دوران حکومت افشاریان مربوط به قرن هجدهم میلادی می‌شود، زمانی که نادرشاه افشار توانست بر افغان‌های مهاجم پیروز شود و شاهان صفوی را کنار بگذارد. تاریخ ایران دارای فراز و نشیب‌های بسیاری است و میان سلسله‌ها و پادشاهان مختلف دست به دست شده اس، اما سلسله افشاریه به واسطه گسترش قلمرو ایران در دوران خود، شهرت دارد. پس از ورود اسلام، این نادرشاه افشار بود که توانست بخش‌های زیادی از تاجیکستان، گرجستان، ارمنستان، ترکیه، کویت و عراق را مجددا به خاک ایران ضمیمه کند. آنچه می‌خوانید مختصری از تاریخ افشاریان است.
نقشه ایران در دوره افشاریه
قلمروی تحت حکومت ایران و به طور کلی نقشه ایران در دوره افشاریه با آنچه امروز وجود دارد، کاملا متفاوت بود. البته، افشاریان تنها یک پادشاه قدرتمند داشتند که آن هم نادر شاه افشار بود. نقشه ایران در زمان نادر شاه افشار شامل تمام یا بخش‌هایی از کشورهای کنونی شامل موارد زیر بود:
- ایران، ارمنستان، گرجستان، جمهوری آذربایجان، افغانستان، تاجیکستان، بحرین، ترکمنستان، ازبکستان، پاکستان، عراق، کویت. ترکیه، امارات متحده عربی و عمان.
با توجه به توضیحات بالا متوجه می‌شویم که وسعت ایران در زمان افشاریه بسیار زیاد بوده است. این موضوع را می‌توان با بررسی همسایگان ایران در این دوره متوجه شد که در ادامه به ذکر آنها می‌پردازیم:
- امپراتوری مغولان هند به عنوان همسایه‌ی شرقی؛
- پادشاهی سمرقند و بلخ به عنوان همسایه‌های شمال شرقی؛
- سرزمین‌های خوارزم و ازبک به عنوان همسایه‌های شمالی؛
- امپراتوری عثمانی به عنوان همسایه‌ی شمال غربی و رسیدن مرز ایران تا دریای سیاه؛
- بخش‌هایی از امپراتوری عثمانی به عنوان همسایه‌ی غربی.
آغاز تاریخ افشاریان
سرآغاز دوره‌ی افشاریان مربوط به نیمه دوم سده هجدهم میلادی می‌شود. دوران حکومت نادرشاه بر ایران دوام چندانی نداشت. نادرقلی، اولین پادشاه افشاریان، اشراف‌زاده نبود و در خانواده‌های سلطنتی به دنیا نیامده بود. او یک فرد نظامی و از قبایل ترک‌تبار بود. نادر با کشتن اشرف افغان و دومین شاه هوتکی توانست شاه عباس سوم را از سلطنت عزل کند و خود به‌عنوان جانشین او انتخاب گردد.
تولد و دوران جوانی نادرشاه افشار
نادر در یکی از قبایل ترکمان و در ایل افشار به دنیا آمد. او که بنیان‌گذار سلسله افشاریه است، یک سوارکار توانا بود و در تیراندازی، شکار و زوبین‌افکنی مهارت بسیاری داشت. در جوانی به‌عنوان تفنگچی در خدمت حاکم شهر ابیورد بود و فداکاری‌های بسیاری برای بابا علی بیگ حاکم ابیورد انجام داد. همین باعث شد تا به او نزدیک‌تر شود و بتواند با دخترش ازدواج کند.
نادر همچنان مشغول به جنگ با قبایل مختلف بود تا زمانی که افغان‌ها بر سلسله صفویه پیروز شدند، بر اصفهان حاکم شدند و ادعای پادشاهی کردند. برخی از بازماندگان صفویان در اینجا و آنجا ادعای حکومت کردند، از جمله شخصی که در قزوین ساکن شد و خود را شاه تهماسب دوم خواند. روس‌ها و عثمانی‌ها در این زمان که وضعیت ایران را آشفته دیدند، بخش‌هایی از خاک ایران را اشغال کردند.
نادر در آن دوران از اطاعت ملک محمود سیستانی که خود را حاکم شهر مشهد می‌دانست، امتناع کرد، بر علیه او شورید و شکستش داد. نادر پس از استحکام موقعیت خود در مرو و به دست آوردن جایگاه ویژه‌ای در ایل زعفرانلو با کمک گرفتن از نیروهای شاه تهماسب دوم، توانست مشهد را به تصرف خود دربیاورد.
از آن زمان بود که زمزمه‌های شروع یک سلسله دیگر آغاز شد و نادر توانست با عقب راندن افغان‌ها، بخش‌هایی از خاک ایران مانند مازندران، کرمان، خراسان و … را به دست بیاورد. سپس به‌طرف دشت زرقان و بندرهای جنوب لشکرکشی کرد. نادر هم‌زمان از عثمانی‌ها درخواست کرد تا ایران را ترک کنند و مناطقی مانند ملایر، کرمانشاه و نهاوند را از دست آنها خارج نمود. سپس شهرهای تبریز و ارومیه را به تصرف خود درآورد.
در این زمان، متأسفانه شاه تهماسب دوم، بیکار ننشست و صمیم گرفت با عثمانی‌ها وارد جنگ شود. نتیجه این جنگ چیزی جز شکست ایران و پیروزی عثمانی‌ها نبود. همین پیروزی باعث شد تا بخش‌هایی از ایالت‌های غربی به اشغال آنها دربیاید. در همین حین بود که نادر با روس‌ها عهدنامه‌ای را امضا کرد و از آنها خواست تا شهرهای رشت و آستارا را به ایران بازگردانند. اما بخش‌هایی از شهرهای شمالی رود کر همچنان در اختیار روس‌ها ماند.
پادشاهی نادرشاه افشار
پس از پیروزی‌های متعدد، نادر تصمیم گرفت برای جنگ با عثمانی‌ها حرکت کند. در این جنگ شاه تهماسب دوم که می‌ترسید، نادر را همراهی نکرد. همین باعث شد تا نادر پس از توقفی در قم به‌طرف اصفهان حرکت کند و شاه تهماسب دوم را از سلطنت عزل نماید. سپس، نادر فرزند شیرخواره شاه تهماسب دوم به‌عنوان به نام عباس سوم را جانشین پدرش کرد و خود نیز نایب‌السلطنه شد و به‌عنوان فرمانروای واقعی ایران شناخته شد. این بود آغاز سلسله افشاری و ماجراهای پرفرازونشیبی که نادر برای پادشاهی ایران سپری نمود.
حوادث مهم در تاریخ افشاریان
در دوران حکومت افشاریان و سلطنت نادرشاه، حوادث بسیار مهمی ازنظر سیاسی و تاریخی رخ داد که در این قسمت به برخی از آنها اشاره می‌کنیم.
مقابله با ایل بختیاری
نادر پس از پایان مراسم تاج‌گذاری و به سلطنت رسیدن برای تنبیه ایل بختیاری به اصفهان حمله کرد. و پس از مبارزه طولانی در اصفهان و کهگیلویه، سرکرده ایل بختیاری یعنی علی مراد خان چهار لنگه را شکست داد. او برای عبرت دیگران، دست و پای علی مراد خان را برید و چشم او را از کاسه درآورد. بعد از یک ماه جنگ سخت، مجدداً به اصفهان برگشت.
شکست افغان‌ها
سرکوب افغان‌ها توسط نادرشاه در جنگ‌هایی مانند مهمان‌دوست، جنگ مورچه خورت، جنگ سردره خار و زرقان باعث شد تا افغان‌ها برای همیشه به حکومت خود در ایران خاتمه دهند. البته فتح قندهار نیز یکی دیگر از اقدامات مهم نادر است که برای انجام آن به مدت ۱۵ ماه قندهار را محاصره کرد.
فتح هندوستان و جنگ کرنال
پس از تصرف اصفهان، نادر نماینده‌های متعددی به سمت دهلی فرستاد و از محمد شاه گورکانی درخواست کرد اجازه ورود افغان‌های غلزایی را به کشور هندوستان ندهد؛ اما به خاطر بی‌اعتنایی محمد شاه گورکانی و زندانی کردن سفیر نادر به مدت یک سال، سرانجام نادر تصمیم به حمله گرفت. نتیجه این یورش و حمله نیز جنگ معروف کرنال است که بین نادرشاه افشار و پادشاه هندوستان درگرفت.
همه این جنگ را به خاطر رشادت‌های نادر و سپاهیانش می‌شناسند. البته جواهرات و الماس‌های معروفی که نادر این جنگ تصرف کرد نیز شهرت بسیاری دارند؛ ازجمله الماس معروف کوه نور که در این جنگ به دست نادر افتاد. نادر توانست به‌آسانی در این جنگ به سپاهیان قدرتمند و فیل‌های جنگی و سربازان باتجربه هندی پیروز شود.
کشتار دهلی
پس از پیروزی نادرشاه، شایعه‌ای در بین مردم پیچید که محمد شاه توانسته نادر را در یک مهمانی مسموم کند. همین باعث شده بود تا مردم دهلی شورش کنند و عده‌ای از سربازان نادر را بکشند. نادر نیز از این اتفاق خشمگین شد و دستور به قتل‌عام و کشتار مردم دهلی داد. این اتفاق‌ها باعث شد تا بخش‌هایی از شهر دهلی هم سوزانده شود.
جنگ با عثمانی‌ها
بعد از کشتار دهلی، نادر به خیوه حمله کرد و آنجا را تصرف کرد. پس از آن، به جان نادر سو قصد شد، اما او همچنان پرقدرت به عقب راندن متجاوزین ادامه می‌داد. سپس به داغستان حمله کرد و در آخر هم برای سومین بار با عثمانی‌ها وارد جنگ شد. اگرچه مذاکرات سیاسی بسیاری بین دو طرف انجام شد، اما نتیجه نهایی جنگ و پیروزی ایران بود. در خاتمه، یک توافقنامه و پیمان‌نامه صلح بین دو کشور برقرار شد.
شورش‌های اواخر حکومت نادرشاه
در اواخر حکومت نادر افرادی چون محمد تقی خان شیرازی، محمد حسن خان قاجار و چند فرد دیگر دست به شورش زدند. اما اغلب شورشیان دستگیر و کور شدند.
قتل نادر
اتفاقی که باعث پایان حکومت نادرشاه افشار شد، قتل او توسط علی قلی میرزا بود. البته چند تن از امرای قاجار و افشار با علی قلی میرزا هم‌دست شدند و با کمک صالح خان رئیس قزلباش‌های نادرشاه، شبانه وارد خیمه او شدند و او را به قتل رساندند. البته با قتل نادرشاه، سلسله افشاریه به پایان نرسید. پسر نادر و سپس پادشاهانی چون ابراهیم شاه و شاهرخ شاه توانستند به‌عنوان حاکم محلی بر مسند قدرت بنشینند؛ اما سرانجام به خاطر شورش‌های متعدد و هرج‌ومرج در کشور، کریم خان زند توانست بعد از ۱۸ سال از وفات نادرشاه، سلسله خود را تأسیس نماید.
کلام پایانی
بسیاری از افراد تاریخ افشاریان را با کشورگشایی‌های نادر و به تصرف درآوردن گنجینه‌های ارزشمندی چون الماس کوه نور می‌شناسند. اگرچه دوره حکومت افشاریان بر ایران فقط ۱۷۰ سال بود، اما نادر توانست بخش‌های وسیعی از قلمرو تصاحب شده ایران را احیا کند. او که در دشت مغان سلطنت خود را اعلام کرده بود. بعد از کشورگشایی‌ها و جنگ‌های متعدد توسط روسای قزلباش به قتل رسید. نادر یکی از پادشاهان ایرانی است که به‌جای مذهب بیشتر بر مسائل سیاسی و نظامی تمرکز داشت. امروزه مقبره نادرشاه افشار در شهر مشهد و نزدیک حرم امام رضا (ع) است.
