخه آهنی در ساختار آن به کار نبرده‌اند و مصالح مصرفی آنها شامل آجر، خشت و مواردی از این قبیل بوده است. ازاین‌رو، سالم‌ماندن بنای آن پس از گذشت سال‌ها از عمرش جای شگفتی دارد.
ورودی اصلی مسجد جامع قم در کجا قرار دارد؟
بنای مزبور دارای دو ورودی در ضلع‌های غربی و شمالی است که ورودی اصلی در ضلع غربی آن قرار دارد.
درباره‌ی زمان ساخت مسجد جامع عتیق قم چه می‌دانید؟
نبودن مدارک کافی برای اثبات زمان ساخت مسجد باعث مطرح‌شدن گمانه‌های مختلفی درباره‌ی این موضوع شده است. با این حال، به نظر می‌رسد که بنای اصلی آن متعلق به دوره‌ی سلجوقی بوده و در طول دوره‌های بعدی، الحاقاتی بر آن ساخته شده است.
مسجد جامع عتیق قم شامل چه قسمت‌هایی است؟
این بنا از چندین قسمت مختلف تشکیل یافته است؛ از قبیل سردر ورودی، چند شبستان، گنبدخانه، ایوان‌ها و صحنی بزرگ با حوضی زیبا در مرکز آن.
