مجموعه زندیه شیراز از آثار تاریخی ایران به‌جامانده از حکومت زندیه است. این مجموعه شامل بناهای متعددی ازجمله ارگ کریمخانی، مسجد، بازار، حمام، آب‌انبار و… است که در محله درب شاهزاده شیراز واقع شده‌اند. کریمخان زند از سال ۱۷۵۱ تا ۱۷۷۹ میلادی در ایران سلطنت کرد. او شیراز را پایتخت حکومت خود قرار داد و در این شهر، بناهای پرشماری ساخت که با برخورداری از شکوه معماری زندیه، به بناهای وکیل معروف هستند.
مجموعه زندیه کجاست؟
این مجموعه در شمال شیراز قرار دارد و شامل بناها و آثار تاریخی برجای‌مانده از دوره زندیه و حکومت کریمخان است. شیراز امروز بسیار گسترده‌تر از زمان کریمخان است؛ ولی بخش شمالی آن بافتی تاریخی در دل خود دارد که مجموعه زندیه بخش اصلی آن را تشکیل می‌دهد. موقعیت ارگ کریمخانی، یکی از مهم‌ترین بناهای شاخص معماری زندیه را در زیر مشاهده میکنید:
بناهای دوره زندیان در شیراز
آثار تاریخی دوران زندیه شامل بناهای پرشماری است که از آن میان، مجموعه زندیه نقطه کانونی بافت تاریخی شیراز محسوب می‌شود. به‌طور کلی، معماری زندیه به استحکام بناها در عین سادگی و شکوه آنها شهرت دارد. بیش از ۲۹۰۰ محوطه و بنا و خانه تاریخی در شیراز برپاست که حدود ۴۰۰ اثر آنها در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده‌اند.
معرفی مجموعه زندیه شیراز
بناهای موسوم به مجموعه زندیه شیراز در استان فارس، عبارت‌اند از: ارگ کریمخان (کاخ اختصاصی کریمخان زند)، عمارت کلاه‌فرنگی (بنای داخل باغ نظر)، پل روی رودخانه خشک شیراز، بازار وکیل، مسجد وکیل، حمام وکیل و آب‌انبار وکیل و… . بناهای موجود در این مجموعه از لحاظ هنری و معماری اهمیت ویژه‌ای دارند و از مهم‌ترین جاذبه های گردشگری شیراز هستند. در ادامه، به معرفی آنها می‌پردازیم.
ارگ کریمخانی
این بنا در مرکز شهر شیراز قرار دارد. ارگ کریمخانی در دوره سلطنت سلسله زندیه مکان زندگی کریمخان زند بوده است. از‌این‌رو، به آن ارگ کریم خانی می‌گویند. ساخت ارگ بین سال‌های ۱۷۶۶ و ۱۷۶۷ میلادی انجام شد. کریمخان بهترین معماران زمان خود را جهت ساخت آن به کار گرفت. او همچنین، بهترین مصالح را از داخل و خارج کشور تهیه کرد و ساخت بنا را به‌‌سرعت به پایان رساند.
این بنا در دوره زندیه بهعنوان محل استقرار حکومت و در دوره قاجاریه، محل زندگی فرمانداران محلی استفاده می‌شد. بنای ارگ ترکیبی از دو معماری مسکونی و نظامی است. بخش درونی ارگ با ایوان‌ها و اتاق‌های نقاشی‌شده، آب‌نماها و باغچه‌ها از ظرافت خاصی برخوردار است. سه ضلع شمال و جنوب و غرب هرکدام یک ایوان و شش اتاق مسکونی در دو طرف خود دارند. از بیرون، این بنا به‌صورت دژی مستحکم با برج‌های دیدبانی به نظر می‌رسد.
آب این مجموعه از آب قنات رکن‌آباد، معروف به رکنی، تأمین شده است. این آب از نظر املاح معدنی بهترین آب شیراز محسوب می‌شده است.
مجموعه بازار وکیل
این مجموعه نزدیک ارگ کریمخان جای گرفته و بهعنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. این بازار که به فرمان کریمخان زند در سال ۱۷۵۹ میلادی ساخته شده، اکنون در مرکز شهر شیراز و شرق میدان شهدا، قرار گرفته است. در کنار بازار، مکان‌های دیگری همچون مسجد و حمام تاریخی وکیل نیز قرار گرفته‌اند.
گمان می‌رود شاه زند پس از دیدن بازار قدیمی لار، از آثار دوران شاه‌عباس صفوی، طرح آن را در شهر شیراز و در بطن مجموعه زندیه خود ریخته است.
بازار وکیل با بهره‌مندی از معماری زندیه، قلب اقتصادی شیراز بوده است. بازار وکیل سازمانی داشته که بازرگانان می‌توانستند با اطمینان کامل، کالاهای خود را در آن به امانت بسپارند و در زمان لازم، از آن استفاده کنند.
در بنای مجموعه بازار وکیل، از مصالح ساختمانی گچ و آجر و آهک استفاده کرده‌اند. سامانه تهویه هوا به‌دلیل بلندای زیاد سقف تاق و تویزه‌‌ای بازار، به‌خوبی عمل می‌کند. این فرایند فقط به‌وسیله بادگیرهایی ساده انجام می‌گرفته است. همچنین، دریچه‌ها و روزنه‌هایی به نام جامخانه یا هورنور در زیر سقف جاسازی شده‌اند که هوا و نور کافی را به بازار می‌رساندند.
مسجد وکیل یا مسجد سلطانی
این مسجد در غرب بازار وکیل و در انتهای راسته شمشیرگرها واقع شده است. طرح این مسجد دو ایوانی و دارای دو شبستان جنوبی و شرقی است.
شبستان جنوبی ۴۸ ستون سنگی یکپارچه دارد. در سمت شمال مسجد، تاق بلند و چشمگیری ساخته شده که به تاق مروارید معروف است. دور این تاق با قلم درشت و خط ثلث عالی یکی از سوره‌های قرآن به‌صورت هلالی نوشته شده است. مسجد وکیل یکی از شاهکارهای معماری دوره زندیه محسوب می‌شود که به سبک معماری صفوی ساخته شده است.
حمام وکیل
این بنا در غرب مسجد وکیل ساخته شده است. این حمام بزرگ از پیشرفته‌ترین اصول معماری زمان خود برخوردار بوده است. برای نمونه، درآیگاه (ورودیِ) حمام کوچک است و با شیبی ملایم به هشتی ورودی می‌رسد که پایین‌تر از سطح زمین قرار دارد. ورودی به رختکن، زاویه‌دار ساخته شده و همه‌ی این ملاحظات برای این بوده است که از ورود سرما به حمام و خروج گرما از آن جلوگیری شود.
عمارت کلاه فرنگی؛ بنای داخل باغ نظر
سال‌ها پیش از سلطنت کریمخان زند، باغ نظر با انبوه درختان سر به فلک کشیده‌ی سرو و نارنج، احداث شده بود. کریمخان زند در زمان پادشاهی خود در این باغ عمارت کلاه فرنگی، ارگ، دیوانخانه و ساختمان‌های دیگری بنا کرد. این بناها محلی برای پذیرایی از مهمانان، سفیران خارجی و برگزاری مراسم رسمی و اعیاد گوناگون بوده است.
در معماری ایرانی، به ساختمانی که در میانگاه و مرکز باغ بنا شده باشد و از هر چهار سو به بیرون باز شود، عمارت کلاه‌فرنگی اطلاق شده که معادل کوشک در باغ‌های ایرانی است.
عمارت کلاه فرنگی شیراز بخشی از مجموعه زندیه محسوب می‌شود که در وسط باغ نظر استقرار یافته و بنایی به شکل هشت‌ضلعی است. عمارت کلاه‌فرنگی از بیرون، با کاشی‌های ظریف و زیبا تزیین یافته که قسمتی از آن، نقش گل و بوته و قسمتی دیگر، منظره شکارگاه و مجالس بزم است. امروزه این عمارت تبدیل به موزه پارس شده و نمایانگر معماری زندیه است. اشیای نفیس و چشمگیری از دوره زندیه در موزه پارس به نمایش درآمده‌اند.
آب‌انبار وکیل
مجموعه آب‌انبارهای کریمخانی شامل آب انبارهای حافظیه، وکیل، دیوانخانه و هفت‌تن است. این آب‌انبارها به دستور کریمخان زند برای تهیه آب آشامیدنی مردم شیراز در چند نقطه شهر ساخته شد.
طرح آب‌انبارهای وکیل برگرفته از معماری دوران صفویه است و از نظر ساختمانی بسیار محکم و بزرگ هستند. مخزن این آب‌انبارها بسیار وسیع است. پلکانی سنگی، امکان دستیابی به آب این آب‌انبار را فراهم می‌کند.
بادگیرهای بلند این آب‌انبارها که برای خنک‌کردن آب و تهویه فضای موجود کاربرد دارند، با آجر ساخته شده‌اند. برای تزیین این بنای تاریخی زندیه از نقش‌های لوزی بهره برده‌اند.
ویژگی‌های معماری زندیه
به‌طور کلی معماری دوره زندیه با تغییراتی مختصر، پیروی از شیوه اصفهانی است. در دوره حکومت زندیان، عناصر شهری در مجموعه‌ای انسجام می‌یابد که شامل میدان‌های شهری، ارگ حکومتی، مسجد، بازار و تفرجگاه است. این مجموعه جدید به‌وسیله راسته بازار به مجموعه شهری قدیم متصل می‌شد و تکمیل‌کننده‌ی آن بود.
در مجموعه بناهای دوره زندیه، ساختار اصلی شهر بر اساس نوع کاربری هر بخش متفاوت است. به بیان دیگر، در طراحی شهری به جنبه‌های کارکردی بیش از زیبایی ظاهری اهمیت داده شده است. قرارگیری و موقعیت عناصر شهری دوره زندیه به نحوی است که دسترسی به آنها با عبور از بازار یا معابر فرعی امکان‌پذیر می‌شد.
از جمله اقداماتی که در زمان کریمخان برای بهبود وضع شهر صورت گرفت، سنگفرش‌کردن کوچه‌‌ها، ساماندهی قنات‌ها و ایجاد شبکه آبرسانی و فاضلاب است. کریمخان شیراز را گسترش داد و با تغییر مسیر رودخانه خشک، دو محله‌ی جدید به شهر افزود.
در ساخت بناهای زندیان، به کیفیت ساخت و استفاده از مصالح مرغوب توجه جدی شد. معماران و هنرمندان زبده‌ی ایرانی و خارجی در آن دوره به کار گرفته شدند تا آثاری خلق کنند که از پس قرن‌ها، هنر و معماری زندیه را پرشکوه و پابرجا نگه دارند.
دیگر آثار تاریخی مشابه این مجموعه
مجموعه بناهای تاریخی دیگری در جای‌جای ایران از دوره‌های گوناگون به یادگار مانده است که با مجموعه زندیه شیراز در استان فارس مشابهت‌هایی دارند. گردآمدن بناهایی با کاربری‌های گوناگون در یک مجموعه و متمرکز‌کردن امکانات، تدبیر گذشتگان در شهرسازی و حفظ امنیت بوده است.
هرکدام از این مجموعه‌ها میراث تاریخی ایرانیان محسوب می‌شوند که گردشگران را به بازدید از خود فرامی‌خوانند. در اینجا، به معرفی اجمالی برخی از آنها می‌پردازیم:
- مجموعه سعدآباد تهران، شامل عمارت‌ها و کاخ‌های متعددی که در دوره قاجار ساخته شده‌اند؛
- کاخ گلستان تهران، با قدمتی ۴۵۰ساله از دوران صفویه و زندیه، شامل کاخ‌ها و عمارت‌های متعدد ازجمله شمس‌العماره و ساختمان خلوت کریمخانی؛
- مجموعه تاریخی عباس‌آباد، مهم‌ترین و بزرگ‌ترین باغ تاریخی ایران در استان مازندران شامل کاخ و بناهای متعدد؛
- مجموعه میراث جهانی پاسارگاد، گردآمده از سازه‌های باستانی دوران هخامنشی در استان فارس، دربردارنده‌ی کاخ‌ها و ساختمان‌های پرشمار با کاربری‌های گوناگون؛
- مجموعه تاریخی تخت سلیمان یا آتشکده آذرگُشنَسپ؛ محوطه‌ای تاریخی در استان آذربایجان غربی، بزرگ‌ترین مرکز آموزشی، مذهبی، اجتماعی و عبادتگاه ایرانیان پیش از اسلام.
بازدید از بناهای مجموعه زندیه شیراز را از دست ندهید!
اگر به‌صورت شخصی و خانوادگی یا با تورهای گردشگری به شیراز سفر میکنید، بی‌گمان بازدید از بناهای تاریخی پایتخت زندیان در برنامه سفرتان خواهد بود. در مجموعه زندیه شیراز با فرهنگ و هنر و معماری زندیه آشنا می‌شوید. آثار گوناگونی از این دوره و دیگر دوره‌های تاریخی کشورمان نیز در موزه پارس، باغ‌موزه نظر و… در دیدرس شما خواهد بود.
«دستی بر ایران» افزون بر معرفی تاریخ ایران و شناساندن جاذبه‌های گردشگری ایران به علاقه‌مندان، می‌کوشد تا نکات مهم گردشگری مسئولانه را یادآور شود.
پرسش‌های متداول درباره مجموعه زندیه
اگر پاسخ پرسش خود را در اینجا پیدا نکردید، در بخش دیدگاه‌های همین پست برای ما کامنت بگذارید. ما به‌زودی به شما پاسخ خواهیم داد.
مجموعه زندیه شامل چیست؟
بناهای مجموعه زندیه عبارت‌اند از: ارگ کریمخانی، باغ نظر، میدان توپخانه، بازار، مسجد و حمام وکیل، آب‌انبار وکیل و سرای مشیر.
قدمت ارگ کریمخان چند سال است؟
این بنا قدمتی در حدود ۲۶۰ سال دارد و زمان ساخت آن را بین سال‌های ۱۷۶۶ و ۱۷۶۷ میلادی تخمین زده‌اند. کریمخان زند پس از انتخاب شیراز بهعنوان پایتخت حکومتش، این ارگ را محل زندگی خود قرار داد.
معماری بازار وکیل شیراز از کدام بازار ایرانی الگوبرداری شده است؟
گفته می‌شود که پادشاه زند پس از دیدن بازار قدیمی لار، دستور ساخت این بازار را داده است. معماری بازار وکیل شیراز از الگوی بازار لار پیروی می‌کند؛ اما پهنای آن بیشتر است.
بازار مشیر یا سرای گلشن مربوط به چه دوره‌ای است؟
سرای گلشن یکی از بازارهای تاریخی شیراز است که در مجموعه‌ی بازار وکیل قرار دارد. این بازار در دوره قاجار ساخته شده و قدمت آن کمتر از سایر آثار مجموعه زندیه است.
