کلیسای زور زور در استان آذربایجان شرقی و در نزدیکی روستای بارون در شهرستان ماکو قرار دارد. این کلیسا در دل طبیعتی ناب و زیبا، در نزدیکی دره‌ای قرار دارد که رودخانه‌ی زنگمار از آن می‌گذرد. این کلیسای زیبا که از جاهای دیدنی ارومیه به حساب می‌آید، اتاقک سنگی کوچکی است که تنها برج بالای آن خبر از کلیسا‌بودن آن می‌دهد.
کلیسای زور زور ماکو یکی از قدیمی‌ترین کلیساهای ایران است. این کلیسا در منطقه‌ی کوهستانی قره‌داغ، حومه‌ی سیه چشمه، در دره‌ای به فاصله‌ی اندک از تنگه‌ی بین دو کوه «قره‌‌بلاغ» و «قره‌داغ»، نزدیک رودخانه‌ی زنگمار قرار دارد. این کلیسا در ۱۲کیلومتری شمال غرب کلیسای «قره‌کلیسا» بنا شده است.
آذربایجان؛ سرزمین کلیساها
کلیساهای شناسایی‌شده در ایران که به‌دست ارمنیان کشورمان ساخته شده‌اند، به سه دوره‌ی زمانی تعلق دارند:
- کلیساهایی که تا قرن چهاردهم میلادی به وجود آمده‌اند؛
- کلیساهایی که در دوره‌ی صفوی ساخته شده‌اند؛
- کلیساهایی که پس از دوران صفوی تا قرن بیستم میلادی بنا شده‌اند.
کلیسای زور زور نیز جزو دسته‌ی اول کلیساهاست و در قرن چهاردهم میلادی ساخته شده است. استان‌های آذربایجان غربی و شرقی تنها منطقه‌ای در ایران هستند که در هر سه دوره‌ی زمانی دارای کلیساهای تاریخی است. وجود کلیساهای به‌یادگارمانده از قرن‌های اولیه‌ی میلادی نشان‌دهنده‌ی آن است که مسیحیان از دیرباز در این منطقه زندگی می‌کرده‌اند.
در مجموع، تاکنون بیش از ۱۱۱ کلیسای تاریخی ارمنی در این استان شناسایی شده‌اند که از این میان، شهرستان شمالی سلماس با ۳۹ کلیسا، ارومیه با بیش از ۴۰ کلیسا، خوی با حدود ۱۳ کلیسا و ماکو و چالدران نیز با حدود ۱۰ کلیسا بیشترین کلیساها را در خود جای داده‌اند.
پیشینه کلیسای زور زور
احتمال داده می‌شود که بنای این کلیسا بین سال‌های ۱۳۱۵ تا ۱۳۴۲ میلادی ساخته شده باشد. این اثر تاریخی مذهبی به‌عنوان اثر ملی و نیز در یونسکو به‌عنوان میراث جهانی ثبت شده است.
شهرستان ماکو در گذشته محل زندگی ارامنه بوده است. به همین دلیل، کلیساهای بسیاری در این منطقه ساخته شده‌اند که کلیسای زور زور یکی از آن‌هاست.
ساخت کلیسا را زکریا، اسقف اعظم‌کلیسای تادئوس مقدس، برعهده داشته که از خاندان بزرگ و مالکین آن منطقه بوده است. این کلیسا با نام «مریم مقدس» ساخته شد. در ابتدا اسقف هومان یرزنگاسی در این کلیسا ساکن می‌شود و کار آموزش تعالیم دینی را انجام می‌دهد. او نام «زور زورتسی» را برای خود برمی‌گزیند که موجب می‌شود کلیسا نیز به نام کلیسای زور زور شهرت یابد. در متون ارمنی نیز از آن به نام «کلیسای مادر مقدس، زور زور» نام برده‌اند. کلیسا در بین اهالی این منطقه، «کلیسای بارون» نیز خوانده می‌شود.
در اوایل قرن ۱۴ میلادی، این کلیسا مرکز شکوفایی ادبیات و ترجمه بود و در آن آموزش تعالیم دینی رونق داشت. در آن دوره، روحانیان مشهوری در این مکان تربیت شدند. اما با رفتن زور زورتسی از این کلیسا، رونق از این کلیسا رخت بربست و تا اوایل قرن ۱۷ میلادی، تنها محلی برای اجرای مراسم مذهبی بود.
بعد از بالا‌گرفتن جنگ‌های بین ایران و عثمانی، کلیسا متروکه شد و اکنون فقط جاذبه‌ای دیدنی در نزدیکی شهر ماکو است.
معماری کلیسای زور زور
معماری این کلیسا مانند اغلب کلیساهای این منطقه، از نظر شیوه و فرم ساخت از معماری ارمنستان پیروی کرده است. پلان کلیسا از داخل صلیبی‌شکل دیده می‌شود. در قسمت ورودی نمازخانه، با قاب‌بندی ماهرانه، فرمی جناقی‌شکل برای سردر آن ایجاد کرده‌اند.
این کلیسا با سنگ‌های آهکی نخودی‌رنگ مایل به قرمز ساخته شده است. روی بعضی از سنگ‌های بنا، صلیب نقش شده است که احتمال دارد نشان از نذری‌بودن سنگ‌ها باشد. در ظاهر، ملاتی بین سنگ‌ها دیده نمی‌شود و سازندگان طوری سنگ‌ها را تراشیده‌اند که به هم چفت می‌شوند. نمای سنگی ساختمان کلیسا بسیار ساده و بی‌پیرایه است. تنها تزیین آن نقش صلیب روی سنگ‌ها و ستون‌های کاذبی است که در اطراف پنجره‌ها و نورگیرها قرار دارند و به قوس جناغی ختم می‌شوند.
در قسمت غربی کلیسا دری فلزی قرار دارد. این در با نوشته‌های ارمنی و نقش صلیب آراسته شده است. درون بنا، چهار تاق با قوس‌های بیضی‌شکل به‌چشم می‌خورند و چهار نورگیر کوچک در چهار ضلع وجود دارد. بر فراز ساختمان نیز گنبدی ۱۶ضلعی به‌صورت عرقچین (مدور) قرار گرفته که در ساق آن نورگیرهایی تعبیه شده‌اند. پنجره‌های بنا نیز نور طبیعی را به داخل ساختمان هدایت می‌کند.
ظرافت به‌کاررفته در توازن حجم و عناصر معماری، گیرایی و حالت روحانی خاصی در این مکان مذهبی و تاریخی به وجود آورده است.
جابهجایی بنای کلیسای زور زور ماکو
در سال ۱۳۶۶ وزارت نیرو کار ساخت آب‌بند مخزنی «بارون» را در دشت ماکو شروع کرد. متأسفانه پیش از شروع کار، از سازمان میراث فرهنگی استعلام صورت نگرفته بود. با اطلاع مدیر میراث فرهنگی از شروع عملیات عمرانی، نامه‌نگاری با مسئولان انجام شد تا برای حفظ این میراث فرهنگی ایران اقدام شود.
کلیسای زور زور در جایی قرار گرفته بود که دیوار حائل بند نیز می‌بایستی در آنجا بر پا می‌شد و طبق نقشه‌های مصوب، پس از پایان ساخت بند و آبگیری دریاچه، کلیسا در دریاچه‌ی سد غرق می‌شد.
از طرفی، عملیات خاکبرداری تونل‌های انحرافی و یک رشته انفجارهای ساختمانی به بنای کلیسا آسیب فراوانی زده بود. به همین دلیل، مدیریت اجرایی سازمان میراث فرهنگی کشور، با موافقت وزارت نیرو تصمیم گرفت ساختمان کلیسا را جا‌به‌جا کند. این کار با همکاری شرکت‌های مهاب قدس و پیماب، سازمان آب و برق منطقه‌ای، کارشناسان سازمان میراث فرهنگی و متخصصان و معماران جمهوری ارمنستان در مدت ۲۵ روز، با رعایت نکات علمی انجام شد.
برای جابهجایی کلیسای زور زور و ساخت دوباره به همان صورت نخست، سنگ به سنگ، لایه‌های دیوار‌چینی شماره‌گذاری و پیاده شد و به محل دیگری با ارتفاع حدود ۱۱۰ متر و به‌فاصله‌ی ۶۰۰ متری آن نقطه، انتقال یافت و بر روی یک برآمدگی صخره‌ای، از نو بنا گردید.
جابهجایی این کلیسا یک عملیات مهم در حفظ و نگهداری میراث سرزمین‌مان محسوب می‌شود.
کلیسای زور زور کجاست؟
این کلیسا در استان آذربایجان غربی، شهرستان ماکو و ۱۲ کیلومتری شمال غرب قره کلیسا قرار دارد. موقعیت مکانی این کلیسا را در زیر مشاهده می‌کنید:
پرسش‌های متداول
برای پیدا کردن پاسخ سایر سوال‌هایتان می‌توانید با ما از طریق بخش دیدگاه‌های همین پست در ارتباط باشید. ما در اسرع وقت به سوال‌های شما پاسخ خواهیم داد.
آیا کلیسای زور زور در فهرست میراث یونسکو قرار دارد؟
بله، این کلیسا در تاریخ ۷مهر۱۳۸۱ در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفت و در سال ۱۳۸۷ خورشیدی (۲۰۰۸ میلادی) در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.
کوچک‌ترین کلیساهای ایران کدام‌اند؟
کلیسای زور زور آذربایجان و سرخ‌آباد مازندران کوچک‌ترین کلیساهای ایران هستند.
آیا کلیسای زور زور در جای اولیه‌ی ساختش قرار دارد؟
خیر، به‌دلیل ساخت سد مخزنی ماکو در نزدیکی کلیسا و خطر غرق‌شدن این بنای تاریخی، در سال ۱۳۶۶ به محل دیگری در همان منطقه منتقل شد. در حال حاضر، کلیسا در جایی با فاصله‌ی حدود ۶۰۰ متر از محل قبلی و ۸۰ متر بالاتر از آن، تجدید بنا شده است.
