دوران حکومت افشاریه به قرن هجدهم میلادی برمی‌گردد؛ زمانی که نادرشاه افشار بر افغان‌های مهاجم پیروز شد و شاهان صفوی را برکنار کرد. تاریخ ایران فراز و نشیب‌های بسیاری دارد و میان سلسله‌ها و پادشاهان مختلف دست‌به‌دست شده است؛ اما سلسله افشاریه به‌واسطه‌ی گسترش قلمروی ایران در دوران خود، شهرت دارد. پس از ورود اسلام، نخست نادرشاه افشار در طی گسترش قلمرو افشاریان بخش‌های وسیعی از تاجیکستان، گرجستان، ارمنستان، ترکیه، کویت و عراق را مجدداً به خاک ایران برگرداند.
آغاز تاریخ افشاریان
سرآغاز دوره‌ی سلسله افشاریه مربوط به نیمه دوم سده هجدهم میلادی می‌شود. دوران حکومت نادرشاه بر ایران دوام چندانی نداشت. نادرقلی، اولین پادشاه افشاریان، اشراف‌زاده نبود و در خانواده‌ای سلطنتی به دنیا نیامده بود. او فردی نظامی و از قبایل ترک‌تبار بود. نادر با کشتن اشرف افغان و دومین شاه هوتکی، توانست شاه عباس سوم را از سلطنت عزل کند و خود به جانشینی او بر تخت بنشیند.
نقشه افشاریان
قلمروی تحت حکومت ایران و به‌طور کلی، نقشه ایران در دوره‌ی حکومت افشاریه با نقشه امروزی بسیار متفاوت بود. تاریخ افشاریان فقط یک پادشاه قدرتمند داشت که آن‌هم نادرشاه افشار بود. قلمرو افشاریان در زمان نادر شاه شامل تمام یا بخش‌هایی از کشورهای کنونی، به ترتیب زیر بود:
ایران، ارمنستان، گرجستان، جمهوری آذربایجان، ترکیه، عراق، کویت، ترکمنستان، ازبکستان، تاجیکستان، افغانستان، پاکستان، عمان، بحرین و امارات متحده عربی.
وسعت ایران در زمان افشاریه
با توجه به قلمرو افشاریان در دوره‌ی نادرشاه افشار متوجه می‌شویم وسعت ایران در زمان حکومت افشاریه نیز بسیار زیاد بوده است. این موضوع را می‌توان با بررسی همسایگان ایران در این دوره متوجه شد. در ادامه به ذکر نام آنها می‌پردازیم:
- امپراتوری مغولان هند؛ همسایه‌ی شرقی
- پادشاهی سمرقند و بلخ: همسایگان شمال شرقی
- سرزمین‌های خوارزم و ازبک؛ همسایگان شمالی
- امپراتوری عثمانی؛ همسایه‌ی شمال غربی و رسیدن مرز ایران تا دریای سیاه
- بخش‌هایی از امپراتوری عثمانی؛ همسایه‌ی غربی.
پادشاهان افشاریه به ترتیب
سلسله افشاریه ۴ پادشاه داشت که عبارت بودند از:
| 1 | نادرشاه افشار |
| 2 | عادل شاه |
| 3 | ابراهیم شاه |
| 4 | شاهرخ شاه |
تولد و دوران جوانی نادرشاه افشار
نادر در یکی از قبایل ترکمان و در ایل افشار به دنیا آمد. او که بنیان‌گذار سلسله افشاریه است، سوارکاری توانا بود و در تیراندازی، شکار و زوبین‌افکنی مهارت بسیاری داشت. در جوانی، با سمت تفنگچی در خدمت حاکم شهر ابیورد بود و فداکاری‌های بسیاری برای باباعلی‌‌بیگ، حاکم ابیورد، انجام داد. همین باعث شد تا به او نزدیک‌تر شود و سپس، با دخترش ازدواج کند.
نادر همچنان مشغول به جنگ با قبایل مختلف بود تا زمانی که افغان‌ها بر سلسله‌ی صفویه پیروز شدند و با تصرف حکومت اصفهان، ادعای پادشاهی کردند. برخی از بازماندگان صفویان نیز در جاهای مختلف، ادعای حکومت کردند؛ ازجمله شخصی که در قزوین، خود را شاه تهماسب دوم خواند. از طرفی، در همین زمان روس‌ها و عثمانی‌ها که وضعیت ایران را آشفته دیدند، بخش‌هایی از خاک ایران را به اشغال درآوردند.
نادر در آن دوران، از اطاعت ملک محمود سیستانی که خود را حاکم شهر مشهد می‌دانست، امتناع کرد. بر علیه او شورید و شکستش داد. نادر پس از استحکام موقعیت خود در مرو و به‌دست‌آوردن جایگاه ویژه‌ای در ایل زعفرانلو، با کمک‌گرفتن از نیروهای شاه تهماسب دوم، مشهد را به تصرف خود درآورد.
از آن زمان، زمزمه‌های شروع یک سلسله دیگر آغاز شد و نادر توانست با عقب‌راندن افغان‌ها، مناطق گسترده‌ای از خاک ایران در مازندران، کرمان، خراسان و… را به دست بیاورد و مهم‌ترین رخداد تاریخ حکومت افشاریه را رقم بزند. او سپس، به‌طرف دشت زرقان و بندرهای جنوب لشکر کشید. نادر هم‌زمان از عثمانی‌ها درخواست کرد تا ایران را ترک کنند و مناطقی مانند ملایر، کرمانشاه و نهاوند را از دست آنها خارج ساخت. سپس شهرهای تبریز و ارومیه را به تصرف خود درآورد.
در این زمان، شاه تهماسب دوم نیز بیکار ننشست و تصمیم گرفت با عثمانی‌ها وارد جنگ شود. نتیجه‌ی این جنگ چیزی جز شکست ایران و پیروزی عثمانی‌ها نبود. همین پیروزی باعث شد تا بخش‌هایی از مناطق غربی کشور به اشغال آنها دربیاید. در همین حین بود که نادر با روس‌ها عهدنامه‌ای را امضا کرد و از آنها خواست شهرهای رشت و آستارا را به ایران بازگردانند. با این حال، بخش‌هایی از شهرهای شمالی رود کر همچنان در اختیار روس‌ها باقی ماند.
پادشاهی نادرشاه افشار
پس از پیروزی‌های متعدد، نادر تصمیم گرفت برای جنگ با عثمانی‌ها حرکت کند. در این جنگ، شاه تهماسب دوم که می‌ترسید، نادر را همراهی نکرد. همین باعث شد تا نادر پس از توقفی در قم، به‌طرف اصفهان برود و شاه تهماسب دوم را از سلطنت عزل کند. سپس، نادر فرزند شیرخواره شاه تهماسب دوم را با عنوان عباس سوم، جانشین پدرش کرد و خود نیز نایب‌السلطنه شد و فرمانروای واقعی ایران شناخته شد. این بود آغاز سلسله افشاری و ماجراهای پرفرازونشیبی که نادر برای پادشاهی ایران سپری کرد.
پادشاهی عادلشاه افشار
پس از نادرشاه برادر زاده‌ی او، عادلشاه افشار، که ۲۴ سال بیشتر نداشت، در مشهد به تخت نشست و یکسال در آنجا حکومت کرد. او در واقع، حاکم شرق ایران بود و تلاش می‌کرد که بر غرب نیز تسلط یابد، ولی موفق نشد.
پادشاهی ابراهیم‌شاه افشار
برادر عادلشاه که ابراهیم شاه نام داشت، در زمان سلطنت برادرش حکومت خود را در غرب ایران پایه‌گذاری کرده بود. او توانست عادلشاه را از سلطنت برکنار کند و حکومت افشاریه را به دست بگیرد.
پادشاهی شاهرخ‌شاه
آخرین پادشاه افشاریه که به کمک محمدحسنخان به حکومت رسید، شاهرخ شاه بود. او از سال ۱۷۴۸ تا ۱۷۴۹ میلادی، حاکم ایران بود. سپس، از سال ۱۷۵۰ میلادی تا ۱۷۹۶ فقط به عنوان حاکم خراسان سلطنت کرد.
افشاریان چند سال حکومت کردند؟
حکومت افشاریه از سال ۱۷۳۶ تا ۱۷۹۶ میلادی به مدت ۶۰ سال، دوام داشت. پادشاه قدرتمند سلسله افشاریه یعنی نادرشاه حدود ۱۱ سال بر ایران حکومت کرد و سه پادشاه دیگر نیز هر کدام یک سال پادشاهی قسمت‌هایی از ایران را به دست گرفتند. پس از آن، شاهرخ شاه از سال ۱۷۵۰ تا ۱۷۹۶ میلادی، فقط حاکم خراسان بود. او بزرگترین فرزند ولیعهد نادرشاه، رضاقلی میرزا، و نوه‌ی دختری شاه سلطان حسین محسوب می‌شد.
سلسله بعد از افشاریان
بعد از افشاریان کدام سلسله بر ایران حکومت کرد؟ در پاسخ به این سوال باید گفت که زندیان حکومت بعد از افشاریان بودند. در واقع، بعد از مرگ نادرشاه افشار، کریم‌خان زند با پیروزی بر دو خان بختیاری و پس از شانزده سال مبارزه با حریفان خود سرزمین‌های شمالی، غربی و جنوبی ایران را به دست گرفت. او حکومت زندیه را پایه‌گذاری نمود و خود را وکیل‌الرعایا نامید.
بنابراین، پادشاهان بعد از نادرشاه، پادشاهان محلی بودند که فقط بر قسمت‌هایی از ایران حکمرانی می‌گردند. گفتنی است، حکومت زندیه سلسله بعد از افشاریه به شمار می‌رود.
پرچم افشاریان
نادرشاه افشار هنگام پایه‌گذاری حکومت افشاریه از پرچمی سه‌گوش با سه رنگ سرخ، آبی و سفید و پرچم دیگری با رنگ‌های سرخ، آبی، سفید و زرد استفاده کرد. گفته می‌شود که این پرچم‌های بدون تزئین آنقدر سنگین بودند که حمل آنها نیاز به سه مرد داشت.
جالب اینکه نادرشاه افشار با افزودن چوب درازی به این پرچم‌ها بر سنگینی آنها افزود. او با اینکار از دزدیده شدن پرچم‌ها جلوگیری می‌کرد. در واقع، دزدیده شدن پرچم به منزله‌ی شکست آنها بود.
بعدها، نادرشاه تغییراتی نیز در رنگ پرچم‌ها به وجود آورد و یکی از آنها را به صورت راه‌راه به رنگ‌های زرد و سرخ درآورد. پرچم دوم را نیز پرچمی زردرنگ با حاشیه‌ی سرخ در نظر گرفت.
حوادث مهم در تاریخ افشاریان
در دوران حکومت افشاریان و سلطنت نادرشاه، حوادث بسیار مهمی ازنظر سیاسی و تاریخی رخ داد. در ادامه، به برخی از آنها اشاره می‌کنیم.
| مقابله با ایل بختیاری | نادرشاه افشار بعد از پایه‌گذاری حکومت خود برای تنبیه ایل بختیاری به اصفهان حمله کرد و سرکرده‌ی آنها، علی‌مردان‌خان، را به طرز فجیعی کشت |
| شکست افغان‌ها | سركوب افغان‌ها در طی جنگ‌های مختلف همچون جنگ مهمان‌دوست، مورچه‌خورت و سردره خار و زرقان از دیگر اقدامات نادرشاه بود. او قندهار را نیز طی ۱۵ ماه محاصره فتح کرد |
| فتح هندوستان و جنگ کرنال | بی‌اعتنایی محمدشاه گورکانی به درخواست نادرشاه مبنی بر اجازه ندادن به افغان‌های غلزایی برای ورود به کشور هندوستان نیز باعث جنگ بین ایران و هندوستان شد. این جنگ به نام کرنال معروف است که رشادت‌های نادر و موفقیت او برای به دست آوردن جواهرات معروف مثل الماس کوه نور را مشخص می‌کند |
| کشتار دهلی | پخش شایعه‌ای مبنی بر مسموم شدن نادرشاه توسط محمدشاه باعث شورش مردم دهلی و کشته شدن تعدادی از سربازان نادر شد. این عمل خشم نادر را برانگیخت که نتیجه‌ی آن قتل‌عام مردم دهلی بود |
| جنگ با عثمانی‌ها | حمله به خیوه، داغستان و جنگیدن با عثمانی برای سومین بار از سایر اقدامات نادرشاه بود. گفتنی است که نتیجه جنگ ایران و عثمانی بسته شدن پیمان‌نامه‌ی صلحی بین آنها بود |
| شورش‌های اواخر حکومت نادرشاه | در اواخر حکومت نادر افرادی مانند محمدتقی‌خان شیرازی، محمدحسنخان قاجار و چند فرد دیگر دست به شورش زدند. اما اغلب شورشیان دستگیر و کور شدند |
| قتل نادر | در نهایت، با هم‌دست شدن امرای قاجار و افشار با علی‌قلی‌میرزا و به کمک صالح‌خان، رئیس قزلباش‌های نادرشاه، این پادشاه افشاری کشته شد. با این حال، پسر برادر او، عادلشاه، به همراه دو نفر دیگر به عنوان حاکمان محلی حکومت افشاریه را ادامه دادند |
کلام پایانی
«دستی بر ایران» با انتشار نوشته‌های متعدد تاریخی، شما را با سرگذشت ایران آشنا می‌کند؛ ازجمله، تاریخ افشاریان که بسیاری آن را با کشورگشایی‌های نادر و به‌تصرف‌درآوردن گنجینه‌های ارزشمندی همچون الماس کوه نور می‌شناسند.
اگرچه، دوره حکومت افشاریان بر ایران فقط ۶۰ سال بود، نادر با برگرداندن بخش‌های وسیعی از قلمروی تصاحب‌شده‌ی ایران و افزودن به قلمرو افشاریان نقشی اثرگذار در تاریخ ایران ایفا کرد. او که در دشت مغان سلطنت خود را اعلام کرده بود، پس از کشورگشایی‌ها و جنگ‌های متعدد، به دست رؤسای قزلباش به قتل رسید.
نادر یکی از پادشاهان ایرانی است که به‌جای مذهب، بیشتر بر مسائل سیاسی و نظامی تمرکز داشت. امروزه مقبره نادرشاه افشار در شهر مشهد و نزدیک حرم امام‌رضا(ع) قرار دارد.
پرسش‌های متداول درباره حکومت افشاریه
در ادامه، پرسش و پاسخ‌هایی برای افزایش اطلاعاتتان درباره‌ی موضوع این نوشتار مطرح شده‌اند. اگر پس از بررسی آنها سؤال دیگری داشتید، آن را در قسمت دیدگاه‌های این پست با ما به اشتراک بگذارید تا به زودی پاسخ دهیم.
حکومت افشاریه چگونه تأسیس شد؟
این سلسله را نادرشاه افشار بعد از کشتن دومین شاه هوتکی، اشرف افغان، و خلع شاه عباس سوم از سلطنت پایه‌گذاری کرد.
افشاریان چند سال حکومت کردند؟
آنها از سال ۱۷۳۶ تا سال ۱۷۹۶ میلادی به مدت ۶۰ سال، بر ایران حکومت کردند.
بعد از حکومت افشاریه چه حکومتی روی کار آمد؟
حکومت زندیه بعد از کشته شدن نادرشاه به دست کریم‌خان پایه‌گذاری شد و سایر پادشاهان افشاری پادشاهان محلی بودند.
حکومت قبل از افشاریان چه بود؟
قبل از افشاریان این صفویان بودند که حکومت ایران را در دست داشتند.
