گردشگری میراث فرهنگی شاخه ای از گردشگری است که جهت گیری آن به سمت مکان هایی با جاذبه های گردشگری مختلف می باشد. در این زمینه، موسسه بین المللی حفاظت از آثار تاریخی در ایالات متحده آمریکا، تعریف زیر را برای این شاخه از گردشگری ارائه می دهد: گردشگری میراث به معنای سفر برای تجربه مکان ها، مصنوعات و فعالیت هایی است که داستان ها و زندگی مردم گذشته را به طور واقعی به تصویر می کشد. این نوع از گردشگری می تواند شامل انواع فرهنگی، تاریخی و طبیعی باشد.
در گردشگری میراث فرهنگی، حفاظت و نگهداری از آثار ملموس و ناملموس و میراث طبیعی در اولویت قرار می گیرند. یکی دیگر از اهداف مهم گردشگری میراث فرهنگی، حفاظت از هویت فرهنگی جوامع مختلف می باشد و تلاش دارد که آن را زنده نگه دارد.
در ایران، وجود آثار ملموس و ناملموس بسیار باعث شده است که مسئولین زیربط به فکر بهره برداری از این پتانسیل جهت توسعه گردشگری بیفتند. با وجود اینکه فعالان و متولیان در این حوزه سال هاست که در این زمینه فعالیت می کنند، اما هنوز جا برای توسعه راهبردی برای آن وجود دارد.
پیشینه پیدایش گردشگری میراث فرهنگی
مطالعات اخیر نشان می دهند که میراث فرهنگی و گردشگری رابطه بسیار دیرینه دارند. در واقع، پیوند بین این دو باعث ایجاد شاخه ای از گردشگری با نام گردشگری میراث فرهنگی می شود. با وجود پیشینه طولانی این نوع گردشگری، مطالعات دانشگاهی در این زمینه از سال های اخیر شروع شده است. در یک تقسیم بندی کلی، می توان این شاخه از گردشگری را در دسته دارایی های ملموس و ناملموس قرار داد.
برخی از پژوهشگران معتقدند که گردشگری میراث فرهنگی شامل چهار عنصر گردشگری، استفاده از اموال میراث فرهنگی، مصرف تجارب و محصولات و گردشگر (بازدید کننده) است. به عقیده آنها جهت ارزیابی ارزش این اموال باید عواملی همچون نادر بودن، جذابیت، فنی و نوآورانه بودن، توان نمایش شیوه های فرهنگی و مذهبی اعتقادات و … را مد نظر قرار داد.
اهدافی که گردشگری فرهنگی دنبال می کند شامل چه مواردی است؟
این شاخه از گردشگری بازدید از مکان هایی را مورد توجه قرار می دهد که هویت فرهنگی یک گروه خاص را در معرض نمایش می گذارند. همچنین، فرصتی ایجاد می کند تا مردم محلی و بومی یک منطقه بتوانند فرهنگ خود را عمیق تر بشناسند. بدین منظور، بازدید از جاذبه های تاریخی می تواند برای نیل به این منظور مفید باشد.
در واقع، گردشگری میراث فرهنگی بیشتر بناهای تاریخی هر منطقه را مورد مطالعه قرار می دهد. هدف اصلی این شاخه از گردشگری، بررسی تاریخ و هویت یک منطقه و بررسی سبک زندگی آنها از نزدیک می باشد.
البته باید توجه داشته باشیم که حفاظت از جاذبه های گردشگری ناملموس نیز از اهداف این شاخه از گردشگری است. از جمله جاذبه های ناملموس می توان به زبان، گویش، اعتقادات دینی و مذهبی، موسیقی و آواز، رقص های محلی و سنتی و … اشاره کرد. این جاذبه ها در گردشگری میراث فرهنگی اهمیت زیادی دارند. البته، چون جاذبه های ناملموس وابسته به داستان ها و فرهنگ عامه هستند، حفاظت و نگهداری آنها بدون تحریف، کار بسیار دشواری است.
یکی دیگر از اهداف گردشگری میراث فرهنگی احیا و عرضه فرهنگ اقوام مختلف است. برای اینکه بتوانیم رابطه بین این شاخه از گردشگری را با فرهنگ جوامع مختلف درک کنیم، ابتدا باید تعریف درستی از فرهنگ داشته باشیم. در این مورد، فرهنگ را به صورت مجموعه ای از عادات و رفتار یک مردم، قوانین کشور، میزان دانش و باورهای مردم و هنرها و آموخته های آنها تعریف می کنند. در حقیقت، تفاوت در معیارهای مزبور باعث می شوند که فرهنگ شهرها و جوامع مختلف متفاوت باشند.
از طرفی، این شاخه از گردشگری می تواند به عنوان ابزاری جهت توسعه اقتصادی به کار رود. از این طریق با جذب گردشگران خارجی علاقه مند به موضوعات تاریخی، هنری، علمی و گردشگران علاقه مند به سبک زندگی و میراث یک جامعه، منطقه، گروه یا موسسه، رشد اقتصادی میسر می شود. معمولا، چنین سفرهایی متمرکز بر تجربه محیط های فرهنگی از جمله مناظر، هنرهای تجسمی و نمایشی و سبک های زندگی خاص، ارزش ها، سنت ها، مراسم و رویداد ها می باشند.
چرا باید جوامع مختلف بر روی گردشگری میراث فرهنگی تمرکز کنند؟
همانطور که می دانید اروپا یکی از برترین مقاصد گردشگری جهان است. با توجه به بررسی های صورت گرفته، مشاهده شد که کشورهای اروپایی در بیست سال اخیر توجه زیادی به گردشگری میراث فرهنگی داشته اند. همین سبب شده است که این کشورها بتوانند ۱۲ درصد از تولید ناخالص را از طریق این نوع گردشگری به خود اختصاص دهند.
در اروپا این شاخه از گردشگری شامل جشنواره ها و رویدادها، ضیافت ها، موسیقی، تئاتر، چشیدن غذاهای محلی، بازدید از بناهای تاریخی و… است. البته، تلاش این جوامع بر این است که گردشگری میراث فرهنگی با عمل به توصیه های گردشگری پایدار اتفاق بیفتد. بدین منظور، گردشگران معمولا سعی دارند که هنگام سفر از کسب و کارهای محلی نیز حمایت کنند.
همچنین، بیشتر آنها اقامتگاه هایی را انتخاب می کنند که توسط مردم بومی اداره می شوند. بدین ترتیب، این گردشگران می توانند در توسعه اقتصادی مردم بومی نقش مهمی داشته باشند.
وظیفه گردشگری میراث فرهنگی در قبال جاذبه های گردشگری
همانطور که در بالا نیز اشاره کردیم، این شاخه از گردشگری وظیفه دارد که از آثار و جاذبه های مختلف کشور حفاظت کند. تمامی این جاذبه ها در سه گروه ذیل قرار می گیرند:
جاذبه های گردشگری ملموس
این شاخه از گردشگری همواره تلاش می کند اموال فرهنگی از قبیل بناهای تاریخی، ساختمان ها و مصنوعات مختلف را برای آیندگان حفظ کند. اینگونه اموال از منظر علمی، باستان شناسی، معماری و فرهنگی بسیار مهم می باشند. حال، برخی از اموال فرهنگی مثل اسناد و آثار هنری قابل حمل هستند و برخی مثل ابنیه تاریخی قابلیت جابه جایی ندارند.
گاهی اوقات، ما حتی شیوه پوشش گذشتگان مان را از جمله جاذبه های ملموس و اموال فرهنگی به شمار می آوریم. پوشاک می تواند تبلور فرهنگ یک قوم یا یک ملت باشد که در تطابق با فرهنگ، نظام باورها، آب و هوا، و رجحان های غالب مردمانش شکل گرفته است. نظاره و موشکافی این بعد فرهنگی یک جامعه، باعث درک بیشتر میراث فرهنگی آن می شود.
جاذبه های گردشگری ناملموس
ما معمولا سنت های برجای مانده از گذشتگان و بسیاری دیگر از مراسم و آداب قدیمی را در زیر شاخه جاذبه های ناملموس قرار می دهیم. این ابعاد از میراث فرهنگی هر جامعه ای، بخشی از هویت مردمانش را می سازد. با اطلاع یافتن از رسم و رسوم ازدواج، نحوه تقسیم آب، جشن هایی که ریشه در طبیعت دارند (تیرگان، مهرگان، نوروز، یلدا، …)، می توان رویدادهای مهم زندگی گذشتگان را شناخت.
شیوه پخت غذاهای محلی که موجب رونق گردشگری غذا در جهان شده است، در گروه جاذبه های ناملموس قرار می گیرند. گاهی اوقات، علاقه به شناختن و چشیدن خوراک مردمان یک کشور، پای گردشگران علاقه مند به میراث فرهنگی ناملموس را به یک مقصد گردشگری می کشاند.
میراث طبیعی:
این آثار تمامی محیط طبیعی، تنوع زیستی (گیاهان و جانوران) و عناصر زمین شناسی را در بر می گیرد. در واقع، میراث طبیعی یک شاخص مهم برای تکامل فرهنگی و سبک زندگی خاص تلقی می شود و از عناصر مهم در صنعت گردشگری به شمار می رود.
برخی از نمونه های تاثیر طبیعت بر نحوه زندگی مردمان محلی و شکل گیری نوع خاصی از فرهنگ را می توان در حیطه های خاصی از زندگی روزمره آنها یافت:
- سیر تحول شیوه خاصی از معماری در مناطق کویری
- مصالح و شیوه ساخت کلبه های کوهستانی یا جنگلی
- خلاقیت در ساخت بناهای ذخیره سازی آب
- ابتکار در اهلی کردن حیوانات برای تهیه خوراک
- پرورش حیوانات بومی برای بارکشی و حمل و نقل
- و موارد بسیار دیگر
عوامل تهدید کننده میراث فرهنگی از قبیل ملموس و ناملموس
گاهی اوقات میراث آیندگان مان با و بدون دستکاری بشر در معرض آسیب قرار می گیرند. از جمله عوامل تهدید کننده میراث فرهنگی ملموس، می توان به موارد ذیل اشاره کرد:
عوامل انسانی:
معمولا اقداماتی که انسان ها انجام می دهند، به صورت خواسته یا ناخواسته می تواند به بناهای تاریخی یا سایر میراث فرهنگی آسیب وارد کند. برای مثال، حفاری هایی غیر مجاز برای به دست آوردن به اصطلاح گنج های زیرخاکی از این قبیل اقدامات می باشند.
علاوه بر آن، شیوه های مرمت نادرست ابنیه تاریخی می تواند عامل دیگری برای تخریب میراث فرهنگی باشد. این عوامل گاهی بر اثر نا آگاهی و گاهی به دلیل کمبود بودجه باعث آسیب به بناهای تاریخی و سایر جاذبه های گردشگری می گردند.
همچنین، رویدادهای تاریخی مختلف از قبیل جنگ ها، استعمارگران و مواردی از این قبیل می توانند باعث بروز اختلال در انتقال میراث فرهنگی ملموس به آیندگان باشند. برای مثال، در طی جنگ های مختلف ابنیه تاریخی بسیاری در معرض آسیب قرار گرفته اند.
به طور کلی عوامل تهدید کننده انسانی شامل موارد زیر می باشد:
- رویدادهای تاریخی و جنگ های بین دولت ها
- تحولات ناشی از برنامه های توسعه اقتصادی و اجتماعی
- تخلفات اشخاص حقیقی و حقوقی از مقررات قانونی ناظر بر حفاظت از میراث فرهنگی
- دسیسه ها و توطئه های دشمنان داخلی و خارجی برای غارت و چپاول مواریث فرهنگی و بی هویت کردن آن ها
عوامل طبیعی:
شرایط جوی مختلف از قبیل سیل، طوفان، خشکسالی و… می تواند تهدیدی جدی برای بافت های طبیعی و روستایی باشد. بسیاری از جاذبه های طبیعی، در گذر زمان، و در اثر این شرایط از میان رفته اند.
علاوه بر آن، از مهم ترین عوامل طبیعی تهدید کننده میراث فرهنگی می توان به موارد ذیل اشاره کرد:
رطوبت:
معمولا رطوبتی که در اثر بارش برف و باران ایجاد می شود یکی از عوامل تخریب کننده بناهای تاریخی است. متاسفانه، بسیاری از بناهای تاریخی در برابر رطوبت بسیار آسیب پذیر هستند.
ترک خوردگی:
ترک خوردگی ها معمولا یکی از عوامل مهم تخریب بناهای باستانی هستند. بیشتر ترک خوردگی ها در اثر انقباضات مختلف به وجود می آیند و این انقباضات حاصل اختلاف دمای شب و روز می باشند.
باد و طوفان:
زمانی که باد و توفان می وزد، ذرات شن توسط باد جابه جا می شوند. برخورد این ذرات با بناهای تاریخی موجب فرسایش آنها در طول زمان می شود. البته، بهتر است بدانید که باد و توفان جدا از اثر تخریب کنندگی شان، سبب ایجاد جاذبه های طبیعی مختلف از قبیل کوه و تپه در طول قرن ها و هزاره های مختلف نیز می شوند.
عوامل تهدید کننده میراث فرهنگی ناملموس:
در مورد میراث ناملموس مردم بومی یک منطقه، مسئله ای که وجود دارد این است که درک یا ثبت یا بازنمایی مناسب آن از نظر زمینه یا هدف و برای افرادی که اولین بار با آن آشنا می شوند، بسیار دشوار است. بنابراین، ما همواره در شناساندن میراث فرهنگی ناملموس به سایر جوامع با مشکل جدی روبرو هستیم.
برخی از این تهدیدها را می توان غارت، تهاجم و خونریزی های فراوان اقوام متخاصم و متجاوزی دانست که به یک کشور حمله می کنند. آنها عقاید، رسوم، خرافات، پوشاک، زبان، و … جنبه های فرهنگی ناملموس خودشان را به قوم مغلوب تحمیل می کنند. در نتیجه، موجب نابودی یا تضعیف فرهنگ باستانی یک جامعه و تزریق عناصر فرهنگی نامتجانس به فرهنگ جامعه مغلوب می شوند.
چنین تهدیدهایی به مرور زمان از حالت ناشایست و غریب، به صورت هنجار معمول جامعه در می آیند و جای عناصر فرهنگی پیشین را می گیرند. مقاومت قوم مغلوب هم گاهی قرن ها در زیر خاکستر ادامه می یابد و برخی اوقات با جلوه های هنری روشنفکران و اندیشمندان جامعه، تلنگری به پیکر خوابیده آن جامعه می زند.
دلایل اهمیت میراث فرهنگی
گردشگری میراث فرهنگی هم اکنون به عنوان سریع ترین بخش صنعت گردشگری در حال رشد می باشد. این بدان جهت است که هم اکنون گردشگران تخصص بسیاری در زمینه گردشگری میراث به دست آورده اند. در واقع، این افراد به دنبال ماجراجویی، تعامل با مردم محلی، شناخت فرهنگ، تاریخ و … می باشند.
به همین دلیل، این شاخه از گردشگری اهمیت بسیاری یافته است که از جمله آنان می توان به موارد زیر اشاره کرد:
- تاثیر مثبت اقتصادی و اجتماعی
- تثبیت و تقویت هویت ملی
- حفظ میراث فرهنگی
- تسهیل هماهنگی و تفاهم میان مردم
- حمایت از فرهنگ و تجدید گردشگری
باید توجه داشته باشیم که برخی از اهداف گردشگری مزبور باید در چهارچوب رویکردی از گردشگری به نام گردشگری پایدار برآورده شوند که عبارتند از:
- حفظ منابع فرهنگی
- تفسیر دقیق منابع
- تجربه بازدید کنندگان
- تحریک درآمدهای حاصل از منابع فرهنگی
در این راستا، گردشگری میراث فرهنگی علاوه بر اینکه به شناسایی، مدیریت و حفاظت از ارزش های میراث می پردازد، باید تاثیر گردشگری بر جوامع و مناطق، دستیابی به منافع اقتصادی و اجتماعی و تامین منابع مالی را نیز مد نظر قرار دهد.
روز جهانی بناها و محوطه های تاریخی یا میراث فرهنگی
شورای بین المللی ابنیه و محوطه ها، ایکوموس ( ICOMOS) در سال ۱۹۸۲ میلادی، به سازمان جهانی یونسکو پیشنهاد داد که ۱۸ آوریل را به عنوان روز جهانی بناها و محوطه ها اعلام کند. هدف این شورا از نامگذاری این بود که اهمیت حفاظت آگاهانه از میراث فرهنگی را به مردم یادآوری کند و افراد و جوامع محلی را ملزم به نگهداری از آنها نماید. یک سال بعد یونسکو (سازمان ملل متحد) این پیشنهاد را پذیرفت و در بیست و دومین مجمع عمومی سازمان آموزشی، علمی و فرهنگی خود به تصویب رساند.
از آن زمان تاکنون، ایکوموس همه ساله با اعلام شعاری در رابطه با میراث فرهنگی به فعالیت افراد جهت می دهد. بدین ترتیب، برنامه ها و فعالیت هایی که توسط سازمان ها و جوامع اجرا می شوند، زیر نظر این شورا قرار می گیرند.
بدین منظور، آنها با برگزاری کنفرانس ها، همایش ها، گرد هم آیی ها و سایر رویدادها، موجب بالا رفتن آگاهی مردم درباره میراث فرهنگی می شوند. از مهمترین فعالیت ها در زمینه گردشگری میراث می توان به موارد ذیل اشاره کرد:
- برگزاری تورهای فرهنگی
- بازدید از جشنواره ها
- بازدید از آثار تاریخی و شناخت فرهنگ یا هنر عامه
حاصل سخن
به وجود آمدن شاخه ای از گردشگری با نام گردشگری میراث فرهنگی سبب شده است که دقت و توجه بیشتری در حفظ این میراث برای آیندگان به خرج بدهیم. البته، توجه به این نوع از گردشگری با رویکرد گردشگری پایدار یا آگاهانه، می تواند اهمیت آن را چندین برابر کند. با توجه به اینکه شورای بین المللی ابنیه و محوطه ها (ایکوموس) روز ۱۸ آوریل را با عنوان روز جهانی میراث فرهنگی معرفی کرده است، حفاظت از این میراث فرهنگی همه ساله یادآوری می شود.
اگر با هدف بازدید از میراث فرهنگی، قصد گشت و گذار در ایران را دارید پیشنهاد می کنیم از تورهای ایرانگردی برای این سفر استفاده کنید. ما نیز در وب سایت ″دستی بر ایران″ سالهاست با معرفی جاذبه های گردشگری ایران تلاش می کنیم به معرفی گردشگری میراث فرهنگی بپردازیم.
پرسش‌های متداول درباره گردشگری میراث فرهنگی
برای پیداکردن پاسخ سایر سؤال‌هایتان می‌توانید با ما از طریق بخش دیدگاه‌های همین پست در ارتباط باشید. ما در اسرع وقت به سؤال‌های شما پاسخ خواهیم داد.
گردشگری میراث فرهنگی چیست؟
گردشگری میراث به‌معنای سفر برای تجربه‌ی مکان‌ها، مصنوعات و فعالیت‌هایی است که داستان‌ها و زندگی مردم گذشته را به تصویر می‌کشند. این نوع از گردشگری شامل انواع فرهنگی و تاریخی و طبیعی است.
پیدایش گردشگری میراث فرهنگی چه قدمتی دارد؟
میراث فرهنگی و گردشگری رابطه‌ی بسیار دیرینه‌ای با هم دارند. در واقع، پیوند بین این دو باعث ایجاد شاخه‌ای از گردشگری به نام گردشگری میراث فرهنگی می‌شود. با وجود پیشینه‌ی طولانی این نوع گردشگری، مطالعات دانشگاهی در این زمینه از سال‌های اخیر شروع شده است.
گردشگری میراث فرهنگی چه اهدافی را دنبال می‌کند و شامل چه فعالیت‌هایی است؟
هدف اصلی این شاخه از گردشگری، بررسی تاریخ و هویت مناطق مختلف و آشنایی با سبک زندگی مردمان آن مناطق از نزدیک است. حفاظت از جاذبه‌های گردشگری و احیا و عرضه‌ی فرهنگ اقوام مختلف و نیز توسعه اقتصادی، ازجمله اهداف و نتایج گردشگری میراث فرهنگی است. برگزاری تورهای فرهنگی و جشنواره‌ها و همچنین بازدید از آثار تاریخی و شناخت فرهنگ یا هنر عامه ازجمله مهمترین فعالیت‌ها در این زمینه است.
گردشگری میراث فرهنگی از کدام جاذبه‌های گردشگری حفاظت می‌کند؟
گردشگری میراث فرهنگی از آثار و جاذبه‌های مختلف کشور حفاظت کند که عبارت‌اند از: جاذبه‌های گردشگری ملموس و جاذبه‌های گردشگری ناملموس و میراث طبیعی.
چرا گردشگری میراث فرهنگی اهمیت دارد؟
دلایل اهمیت گردشگری میراث فرهنگی عبارت‌اند از:
1.تأثیر مثبت اقتصادی و اجتماعی،
2.تثبیت و تقویت هویت ملی،
3.حفظ میراث فرهنگی،
4.تسهیل هماهنگی و تفاهم میان مردم،
5.حمایت از فرهنگ و تجدید گردشگری.
