از کوه خواجه، قلعه شهر باستانی ایران، چه می دانید؟

کوه خواجه در سی کیلومتری جنوب زابل قرار دارد. این کوه در میان دریاچه مقدس هامون واقع شده است. کوه خواجه از سنگهای سیاه بازالتی تشکیل شده است. سلسله بناهای موجود در این کوه شامل یک بنای عظیم، آتشکده، دو قلعه خشتی، بقایای راهی قدیمی‌، حصارهای بناشده مختلف و شماری قبور سنگی هستند. البته چند زیارتگاه اسلامی نیز در محوطه کوه خواجه وجود دارند.

کوه خواجه تنها عارضه طبیعی دشت سیستان است. ارتفاع تقریبی این کوه 609 ‪ متر از سطح دریا است. همچنین در هنگام پرآبی، جزیره کوچکی را در میان دریاچه هامون شکل می دهد. کوه خواجه بزرگ ترین معماری خشتی بر جای مانده از دوره “پارتیان” در منطقه سیستان قرار دارد و یکی از مهمترین آثار دوره های اشکانی، ساسانی اسلامی است.

مجموعه کوه خواجه برای نخستین بار در سال۱۹۱۶ ‪ میلادی توسط ” اورل اشتین” باستان شناس معروف انگلیسی شناسایی و کشف شد‬. به دنبال آن پروفسور “هرتسفلد” آلمانی طی سال های 1929-1925 میلادی به جستجو در آثار کوه خواجه پرداخت و حاصل کاوش های این باستان شناس در کتاب “سکستان، ایران شرق باستان و تاریخ باستان شناسی ایران ” آمده است‬.‬‬‬
‬‬‬‬‬
نخستین مرحله بنا به دوره پیش از ساسانی یعنی سده اول میلادی مربوط می شود و مرحله دوم آن احتمالا در اوایل دوره ساسانی یعنی سده سوم میلادی صورت پذیرفته است. گفتنی است که در شرق ایران باستان، دوره سکایی ها تقریبا همزمان با دوره اشکانیان در غرب ایران بوده است.

اهمیت کوه خواجه در بین ادیان گوناگون

کوه خواجه نزد زرتشتیان، مسلمانان و مسیحیان مقدس است. این کوه در ادبيات “مزدايسنا” و “يشت پهلوی ساسانی” مقام مقدسی برای پيدايش “سوشيانت، الهه رهایی بخشی در دین زرتشت” دارد. همچنین در دین زرتشت از آن به‌نام کوه خدا “اهورن” ياد شده است. در دو هفته اول سال زرتشتی زائران زیادی راهی این کوه می شوند.

علاوه بر این، نام دیگر این کوه، کوه “اوشيدا” است. در دین مسیحیت اوشیدا جايگاه عقل و هوش است و در انجيل‌ های مقدس مکررا از آن یاد شده است. به همین دلیل است که این کوه در دین مسیحیت جایگاه والایی دارد.

از سوی دیگر چند زيارتگاه مربوط به دوران اسلامی و تعداد بی ‌شماری از قبرهای سنگی پس از اسلام در این کوه وجود دارد. همین موضوع باعث محبوبیت کوه خواجه نزد مسلمانان شده است.

خواجه غلطان ، کوه نور، کوه موعود و کوه باطنی از دیگر عناوینی است که این کوه به آنها نامیده شده است.

در میان آثار این کوه، کاخ اشکانی–ساسانی، گچبری ها و نقاشی های آن ارزش تاریخی زیادی دارند. در واقع می توان گفت، کوه خواجه دربردارنده یکی از مهمترین و بهترین نمونه های معماری ایرانی در منطقه سیستان است.

عملکرد این کوه در ادوار مختلف

آثار معماری کوه خواجه را می توان بخشی از قلعه ای بزرگ یا شهری کوچک دانست. این بناها حداقل در دوره های مشخص پارتی، ساسانی و یک دوره اسلامی مورد استفاده قرار گرفته اند.

در این کوه باستانی آتشكده، زيارتگاه خواجه مهدی (يكی از دوستداران خاندان علوی) و قبرستانی از دوران مختلف به يادگار مانده است. مهم‌ترین و بزرگ‌ترین بخش آثار باستانی کوه خواجه، در شیب جنوب شرقی کوه قرار گرفته که دارای سه دیواره دفاعی، دروازه اصلی، راهروهای جانبی، حیاط مرکزی، آتشکده و … می باشد. این بخش به نام “قلعه کافرون” شناخته می‌شود. دومین مجموعه در بلندترین نقطه و مشرف بر قلعه کافرون ساخته شده “کک کهزاد” است. این مکان محل شاه‌نشین ارگ است.

مجموعه ای از هنرهای مختلف این مکان باستانی

این مجموعه تاریخی و عظیم دارای شاهکارهای معماری و هنری بسیاری است. “نقاشی های دیواری” کوه خواجه یکی از زیباترین و منحصر به فردترین تزئینات کاخ اصلی یا کهن دژ می باشد. امروزه از این نقاشی ها بقایای اندکی برجای مانده است. در کتاب “ایران در شرق باستان” نوشته هرتسفلد درباره کوه خواجه و بنای آن بسیار نوشته شده است.

علاوه بر این، ساختمان کاخ واقع در کوه خواجه توسط سکاهایی بنا شده است که در ۱۱۰ پیش از میلاد به ایران مهاجرت کرده اند. به هنگام بنای این کاخ در آن دیار، “گندافره” پادشاهی می کرده است. چون بنیانگذار و صاحب این قصر بوده نام های دیگر کاخ مزبور “کاخ رستم”، “کاخ گندافره” و کاخ “سه مغ” است.

از سوی دیگر، ویرانه های واقع در شیب جنوبی کوه خواجه بنایی است که می توان آن را کاخی دژ مانند و یا یک شهر دانست. در گوشه و کنار ویرانه ها آثاری وجود دارد که همه دال بر این است که این کاخ دو بار بنا شده است .

تزیین های معماری به کار رفته در برخی قلعه های این بنا شباهت به شیوه یونانی دارد. تزیین های دیگری مانند گل کوچک پرپر به صورت نیلوفری (لوتوس)، از هنر هخامنشی اقتباس شده اند. شایان ذکر است که بعضی از قسمت ها نیز به هنر بین النهرین شباهت دارند.

مقایسه کوه خواجه با سایر نمونه های مشابه

در اینجا به معرفی اجمالی آثار تاریخی دیگری می پردازیم که با این مجموعه تشابه های نزدیکی دارند.

قلعه بمپور

این بنا مربوط به دوره ساسانیان و دوران‌های تاریخی پس از اسلام است. از این جهت با کوه خواجه قابل قیاس است. قلعه مورد نظر در ایرانشهر، شهر بمپور، جای گرفته است و به ‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. قلعه بمپور یکی از قلعه‌های نظامی مهم آسیا است و در ۲۴ کیلومتری غرب ایرانشهر قرار دارد.

این بنا بر روی یک تپه مصنوعی بلند به ارتفاع ۸۰ متر قرار گرفته ‌است که بهترین زمان بازدید از آن، فصل پاییز و زمستان است.

در برخی از افسانه‌های محلی بمپور را مربوط به بهمن (پسر اسفندیار) می‌دانند. به استناد کتب تاریخی در زمان های قدیم این محل را بن پهل می‌نامیده‌اند که به معنی شهر آخر است. این قلعه در دوره ساسانی و اشکانی مرکز حکومت کرمان و بلوچستان بوده ‌است.

این بنا به صورت دو تکه ساخته شده که این دو بخش به لحاظ ارتفاع با هم یکسان نیستند. صحن پایین در ورودی دیواره شرقی قلعه قرار گرفته و چند برج نیز آن را احاطه کرده ‌است که مصالح بکار رفته در آن خشت و گل است.

ارگ بم

این مجموعه بزرگترین سازه خشتی در جهان است. محل آن در نزدیکی شهر بم در استان کرمان در جنوب شرقی ایران است.

بم و فضای فرهنگی آن در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده ‌است. این ارگ عظیم در مسیر جاده ابریشم قرار دارد. سده ۵ پیش از میلاد ساخته شده ‌است و تا سال ۱۸۵۰ پس از میلاد نیز همچنان مورد استفاده بوده است.

کل بنا یک دژ بزرگ است (همانند کوه خواجه) که در قلب آن، ارگ واقع شده، اما به دلیل ظاهر پر ابهت ارگ، که پر ارتفاع‌ ترین قسمت مجموعه نیز به‌ شمار می‌آمد، کل بنای دژ به عنوان ارگ بم نامیده می‌شود.

مساحت این ارگ نزدیک به ۱۸۰٬۰۰۰ متر مربع است که با دیوارهایی به بلندی ۶ تا ۷ متر و طول ۱۸۱۵ متر احاطه شده ‌است. ارگ از دو بخش جدا از هم تشکیل شده‌ است که هر کدام ویژگی‌های خاص خود را دارد. حدود ۶۷ برج در سطح شهر باستانی بم پراکنده شده‌ اند.

کوه خواجه در کجاست؟

کوه خواجه در استان سیستان و بلوچستان و در 30 کیلومتری جنوب غربی شهرستان هامون قرار دارد. برای مشاهده موقعیت دقیق این کوه باستانی نقشه زیر را مشاهده کنید:

پرسش‌های متداول درباره کوه خواجه

اگر پاسخ پرسش‌های خود را در موارد زیر پیدا نکردید، از طریق بخش دیدگاه‌های همین پست، سوال‌هایتان را با ما در میان بگذارید. ما در اولین فرصت به آنها پاسخ خواهیم داد.