بررسی طرح های قالی ایرانی موضوعی بسیار جالب است. قالی های ایرانی که به قالی پارسی نیز مشهور هستند، در میان قالی های شرقی در دنیا شهرت بسیار زیادی دارند. ظریف ترین قالی های ایرانی اغلب قالی هایی هستند که توسط ایرانیان بافته می شوند . متاسفانه گاهی اوقات این قالی ها را در سایر کشور ها (مانند هند) می بافند و با همین نام راهی بازار می کنند. این قالی ها نشانگر تسلط ایرانیان در هنر انتخاب مواد، بافت، فن آوری های رنگرزی و همچنین خلق انگاره ها و طرح ها می باشد. شما را به مطالعه طرح های قالی ایرانی دعوت می کنم تا بتوانید بیشتر با فرهنگ ایرانی آشنا شوید.
قالیچه های ایرانی پیوند بین تولیدکنندگان آنها را با آرزوها، باورها و نیازهایشان نشان می دهد. آنها همچنین بازتابی از شرایط زندگی و وضعیت فرهنگی هنرمندان و شرایط اقلیمی، منابع گیاهی و شرایط جغرافیایی منطقه زندگی بافندگان شان می باشند.
طرح های قالی ایرانی، انگاره ها و مضمون ها از طبیعت، تاریخ و اساطیر برگرفته شده اند. در واقع ریشه های بافت قالی را باید در زندگی عشایری جست و جو کرد که گپکه از آنجا به روستاها و شهرها راه یافته اند. عشایر از پشم دام ها استفاده می کردند و رنگ آن ها را از انواع گیاهان یا منابع معدنی می ساختند.
قالی ها نه تنها به صورت روزمره استفاده دارند، بلکه به عنوان اشیای هنری نیز به آن ها توجه می شود. عشایر ایرانی قالی ها و قالیچه های زیبایی می بافند تا زمین و دیگر قسمت های چادر خود را با آن بپوشانند و تزئین کنند. آن ها همچنین گلیم، پتو، زین، نوار چادر و … نیز می بافند.
طرح های قالی ایرانی داستانی جالب دارد: قالی طراحی شده زیبا با ایجاد هزاران یا میلیون ها گره در نخ های رنگرزی شده با طرحی که از پیش بر روی کاغذ نقاشی شده بود و یا بدون طرح، کامل می شود. عشایر با رجوع به تصورات خود و همه آن چه که از اجداد خود یاد گرفته اند، مضمون ها و انگاره هایی زیبا را بدون چنین نقاشی هایی می بافند. تنها قالیبافان شهری برای طراحی از نقاشی استفاده می کنند.
طرح های قالی های ایرانی
طرح کلی یک قالی ایرانی شامل زمینه و حاشیه های آن است. حاشیه ها چارچوبی اطراف بدنه اصلی قالی ایجاد می کنند و معمولا سه بخش دارند: داخلی، خارجی و بخش اصلی. اندازه و انگاره های قالی ها، طرح اصلی حاشیه ها را تعیین می کنند.
طرح های قالی ایرانی را می توان در مقیاسی وسیع به دو نوع تقسیم کرد:
- گردان
- شکسته
طرح های قالی های گردان از خطوط منحنی ساخته شده است که پیش از بافت بر روی کاغذ شطرنجی نقاشی می شوند. طرح های شکسته از خطوط ساده صاف ساخته شده اند که نیازی نیست پیش از بافت باید بر روی کاغذ نقاشی شوند. هنرمندان روستایی و عشایر علاقه بسیاری به طراحی های شکسته دارند.
طرح های مختلف قالی
مشهورترین طرح های قالی های ایرانی شامل این موارد می باشد: لچک ترنجی، محرابی، گلدانی، قابقابی، درختی، بوته جغه ای، شاه عباسی، اسلیمی، تصویری، گل فرنگ، ماهی درهم، محرمات، چهار فصل (هراتی)، افشان، ترکمنی و شکارگاهی.
البته، بسیاری از آن ها دارای گونه های دیگری نیز می باشند. برای آشنایی بیشتر با مشهورترین طرح های قالی های ایرانی، به مرور آنها می پردازیم:
لچک ترنجی: این طرح که در ابتدا برای تزئین جلد چرمی کتاب ها استفاده می شد، یکی از زیباترین و مردم پسندترین طرح های ایرانی است. این طرح از قرن شانزدهم میلادی استفاده شده است. طرح لچک ترنجی اغلب مدور و گاهی بیضی است. با طراحی یک چهارم از طرح لچک ترنجی و بافت آن از هر یک از زاویه های بدنه اصلی فرش، طرح کلی قالی نمایان می شود.
محرابی: این طرح از طاق ها و همچنین محراب مساجد الهام گرفته شده است اما دیگر عناصر طراحی مانند ستون ها، گل ها و برگ ها نیز بعدها به آن اضافه شده اند. نام گونه های مختلف این طرح ها بر اساس نام عناصری که به آن اضافه شده است، نام گذاری شده اند.
گلدانی: این طرح از انواع و اندازه های مختلف گلدان تشکیل شده است که گاهی پر از گل هستند و بخش اصلی فرش را پر می کنند. گاهی تعدادی گلدان متقارن یا به گونه ای دیگر مرتب شده برای تزئین کل فرش استفاده می شود. بافت طرح گلدانی از دوران صفویه آغاز شد. انواع این طرح شامل گلدان در دو طرف، گلدان محرابی و گلدان ظل السلطان است.
قابقابی: این طرح یکی از مشهورترین طرح های قالی ایرانی در هنر قالیبافی است. گاهی طرح های قاب های چهارگوش آن با هم یکسان هستند اما در بعضی دیگر، این طرح ها با هم تفاوت دارند. منبع الهام بخش این طرح ها مضمون های صنایع دستی خاتم می باشند.
درختی: این طرح شامل طرح درختان باشکوه، به خصوص درخت سرو و بید مجنون است، که بر روی قالی های دربارهای سلطنتی مشاهده می شوند. این در حالی است طرح درختان ساده تر بر روی قالی های روستایی و عشایری مشاهده می شود.
بوته جغه ای: این طرح به مدت هزاران سال است که در میان زرتشتیان به عنوان سرو مقدس استفاده می شود. بعدها، از این بوته ها بر روی قالی های قیمتی و دیگر آثار هنری نیز استفاده شده است.
طرح بوته جغه ای انواع مختلفی از بوته های کوچک، متوسط و بزرگ دارد:
- طرح مادر و فرزند که در آن نقش بزرگتر اغلب نقش کوچک تر را در آغوش می گیرد
- طرح دوستی و دشمنی در قالی های سنه رواج بیشتری دارد که در منطقه سنندج بافته می شوند.
طرح بوته جغه ای و انواع آن در استان های خراسان، کرمان، کردستان، مرکز و در اقوام قشقایی و بختیاری محبوبیت زیادی دارد. این فرش در میان ایل قشقایی به نام طرح قبادخانی و در میان قوم بختیاری به نام طرح باغی شناخته می شود.
شاه عباسی: این طرح بر اساس انگاره های گل و گیاهی کشیده می شود که از زمان صفویه محبوبیت داشته است، اگرچه منبع الهام آن شکوفه های مقدس انار زرتشتیان بوده است. طرح های گل دار انتزاعی آن که با طرح های اسلیمی ترکیب شده بود، انگاره اصلی و حاشیه این قالی ها را پدید می آورد. انواع گوناگونی از طرح شاه عباسی وجود دارد که از میان آن ها می توان به طرح شیخ صفی، طراحی گل و گیاهی و طراحی جانوری اشاره کرد.
اسلیمی: این طرح شامل انگاره های قوسی شکل گیاهی است که سابقه طولانی در هنرهای تزیینی ایران باستان داشته است. ریشه واژه فارسی اسلیمی به معنای غنچه است.
یکی از مشهورترین انواع این انگاره، دهان اژدری است که در قالی بیجار به وفور یافت می شود. در این نوع الگو، قسمت انتهایی هر شاخه به دو قسمت تقسیم می شود که شبیه به آرواره های اژدها است.
تصویری: بافت این طرح قالی ایرانی با ورود اسلام به ایران ممنوع شد. در واقع این طرح در آن زمان در تضاد با قوانین اسلام تعبیر می شد. صفویان دوباره اجازه دادند تا این قالی برای به تصویر کشیدن چهره پادشاهان و مشاهیر جهان مانند کریستف کلمب بافته شود.
آبراهام لینکلن، جرج واشنگتن، اسکندر و ناپلئون از جمله افراد مشهوری بودند که چهره آن ها بر روی چنین قالی هایی طراحی و بافته شد. این قالی ها معمولاً در کرمان و تبریز بافته می شوند.
گل فرنگ: این طراحی معمولاً بر روی قالی های کردستان، به خصوص قالی بیجار پیاده می شود. نقش های گل و گیاهی این طرح مشابه نقش های گل و گیاهی طرح های شاه عباسی یا اسلیمی نمی باشند.
ماهی درهم: این طراحی در ابتدا در هرات بافته شد و به همین دلیل به نام طرح هرات نیز شناخته می شود. هرات قبل از استقلال افغانستان، یکی از شهرهای ایران بود. در این طرح، چهار ماهی در اطراف قالی طراحی می شود. گاهی تصویر ماهی به قدری انتزاعی و نقش پرداخته است که به سختی می توان آن را شبیه به ماهی در نظر گرفت و بیشتر شبیه به برگ می باشد.
این طرح در استان های کردستان، آذربایجان و مرکزی محبوب است. طرح ماهی درهم به طراحی فراهان نیز مشهور است، زیرا قالیبافان فراهانی در ایجاد چنین طرح های مهارت بسیار دارند.
محرمات: در این طرح، قالی با خطوط پهن و باریک در رنگ های مختلف و دارای هارمونی تزئین می شود. در برخی مناطق ایران، این طراحی به طراحی قلمدانی نیز شناخته می شود.
چهار فصل: این طرح یکی از جذاب ترین طرح های قالی ایرانی است که از چند سده پیش استفاده می شده است. طرح چهار فصل شامل چهار تصویر است که هر کدام یکی از فصول سال را نمایش می دهد. این قالی های زیبا در گذشته فقط در تبریز و هریس بافته می شده است. امروزه، در دیگر قسمت های ایران نیز بافته می شود.
افشان: در این طرح تعداد بسیاری گل، برگ، شاخه و گیاه به کار می رود که در سمت و سوهای مختلف پراکنده هستند. این طرح گونه های بسیاری دارد اما طرح مینا خانی مشهورترین آن می باشد.
ترکمن: این طرح خاص مردم ترکمن است که در آن خطوط شکسته، نقش آفرینی می کنند. این طرح نیز گونه های مختلفی دارد.
شکارگاهی: در این طرح، انواع مختلف جانوران وحشی و پرندگان به همراه درختان دیده می شود. جانوران این طرح معمولاً شیر، غزال، گرگ، پلنگ و آهو می باشد. حیوانات واقعی و افسانه ای معمولا در گوشه های مختلف قالی به تصویر کشیده می شوند. در ایران پیش از اسلام، این طرح بر روی ظروف سفالی و پارچه ها استفاده می شد. در زمان صفویه، این طرح برای به تصویر کشیده شدن بر روی قالی های ایران مرسم شد.
طرح های قالی ایرانی بسیار متنوع و زیبا هستند. نیاکان و هموطنان ما طی سده های فراوان قالی های ایرانی را با این طرح ها و نقش ها و مضمون ها خلق کرده اند و آثاری به یاد ماندنی از خود به جا گذاشته اند.
خیلی ممنون از این مطلب کاش صنعت فرش دوباره رونق بگیرد
ما هم امیدواریم. باید نیازهای روز و اصالت کار را با هم در نظر گرفت و کلی فاکتورهای دیگر. با تشکر از توجه شما.