مجموعه زندیه در استان فارس و اهمیت آن در تحول هنر و معماری ایرانی

کریم خان زند از سال 1759 تا 1779 میلادی در ایران سلطنت کرد. در این مدت، شیراز پایتخت سلسله زندیه بود. او در این شهر بناهای زیادی ساخت که به بناهای وکیل یا مجموعه زندیه معروف هستند. این مجموعه شامل مسجد، بازار، حمام، آب انبار و… است که در محله درب شاهزاده شیراز واقع شده‌اند.

این ابنیه از لحاظ هنری و معماری دارای اهمیت زیادی هستند. ارگ کریم خان (کاخ اختصاصی کریمخان زند)، عمارت کلاه فرنگی (بنای داخل باغ نظر)، بازار وکیل، مسجد وکیل، حمام وکیل و آب‌انبار وکیل بناهای موجود در این مجموعه می باشند.

معرفی بناهای مجموعه زندیه

در اینجا به معرفی تک تک این بناها می پردازیم:

1- ارگ کریم خانی

این بنا در مرکز شهر شیراز قرار دارد. این ارگ در دوره سلطنت سلسله زندیه مکان زندگی کریم خان زند بوده است. از این رو به آن ارگ کریم خانی نیز می گویند. ساخت ارگ بین سال‌های ۱۷۶۶ و ۱۷۶۷ میلادی انجام شد. کریمخان بهترین معماران زمان خود را جهت ساخت آن به کار گرفت. او همچنین بهترین مصالح را از داخل و خارج کشور تهیه و ساخت بنا را به ‌سرعت تمام کرد.

این بنا در دوره زندیه به ‌عنوان محل استقرار حکومت و در دوره قاجاریه به‌ عنوان محل زندگی فرمانداران محلی استفاده می‌شد. بنای ارگ ترکیبی از دو معماری مسکونی و نظامی است. بخش درونی ارگ با ایوان‌ها و اتاق‌های نقاشی شده، آبنماها و باغچه‌ها از ظرافت خاصی برخوردار است. سه ضلع شمال، جنوب و غرب هر یک دارای یک ایوان و شش اتاق مسکونی در دو طرف آن است. از بیرون، این بنا به صورت یک دژ مستحکم با برج های دیدبانی به نظر می رسد.

آب این مجموعه از آب قنات رکن آباد معروف به رکنی تأمین شده ‌است. این آب از نظر املاح معدنی بهترین آب شیراز محسوب می شده‌ است.

2-مجموعه بازار وکیل

این مجموعه نزدیک ارگ کریمخان جای گرفته و به ‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. این بازار که به فرمان کریم خان زند در سال 1759 میلادی ساخته شده است، اکنون در مرکز شهر شیراز (شرق میدان شهدا) قرار گرفته‌ است. در کنار بازار، مکان‌های دیگر چون مسجد و حمام تاریخی وکیل نیز قرار گرفته‌اند.

گمان می‌رود شاه زند پس از دیدن بازار قدیمی لار (از آثار دوران شاه عباس کبیر) طرح آن را در داخل شهر شیراز و در بطن مجموعه زندیه خود ریخته‌ است.

در واقع بازار وکیل قلب اقتصادی شیراز بوده ‌است. بازار وکیل سازمانی داشته که بازرگانان می‌توانستند با اطمینان کامل کالاهای خود را در آن به امانت بسپارند و در موقع لازم از آن استفاده نمایند.

در بنای مجموعه بازار وکیل، از مصالح ساختمانی گچ و آجر و آهک استفاده کرده اند. سامانه تهویه هوا به علت بلندای زیاد سقف طاق و تویزه‌ ای بازار، بخوبی عمل می کند. این امر صرفا به وسیله بادگیرهایی ساده انجام می‌گرفته ‌است. همچنین دریچه‌ها و روزنه‌هایی به نام جامخانه یا هورنور در زیر سقف جاسازی شده است که هوا و نور کافی را به بازار می‌رساندند.

3-مسجد وکیل یا مسجد سلطانی

این مسجد در غرب بازار وکیل و در انتهای راسته شمشیرگرها واقع شده ‌است. طرح این مسجد دو ایوانی و دارای دو شبستان جنوبی و شرقی است.

شبستان جنوبی دارای ۴۸ ستون سنگی یکپارچه می‌باشد. در سمت شمال مسجد طاق بلند و چشمگیری ساخته شده که به طاق مروارید معروف است. در دور این طاق با قلم درشت و خط ثلث عالی یکی از سوره‌های قرآن به صورت هلالی نوشته شده ‌است.

4-حمام وکیل

این بنا در غرب مسجد وکیل ساخته شده‌ است. این حمام بزرگ از پیشرفته‌ترین اصول معماری زمان خود برخوردار بوده ‌است. برای نمونه، درآیگاه (ورودیِ) حمام کوچک است و با شیبی ملایم به هشتی ورودی می رسد که پایین‌تر از سطح زمین قرار دارد. ورودی به رختکن، زاویه‌دار ساخته شده و همه این ملاحظات برای این بوده ‌است که از ورود سرما به داخل و از خروج گرما به خارج از حمام جلوگیری شود.

5- عمارت کلاه فرنگی (بنای داخل باغ نظر)

این باغ با انبوه درختان سر به فلک کشیده سرو و نارنج، سال‌ها پیش از به سلطنت رسیدن کریم خان زند احداث شده بود. کریم خان زند در زمان پادشاهی خود در این باغ عمارت کلاه فرنگی، ارگ، دیوانخانه و ساختمان‌های دیگری بنا نمود. این بناها محلی برای پذیرایی از مهمانان، سفیران خارجی و انجام مراسم رسمی و اعیاد گوناگون بوده است.

عمارت کلاه فرنگی بخشی از مجموعه زندیه است که در وسط باغ نظر استقرار یافته، بنایی به شکل هشت ضلعی است. عمارت کلاه فرنگی از بیرون با کاشی‌های ظریف و زیبا تزئین یافته که قسمتی از آن نقش گل و بوته و قسمتی دیگر منظره شکارگاه و مجالس بزم است. امروز این عمارت تبدیل به موزه پارس شده است و اشیای نفیس و چشمگیری را در معرض دید بازدیدکنندگان قرار می دهد.

6-آب انبار وکیل

مجموعه آب انبارهای کریم خانی شامل آب انبارهای حافظیه، وکیل، دیوانخانه و هفت تن است. این آب انبارها به دستور کریم خان زند برای تهیه آب آشامیدنی مردم شیراز در چند نقطه شهر ساخته شد.

طرح این آب انبارها برگرفته از معماری دوران صفویه است و از نظر ساختمانی بسیار محکم و بزرگ هستند. مخزن این آب انبارها بسیار وسیع است. به وسیله پلکانی سنگی، امکان دستیابی به آب در این آب انبار فراهم می شده است.

بادگیری های بلند این آب انبارها که برای خنک کردن آب و تهویه فضای موجود تعبیه شده اند، به وسیله آجر و نقش های لوزی بر دهانه آنها ساخته و تزیین شده اند.

مقایسه با آثار مشابه این مجموعه

آثار تاریخی دیگری در ایران قرار دارند که مشابهت هایی با مجموعه زندیه در استان فارس دارند. در اینجا به معرفی اجمالی آنها می پردازیم.

مجموعه فرهنگی تاریخی سعدآباد
این ابنیه، به مجموعه عمارت‌ها و کاخ‌هایی گفته می‌شود که در دربند تهران، بنا شده‌ است. حدود ۱۸۰ هکتار جنگل طبیعی، چشمه‌سار، قنات‌، باغستان‌، گلخانه‌ و خیابان در محوطه آن واقع شده است.

مجموعه سعدآباد، چهار دوره تاریخی قاجاریه، پهلوی اول و پهلوی دوم و پس از انقلاب ایران را سپری به خود دیده است. سعدآباد در دوره قاجار بنا شد و سکونتگاه تابستانی (ییلاق) شاهان این سلسله بوده‌ است. پس از کودتای 1920 میلادی و تصرف آن توسط مخالفان، بناها و عمارت‌های متعددی در آن ساخته شد. بالغ بر ۱۸ کاخ در ابعاد مختلف در این مجموعه وجود دارند. هر یک از بناها محل سکونت یکی از افراد خاندان پهلوی بوده ‌است.

کاخ گلستان
این مجموعه با قدمتی بالغ بر ۴۴۰ سال یکی از منحصر به فردترین مجموعه‌های تاریخی ایران می‌باشد.

کاخ گلستان از عهد صفویه تا دوران معاصر دستخوش تغییراتی گردیده ‌است. بنیان کاخ گلستان به دوران شاه عباس صفوی و به سال 1590 میلادی می رسد. داشته ‌های موجود در کاخ گلستان از لحاظ دیرینگی مربوط به دوران زندیه بوده است. کاخ گلستان یکی از آثار ثبت شده در یونسکو است.

مجموعه تاریخی عباس‌آباد
این مجموعه از آثار تاریخی استان مازندران است. مجموعه باغ‌های عباس‌آباد در ۹ کیلومتری شهرستان بهشهر و در دامنه رشته کوه‌های البرز و در میان جنگل‌های انبوه قرار گرفته است.

مجموعه تاریخی عباس‌آباد از جمله مهم‌ترین و بزرگترین باغ‌های تاریخی ایران است که در میراث جهانی یونسکو ثبت شده ‌است. این مجموعه شامل سد عباس‌آباد، مخزن و دریاچه سد، گل‌باغ، کاخ، حمام، آسیاب آبی و دو برج آجری می‌شود. بنای آن به دستور شاه عباس اول صفوی در سال‌های 1611-1612 میلادی ساخته شده ‌است.

در حال حاضر شاخص ‌ترین باغ غیر کویری ایران به ‌شمار می‌آید. وسعت آن نزدیک به ۵۰۰ هکتار است.

مجموعه میراث جهانی پاسارگاد
این محوطه مجموعه‌ای از سازه‌های باستانی به جای ‌مانده از دوران هخامنشی است که در شهرستان پاسارگاد در استان فارس جای گرفته ‌است. مانند مجموعه زندیه در قلب شهر شیراز، این مجموعه نیز دربرگیرنده ساختمان‌های مختلفی بوده است. این بناها شامل آرامگاه کوروش بزرگ، پاسارگاد، باغ پادشاهی پاسارگاد، کاخ دروازه، پل، کاخ بارعام، کاخ اختصاصی، دو کوشک، آب‌نماهای باغ شاهی، آرامگاه کمبوجیه، ساختارهای دفاعی تل تخت، کاروانسرای مظفری، محوطه مقدس و تنگه بلاغی است.

مجموعه پاسارگاد، یکی از آثار فهرست میراث جهانی در ایران است که در یونسکو نیز ثبت شده است.

مجموعه تاریخی تخت سلیمان
آتشکده آذرگُشنَسپ که به تخت سلیمان شهرت یافته‌ است، نام محوطه تاریخی بزرگی در ایران است. این مجموعه در نزدیکی تکاب و روستای تخت سلیمان در استان آذربایجان غربی و ۴۵ کیلومتری شمال شرقی این شهر است.

آتشکده آذرگشنسپ بزرگ‌ترین مرکز آموزشی، مذهبی، اجتماعی و عبادتگاه ایرانیان در قبل از اسلام به‌ شمار می‌رفت. اما در سال ۶۲۴ میلادی و در حمله هراکلیوس، امپراتور رومیان، به ایران تخریب شد.

آباقاخان برادرزاده هلاکوخان که در دوره ایلخانان مغول حکومت می کرد و به دین اسلام گرویده بود، بر روی ویرانه‌های آتشکده آذرگشنسپ، مسجدی بنا کرد که آن نیز بعدها ویران شد و تنها کاشی‌هایی با نقوش و خط برجسته از آن به جا مانده که امروزه در موزه رضا عباسی نگهداری می‌شود.

مجموعه تاریخی تخت سلیمان که مانند مجموعه زندیه دارای بناهای مختلفی است، هنوز دارای آثار و بناهای بسیار دیدنی می باشد که بازدید از آن را به همگان توصیه می کنیم.

مجموعه زندیه کجاست؟

به مجموعه‌ی بناها و آثار بر جای مانده از دوره زندیه در شیراز، مجموعه زندیه می‌گویند. موقعیت ارگ کریمخانی، یکی از مهم‌ترین این بناها را در زیر مشاهده می‌کنید:

پرسش‌های متداول درباره مجموعه زندیه

اگر پاسخ پرسش خود را در اینجا پیدا نکردید، در بخش دیدگاه‌های زیر این پست برای ما کامنت بگذارید و سوال‌تان را بپرسید. ما حتما به آن پاسخ خواهیم داد.