دوران حکومت افشاریان به قرن هجدهم میلادی برمی‌گردد؛ زمانی که نادرشاه افشار بر افغان‌های مهاجم پیروز شد و شاهان صفوی را برکنار کرد. تاریخ ایران فراز و نشیب‌های بسیاری دارد و میان سلسله‌ها و پادشاهان مختلف دست‌به‌دست شده است؛ اما سلسله افشاریه به‌واسطه‌ی گسترش قلمروی ایران در دوران خود، شهرت دارد. پس از ورود اسلام، نخست نادرشاه افشار بود که بخش‌های وسیعی از تاجیکستان، گرجستان، ارمنستان، ترکیه، کویت و عراق را مجدداً به خاک ایران برگرداند. آنچه می‌خوانید مختصری از تاریخ افشاریان است.
آغاز تاریخ افشاریان
سرآغاز دوره‌ی افشاریان مربوط به نیمه دوم سده هجدهم میلادی می‌شود. دوران حکومت نادرشاه بر ایران دوام چندانی نداشت. نادرقلی، اولین پادشاه افشاریان، اشراف‌زاده نبود و در خانواده‌ای سلطنتی به دنیا نیامده بود. او فردی نظامی و از قبایل ترک‌تبار بود. نادر با کشتن اشرف افغان و دومین شاه هوتکی، توانست شاه عباس سوم را از سلطنت عزل کند و خود به جانشینی او بر تخت بنشیند.
تولد و دوران جوانی نادرشاه افشار
نادر در یکی از قبایل ترکمان و در ایل افشار به دنیا آمد. او که بنیان‌گذار سلسله افشاریه است، سوارکاری توانا بود و در تیراندازی، شکار و زوبین‌افکنی مهارت بسیاری داشت. در جوانی، با سمت تفنگچی در خدمت حاکم شهر ابیورد بود و فداکاری‌های بسیاری برای باباعلی‌‌بیگ، حاکم ابیورد، انجام داد. همین باعث شد تا به او نزدیک‌تر شود و سپس، با دخترش ازدواج کند.
نادر همچنان مشغول به جنگ با قبایل مختلف بود تا زمانی که افغان‌ها بر سلسله‌ی صفویه پیروز شدند و با تصرف حکومت اصفهان، ادعای پادشاهی کردند. برخی از بازماندگان صفویان نیز در جاهای مختلف، ادعای حکومت کردند؛ ازجمله شخصی که در قزوین، خود را شاه تهماسب دوم خواند. از طرفی، در همین زمان روس‌ها و عثمانی‌ها که وضعیت ایران را آشفته دیدند، بخش‌هایی از خاک ایران را به اشغال درآوردند.
نادر در آن دوران، از اطاعت ملک محمود سیستانی که خود را حاکم شهر مشهد می‌دانست، امتناع کرد، بر علیه او شورید و شکستش داد. نادر پس از استحکام موقعیت خود در مرو و به‌دست‌آوردن جایگاه ویژه‌ای در ایل زعفرانلو، با کمک‌گرفتن از نیروهای شاه تهماسب دوم، مشهد را به تصرف خود درآورد.
از آن زمان، زمزمه‌های شروع یک سلسله دیگر آغاز شد و نادر توانست با عقب‌راندن افغان‌ها، مناطق گسترده‌ای از خاک ایران در مازندران، کرمان، خراسان و… را به دست بیاورد و مهم‌ترین رخداد تاریخ افشاریان را رقم بزند. او سپس، به‌طرف دشت زرقان و بندرهای جنوب لشکر کشید. نادر هم‌زمان از عثمانی‌ها درخواست کرد تا ایران را ترک کنند و مناطقی مانند ملایر، کرمانشاه و نهاوند را از دست آنها خارج ساخت. سپس شهرهای تبریز و ارومیه را به تصرف خود درآورد.
در این زمان، شاه تهماسب دوم نیز بیکار ننشست و تصمیم گرفت با عثمانی‌ها وارد جنگ شود. نتیجه‌ی این جنگ چیزی جز شکست ایران و پیروزی عثمانی‌ها نبود. همین پیروزی باعث شد تا بخش‌هایی از مناطق غربی کشور به اشغال آنها دربیاید. در همین حین بود که نادر با روس‌ها عهدنامه‌ای را امضا کرد و از آنها خواست شهرهای رشت و آستارا را به ایران بازگردانند. اما بخش‌هایی از شهرهای شمالی رود کر همچنان در اختیار روس‌ها ماند.
پادشاهی نادرشاه افشار
پس از پیروزی‌های متعدد، نادر تصمیم گرفت برای جنگ با عثمانی‌ها حرکت کند. در این جنگ، شاه تهماسب دوم که می‌ترسید، نادر را همراهی نکرد. همین باعث شد تا نادر پس از توقفی در قم، به‌طرف اصفهان برود و شاه تهماسب دوم را از سلطنت عزل کند. سپس، نادر فرزند شیرخواره شاه تهماسب دوم را با عنوان عباس سوم، جانشین پدرش کرد و خود نیز نایب‌السلطنه شد و فرمانروای واقعی ایران شناخته شد. این بود آغاز سلسله افشاری و ماجراهای پرفرازونشیبی که نادر برای پادشاهی ایران سپری کرد.
حوادث مهم در تاریخ افشاریان
در دوران حکومت افشاریان و سلطنت نادرشاه، حوادث بسیار مهمی ازنظر سیاسی و تاریخی رخ داد که در ادامه، به برخی از آنها اشاره می‌کنیم.
مقابله با ایل بختیاری
نادر پس از پایان مراسم تاج‌گذاری و به سلطنت رسیدن، برای تنبیه ایل بختیاری به اصفهان حمله کرد. او پس از مبارزه‌ای طولانی در اصفهان و کهگیلویه، سرکرده‌ی ایل بختیاری یعنی علی‌مرادخان چهارلنگه را شکست داد. سپس برای عبرت دیگران، دست و پای او را برید و چشمش را از کاسه درآورد. نادر پس از یک ماه جنگ سخت، دوباره به اصفهان برگشت.
شکست افغان‌ها
نادرشاه با سرکوب افغان‌ها در نبردهایی مانند جنگ مهمان‌دوست، جنگ مورچه‌خورت، جنگ سردره خار و زرقان باعث شد تا حکومت افغان‌ها برای همیشه در ایران خاتمه یابد. البته فتح قندهار نیز یکی دیگر از اقدامات مهم نادر است که برای انجام آن مدت پانزده ماه قندهار را محاصره کرد.
فتح هندوستان و جنگ کرنال
پس از تصرف اصفهان، نادر نماینده‌های متعددی به‌سمت دهلی فرستاد و از محمدشاه گورکانی درخواست کرد اجازه‌ی ورود افغان‌های غلزایی را به کشور هندوستان ندهد؛ اما به‌خاطر بی‌اعتنایی محمدشاه گورکانی و زندانی‌کردن سفیر نادر به‌مدت یک سال، سرانجام نادر تصمیم به حمله گرفت. نتیجه‌ی این حمله نیز جنگ معروف کرنال است که بین نادرشاه افشار و پادشاه هندوستان درگرفت.
همه این جنگ در تاریخ افشاریان را به‌خاطر رشادت‌های نادر و سپاهیانش می‌شناسند. البته جواهرات و الماس‌های معروفی که نادر در این جنگ به دست آورد نیز شهرت بسیاری دارند؛ ازجمله الماس معروف کوه نور. نادر توانست به‌آسانی در این جنگ بر سپاهیان قدرتمند و فیل‌های جنگی و سربازان باتجربه‌ی هندی پیروز شود.
کشتار دهلی
پس از پیروزی نادرشاه، شایعه‌ای در بین مردم پیچید که محمدشاه توانسته نادر را در یک مهمانی مسموم کند. همین باعث شده بود تا مردم دهلی شورش کنند و عده‌ای از سربازان نادر را بکشند. نادر نیز از این اتفاق خشمگین شد و دستور به قتل‌عام و کشتار مردم دهلی داد. این اتفاق‌ها موجب شد بخش‌هایی از شهر دهلی هم سوزانده شود.
جنگ با عثمانی‌ها
پس از کشتار دهلی، نادر به خیوه حمله کرد و آنجا را به تصرف درآورد. پس از آن، به جان نادر سوءقصد شد؛ اما او همچنان پرقدرت به عقب‌راندن متجاوزان ادامه می‌داد. سپس به داغستان حمله کرد و در آخر هم برای سومین بار با عثمانی‌ها وارد جنگ شد. اگرچه مذاکرات سیاسی بسیاری بین دو طرف انجام شد، نتیجه‌ی نهایی جنگ پیروزی ایران بود. در خاتمه، یک توافقنامه و پیمان‌نامه صلح بین دو کشور برقرار شد.
شورش‌های اواخر حکومت نادرشاه
در اواخر حکومت نادر افرادی مانند محمدتقی‌خان شیرازی، محمد‌حسن‌خان قاجار و چند فرد دیگر دست به شورش زدند. اما اغلب شورشیان دستگیر و کور شدند.
قتل نادر
اتفاقی که باعث پایان‌یافتن حکومت نادرشاه افشار شد، قتل او به دست علی‌قلی میرزا بود. برای این مقصود، چند تن از امرای قاجار و افشار با علی‌قلی‌میرزا هم‌دست شدند و با کمک صالح‌خان، رئیس قزلباش‌های نادرشاه، شبانه وارد خیمه‌ی او شدند و او را به قتل رساندند. البته با قتل نادرشاه، تاریخ افشاریان به پایان نرسید. پسر نادر و سپس پادشاهانی همچون ابراهیم‌شاه و شاهرخ‌شاه حاکمانی محلی بودند که مدتی بر مسند قدرت نشستند؛ اما سرانجام به‌خاطر شورش‌های متعدد و هرج‌ومرج در کشور، حدود ۱۸ سال بعد از مرگ نادرشاه، کریم خان زند به تاریخ افشاریان پایان داد و سلسله‌ی خود را تأسیس کرد.
نقشه ایران در دوره افشاریه
قلمروی تحت حکومت ایران و به‌طور کلی، نقشه ایران در دوره افشاریه با نقشه امروزی بسیار متفاوت بود. تاریخ افشاریان فقط یک پادشاه قدرتمند داشت که آن‌هم نادرشاه افشار بود. نقشه ایران در زمان نادر شاه افشار شامل تمام یا بخش‌هایی از کشورهای کنونی، بدین ترتیب بود:
- ایران، ارمنستان، گرجستان، جمهوری آذربایجان، ترکیه، عراق، کویت، ترکمنستان، ازبکستان، تاجیکستان، افغانستان، پاکستان، عمان، بحرین و امارات متحده عربی.
با توجه به این توضیحات، درمی‌یابیم که وسعت ایران در زمان افشاریه بسیار زیاد بوده است. این موضوع را می‌توان با بررسی همسایگان ایران در این دوره نیز متوجه شد که در ادامه به ذکر آنها می‌پردازیم:
- امپراتوری مغولان هند؛ همسایه‌ی شرقی
- پادشاهی سمرقند و بلخ: همسایگان شمال شرقی
- سرزمین‌های خوارزم و ازبک؛ همسایگان شمالی
- امپراتوری عثمانی؛ همسایه‌ی شمال غربی و رسیدن مرز ایران تا دریای سیاه
- بخش‌هایی از امپراتوری عثمانی؛ همسایه‌ی غربی.
کلام پایانی
«دستی بر ایران» با انتشار نوشته‌های متعدد تاریخی، شما را با سرگذشت ایران آشنا می‌کند؛ ازجمله، تاریخ افشاریان که بسیاری آن را با کشورگشایی‌های نادر و به‌تصرف‌درآوردن گنجینه‌های ارزشمندی همچون الماس کوه نور می‌شناسند. اگرچه دوره حکومت افشاریان بر ایران فقط ۱۷۰ سال بود، نادر با برگرداندن بخش‌های وسیعی از قلمروی تصاحب‌شده‌ی ایران، نقشی اثرگذار در تاریخ ایران ایفا کرد. او که در دشت مغان سلطنت خود را اعلام کرده بود، پس از کشورگشایی‌ها و جنگ‌های متعدد، به دست رؤسای قزلباش به قتل رسید. نادر یکی از پادشاهان ایرانی است که به‌جای مذهب، بیشتر بر مسائل سیاسی و نظامی تمرکز داشت. امروزه مقبره نادرشاه افشار در شهر مشهد و نزدیک حرم امام‌رضا(ع) است.
