هنر دیرین گبه بافی در ایران، معمولاً توسط زنان عشایر انجام می‌شود. محصول این هنر، نوعی زیرانداز است که شباهت زیادی به قالی دارد. هنر گبه‌بافی یکی از صنایع دستی ایران است که در میان عشایر قشقایی و لُر، از رواج بیشتری برخوردار است.
تفاوت گبه با فرش
گبه، در مقایسه با فرش، پرزهای بلندتری (به طول 3 سانتی‌متر) دارد که همین ویژگی باعث نرمی آن می‌شود، اما تعداد پودهای آن کمتر است. فرش را با استفاده از نقشه می‌بافند، ولی برای بافت گبه، بافنده آزادانه از خلاقیت ذهن خود استفاده می‌کند.
گبه چیست؟
گبه، نوعی زیرانداز است که ضخامت زیادی دارد و از گذشته تا به امروز، برای جلوگیری از نفوذ سرمای زمین از آن استفاده کرده اند. در حال حاضر، در بسیاری از شهرهای ایران، گبه‌بافی را به صورت تجاری انجام می‌دهند. گبه در طرح‌ها و رنگ‌های گوناگون وجود دارد.
دلیل نام‌گذاری گبه
به طور دقیق مشخص نیست چرا نام این رشته از صنایع دستی ایران را گبه گذاشته‌اند. برخی از محققان، دلیل نام‌گذاری این زیرانداز را زمختی و ضخیم بودن آن می‌دانند. چون کاربرد آن حفاظت از سرما بوده است، برخی نیز، معتقدند واژهی گبه از کلمه‌ی «گایر» آمده است که به معنای «حفاظ» است.
گبههای سنتی و گبههای مدرن
گبههای سنتی، رنگ‌آمیزی نمی‌شدند و برای بافت آنها از رنگ اصلی خود پشم گوسفندان استفاده می‌کردند. با توجه به این که پشم گوسفندان به رنگ‌های خاکستری، سیاه، سفید و قهوه‌ای هستند، گبه‌ها را هم با همین رنگ‌ها میبافتند.
در گذشته، به کارگیری رنگ گبه‌ها، بیانگر حالات بافنده‌ی گبه در زمان بافت بود. مثلاً اگر بافنده، روز ناخوشایندی را سپری کرده بود، برای بافت گبه از رنگ تیره استفاده می‌کرد. در حالی که در روزهای شاد، معمولاً رنگ سفید به سایر رنگ‌ها غالب می‌شد.
بعدها، رنگ‌های گیاهی و طبیعی جای خود را به رنگ اصلی پشم گوسفندان دادند و گبه‌ها را با رنگ‌های شادتر و متنوع‌تری بافتند.
امروزه گبه‌ها با رنگ‌های شیمیایی رنگ‌آمیزی می‌شوند و آنها را با استفاده از ماشین ریسندگی می‌بافند. با وجود تنوع نقش، رنگ و طرح در گبههای مدرن، چندان استقبالی از آنها نشد و امروزه طرح‌های سنتی، طرفداران بیشتری دارد.
تاریخچه گبه بافی در ایران
تاریخ دقیق گبه بافی در ایران مشخص نیست. اولین باری که لغت «گَبه» استفاده شد، به زمان شاه طهماسب صفوی برمی‌گردد. در آن زمان، شاه هندوستان به خاطر خیانت درباریانش به ایران فرار کرده بود.
در گزارش مراسم استقبال از شاه هندوستان، برای اولین بار کلمه گبه آمده است که به عنوان زیرانداز برای پادشاه هندوستان، از آن استفاده کردند.
اندازه گبه
گبه هیچ نوع نقشه یا قانونی خاصی نداشت و برای مصارف شخصی کاربرد داشت بنابران، اندازه‌ی آن نیز به نظر بافنده بستگی داشت. به طور کلی، می‌توان گفت اندازه‌ی گبه‌ها چندان بزرگ نبود و بیشتر، آن را در اندازه‌ی قالیچه میبافتند.
در حالی که امروزه گبه‌بافی در ایران هنری تجاری محسوب می‌شود و بافندگان طبق اندازه‌گیری دقیق آن را می‌بافند. بنابراین، طبق نظر مشتری، اندازه گبه را بزرگ‌تر یا کوچک‌تر از حد معمول نیز می‌بافند. اندازه‌های معمول گبه در طول و عرض به شرح زیر است:
- یک متر در دو متر(1 در 2)، یک متر و نیم در دو متر(1.5 در 2)، یک متر و نیم در دو و نیم متر(1.5 در 2.5)، دو نیم متر در سه و نیم متر(2.5 در 3).
ابزار گبه بافی در ایران
مانند سایر صنایع دستی بافتنی، گبه‌بافی نیز به ابزارهای خاصی نیاز دارد که به شرح زیر هستند:
دار گبه‌بافی
دار گبه‌بافی، به دار قالی‌بافی شباهت دارد، اما تا حدودی ساده‌تر از آن است. اندازه‌ی دارها با توجه به اندازه‌ی گبه‌ای که قرار است بافته شود، تعیین می‌شود. دارهای گبه در دو نوع «افقی و عمودی» وجود دارند. دارهای افقی قابل حمل‌تر و سبک‌تر از دارهای عمودی هستند.
نخ
نخ گبههای سنتی از پشم و موی حیواناتی مانند گوسفند، بز و شتر به دست می‌آمد. در حال حاضر، نخ‌هایی با الیاف مصنوعی نیز وجود دارند که می‌توان از آنها برای شروع کار گبه‌بافی استفاده کرد.
شانه
شانه گبه‌بافی دارای دندانه‌های محکم آهنی است و شکل ظاهری آن شبیه به شانه‌هایی است که برای موی سر از آن استفاده می‌کنیم. از شانه برای محکم‌تر شدن نخ استفاده می‌کنند تا گبه استحکام بیشتری داشته باشد و بعد از مدتی، نخ‌های آن کنده نشود.
چاقو
چاقو، ابزاری برای بریدن نخ‌ها و اضافه‌های گبه است. در برخی از مناطق، به جای قیچی، از چاقو برای بریدن نخ‌ها استفاده می‌کنند.
قیچی
کار با قیچی راحت‌تر از کار با چاقو است، به خصوص برای کسانی که تازه وارد حرفه گبه‌بافی شده‌اند.
طرح‌های مختلف گبه‌بافی
گبه‌ها را در طرح‌های متنوع و مختلفی می‌بافند که هر کدام نماد خاصی دارد. در زیر برخی از طرح‌های متداول‌تر گبه بافی در ایران را معرفی می‌کنیم:
- طرح خشتی یا قابی شکل، طرح حوض گبه، طرح گل گبه، طرح ایلاتی، طرح درخت، طرح راه راه، طرح خانه در هم، طرح کف ساده، طرح شیر.
رنگ‌های استفاده شده در گبه
رنگ‌های اصلی بافت گبه، همان رنگ‌های اصلی یعنی قرمز، زرد و آبی هستند که هر کدام به عنوان یک نماد ویژه، کاربرد دارند. غیر از این رنگ‌های اصلی، رنگ‌های فرعی نیز در گبه بافی، جایگاه خاصی دارند:
- رنگ زرد، نشانه‌ی خاک وطن
- رنگ مشکی، نشانه‌ی غم و اندوه
- رنگ آبی نشانه‌ی پاکی و زلالی آسمان
- رنگ سبز نماد سرسبزی و برکت
رنگ‌های فرعی گبه‌بافی نیز عبارت است از: سفید، مشکی، بنفش، سبز و نارنجی.
تماشای هنر دست هنرمندان ایرانی را از دست ندهید
گبه بافی در ایران، هنری بسیار ناب و قدیمی است که امروزه جایگاه ویژه‌ای پیدا کرده است. شهرهایی مانند شیراز، بوشهر و خراسان، گبه‌بافی را به صورت تجاری انجام می‌دهند. در سفر به این شهرها، بازدید از کارگاه‌های گبه‌بافی و خرید گبههای زیبا را از دست ندهید.
دستی بر ایران تلاش دارد ضمن معرفی جاذبه‌های گردشگری، به شکل موثرتری شما را با دستاوردهای فرهنگی و هنری ایران زمین آشنا کند.
پرسش‌های متداول درباره گبه بافی در ایران
برای پیداکردن پاسخ سایر سؤال‌هایتان، از طریق بخش دیدگاه‌های همین پست با ما در ارتباط باشید. ما در کوتاه‌ترین زمان به پرسش‌های شما پاسخ خواهیم داد.
گبه‌بافی چیست؟
ایرانیان از دیرباز از هنر بافندگی برخوردار بوده‌اند. گبه‌بافی نیز که بافت زیراندازی ضخیم است، برای استفاده در فصل‌های سرد و حفظ گرما دربرابر سرمای زمین، همواره متداول بوده است. این هنر یکی از صنایع‌دستی ایران است و در میان عشایر قشقایی و لُر، تداول بیشتری دارد.
فرق گبه با فرش چیست؟
گبه پرزهای بلندتری از فرش دارد و درنتیجه نرم‌تر است؛ اما تعداد پودهای آن کمتر از فرش در نظر گرفته می‌شود. طرح بافت گبه برخلاف فرش، اغلب بدون نقشه‌ی دقیق و برگرفته از خلاقیت بافندگان است.
دیرینگی هنر گبه‌بافی در ایران به چه دوره‌ای برمی‌گردد؟
تاریخ دقیقی برای آغاز گبه‌بافی در ایران تعیین نشده است. در اسناد تاریخی، نخستین استفاده از لغت گَبه در زمان شاه طهماسب صفوی بوده است. در گزارش مراسم استقبال از پادشاه هندوستان، واژهی گبه به کار رفته که منظور زیراندازی است که برای او استفاده کرده‌اند.
گبه در ایران معمولاً با چه طرح‌هایی بافته می‌شود؟
ایرانیان گبه را با طرح‌های گوناگون و متنوعی می‌بافند که هرکدام نمادی خاص محسوب می‌شوند. برخی از طرح‌های رایج گبه‌بافی در ایران عبارت‌اند از: طرح خشتی یا قابی‌شکل، طرح حوض گبه، طرح گل گبه، طرح ایلاتی، طرح درخت، طرح راه‌راه، طرح خانه‌ی در هم، طرح کف ساده و طرح شیر.
جایگاه امروزی گبه بافی در ایران چگونه است؟
گبه‌بافی هنری بسیار ناب و قدیمی است که امروزه نیز جایگاه ویژه‌ای در ایران دارد. علاقه‌مندان به صنایع‌دستی ایران در سفر به استان‌های شیراز و بوشهر و خراسان و…، ضمن بازدید از کارگاه‌های گبه‌بافی، برای زینت‌بخشیدن به خانه‌هایشان از آن بهره می‌برند.
