کلیسای تادئوس یا قره کلیسا یکی از آثار رهبانی ارامنه ایران و نمونه‌ای باارزش از میراث ملی و فرهنگی کشورمان به حساب می‌آید. این بنای زیبا در روستای تادئوس در 20 کیلومتری شمال شرقی شهرستان چالدران و در نزدیکی ماکو قرار دارد. قره کلیسا در سال 2008 در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید. به غیر از بنا، مراسم سنتی و باستانی که در آن برگزار می‌شود هم به‌عنوان میراث ناملموس به ثبت جهانی رسیده است. همین امر ارزش معنوی کلیسا را دوچندان می‌کند.
دیرینگی کلیسای تادئوس
کلیسای تادئوس به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین کلیساهای جامع جهان شناخته می‌شود. بنا بر آنچه در تاریخ آمده است، این کلیسا در زمان اشکانیان و به‌دست پیروان آیین مسیحیت روی مزار تادئوس مقدس ساخته شده است. مسیحیان چالدران در آن زمان حدود 3500 نفر جمعیت داشتند. ازآنجاکه در دوره‌ی فرمانروایی اشکانیان، آزادی عقیده و دین برقرار بوده است و شاهان اشکانی در برابر پیروان مذاهب مختلف با رواداری رفتار می‌کردند، این امکان برای مسیحیان به وجود آمد تا برای خود کلیساهایی باشکوه بسازند. کلیسای تادئوس یکی از آن‌هاست.
تادئوس یکی از حواریون حضرت عیسی بود که در سال 40 میلادی به دعوت آبکار، پادشاه ارمنستان، برای تبلیغ دین مسیحیت به منطقه‌ی جنوب فلات ارمنستان آمد. بعد از آبکار، ساناتروک بر تخت پادشاهی ارمنستان نشست. او به‌همراه دخترش ساندخت و شماری دیگر به آیین مسیحیت گرویدند؛ اما بعدها پادشاه پشیمان شد و از آیین مسیحیت برگشت و در سال 66 میلادی، برای دستگیری تادئوس و پیروانش ازجمله دختر خودش، ساندخت فرمان داد. افراد دستگیرشده به‌دستور پادشاه شکنجه و کشته شدند.
داستان شهادت این افراد سینه‌به‌سینه در میان مسیحیان نقل و حفظ شده است. ازاین‌رو، این محل به یکی از زیارتگاه‌های مقدس پیروان مسیحیت بدل گشت. بعدها نیز با رسمی‌شدن دین مسیحیت در منطقه‌ی ارمنستان، کلیسای تادئوس در این محل و روی مزار تادئوس ساخته شد. مزار ساندخت نیز روی تپه‌ای در نزدیکی کلیسا قرار دارد.
دلیل «قره کلیسا» خواندن کلیسای تادئوس
دو دلیل برای اینکه بنا با نام قره کلیسا خوانده می‌شود، مطرح شده است:
- کلیسا ابتدا با سنگ سیاه ساخته شده است، چنان‌که در بخش شرقی فعلی کلیسا قابل مشاهده است. «قره» در زبان ترکی به‌معنای «سیاه» است. احتمال می‌رود به‌دلیل سیاه‌بودن بنا، این نام بر آن گذاشته شده باشد. البته زبان مردم منطقه تا پیش از نفوذ زبان ترکی، زبان آذری بوده که یکی از زبان‌های باستانی است و شاید این نام بعد از نفوذ زبان ترکی در سده‌ی هشتم هجری قمری رواج یافته باشد.
- در گویش‌های تاتی و هرزنی که زیرشاخه‌ی زبان آذری هستند، واژه‌های «کله» یا «کالا» به‌معنای «بزرگ» است. در زبان ترکی نیز «قرا» به‌معنای بزرگ به کار می‌رود. شاید «قره کلیسا» تغییریافته‌ی «کارا کلیسا» یا « کالا کلیسا» باشد. این کلیسا در گذشته، محوطه‌ی بزرگ‌تری داشته که محل گردهمایی طلاب، خوش‌نویسان، فیلسوفان و دانشمندان بوده و در آن، فعالیت‌های فرهنگی‌هنری انجام می‌شده است؛ ازاین‌رو، خوانده‌شدن آن به «کارا کلیسا» بیراه نبوده است.
معماری کلیسای تادئوس مقدس
این کلیسا روی بلندی قرار دارد و بخش شرقی آن به دره‌ای کم‌عمق مشرف است که رودخانه‌ای از آن دره می‌گذرد.
برخلاف بسیاری از کلیساها که پلان مربع دارند، این کلیسا به‌صورت مستطیلی با ابعاد 200 در 150 متر ساخته شده است. بنا از دو بخش کهن‌ساخت و تازه‌ساخت تشکیل یافته که با سنگ‌های سیاه و سفید به‌کاررفته در نما، تشخیص داده می‌شوند. بخش شرقی از سنگ سیاه است و چنین به نظر می‌رسد که این بخش از زلزله‌ی سال 1319 میلادی در امان مانده است. باقی کلیسا که در اثر زمین‌لرزه ویران شده بود، با سنگ سفید آهکی بازسازی شده است. بخش شرقی شامل محراب و اتاق‌های جانبی و محوطه‌ی جلوی محراب و گنبد کوچک است.
وجود دیوارهای بلند و برج‌وبارو و همچنین راه‌های زیرزمینی، این بنا را به قلعه‌ای دفاعی شبیه کرده است. پنج برج دیده‌بانی چهار جهت حصار را به‌صورت قوسی پوشش داده‌اند.
کلیسا به‌شیوه‌ی معماری «بازلیک» ساخته شده است. حجم‌سازی‌ها و آرایه‌های به‌کاررفته در آن بسیار چشم‌نواز و زیبا هستند. در بخش‌هایی از آرایه‌های نمای ساختمان نشان گردونه‌ی خورشید دیده می‌شود که از نشانه‌های آیین مهرپرستی در ایران باستان است. تزیینات سنگی بنا تصاویری از چهره‌ی یاران حضرت عیسی و داستان‌هایی از شاهنامه و بن‌مایه‌هایی از گیاهان و گل‌ها را دربردارد.
کلیسا دو گنبد با ارتفاع‌‌های 18 و 24 متر دارد که آنها نیز از دو نوع سنگ سیاه و سفید ساخته شده‌اند. در داخل کلیسا نیز دیوار و محراب سنگی به زیبایی رخ می‌نمایند. به‌طور کلی، بنا از بخش‌های زیر تشکیل شده است:
- درگاه
- دو گنبد نوک‌تیز با 12 تَرک
- برج ناقوس
- 5 برج دیده‌بانی
- 47 اتاق
- حیاط غربی و شرقی
- کتابخانه
- زیرزمین
- انبار
- آرامگاه
47 اتاق کلیسا محل اسکان نگهبانان، دانشمندان، خوش‌نویسان و هنرمندان و دِیر راهبان بوده است. در زیرزمین کلیسا نیز تعدادی اتاق وجود دارد. در حیاط غربی فضاهای دیگری مانند ناهارخوری، آشپزخانه، آسیاب، عصارخانه و دخمه‌ای برای نگهداری غذا واقع هستند.
در داخل کلیسا چند سنگ قبر و یک حوض کوچک سنگی وجود دارد و روی دیوارها نیز محل‌هایی برای روشن‌کردن شمع تعبیه شده است. محراب قره کلیسا ستون‌های حجاری‌شده‌ی زیبا و چشم‌نوازی دارد که جلوه‌ای ویژه به داخل کلیسا بخشیده‌اند.
بازسازی کلیسای تادئوس
این بنای تاریخی از عهد اشکانیان پا بر جاست و در این مدت، بارها و بارها حوادث سهمگینی را از سر گذرانده است. زمین‌لرزه و چپاول لشکریان غارتگر از رویدادهایی هستند که بر پیکر این بنا آسیب وارد کرده‌اند. زلزله‌ی 1319 میلادی، حمله‌ی چنگیزخان مغول و جانشینانش، حمله‌ی عثمانی‌ها و درگیری‌های داخلی ازجمله عواملی بودند که یا به بنای کلیسا آسیب رساندند یا کار بازسازی را متوقف کردند.
از نوشته‌های کتیبه‌ای در کنار محراب قدیمی کلیسا چنین برمی‌آید که زمین‌لرزه‌ی سال 1319 میلادی آسیب‌های فراوانی به این بنا وارد کرد. بسداجی زاکاریا که در سال 1315 میلادی به‌عنوان راهب ارشد قره کلیسا انتخاب شد، همت گمارد تا کلیسا را بازسازی کند. تعمیرات سازه در این دوره، ده سال به طول انجامید.
ازآنجاکه مادر و همسر هلاکوخان مغول مسیحی بودند، او به اوضاع مسیحیان توجه می‌کرد. او موقوفاتی برای کلیسای تادئوس مقرر کرد. در این زمان با تلاش‌های خواجه نصیرالدین طوسی، گام‌هایی برای بازسازی بنا برداشته شد.
در سال 1814 میلادی، عباس‌میرزا به درخواست اسقف کلیسای تادئوس و دستور شاه عباس صفوی، برای بازسازی و مرمت بنا اقدام کرد و بنای جدید در ضلع شرقی و در امتداد بنای قدیمی ساخته شد. در این مرحله از بازسازی، با بهره‌گیری از سنگ‌های سیاه و سفید تلاش کردند تا ترکیب هماهنگی از بخش‌های کهن و جدید ایجاد کنند و بدین ترتیب، بنایی با نمایی بدیع خلق شد. در ساخت این بنا از نقش‌و‌نگارهای کلیسای جامع اچمیادزین ارمنستان الهام گرفته شد. با مرگ عباس‌میرزا، کار مرمت کلیسا نیمه‌تمام باقی ماند.
ازآنجاکه در قرآن از مسیحیان به نیکی یاد شده است، پادشاهان صفوی نیز در احترام به پیروان این دین فروگذاری نمی‌کردند. کتیبه‌ای بر سردر این کلیسا از فرمان شاه عباس صفوی مبتنی بر حمایت از مسیحیان قرار دارد که در زمان بازسازی این بنا به‌دست عباس میرزا، در این محل نصب شده است.
آیین باستانی کلیسای تادئوس
این کلیسا به‌عنوان اولین کلیسای جامع جهان در میان پیروان دین مسیحیت جایگاه ویژه‌ای دارد. همه‌ساله در این کلیسا به یادمان تادئوس و سایر مسیحیان کشته‌شده‌ی همراه او، مراسم باداراک یا عشای ربانی برگزار می‌شود و مسیحیانی از سراسر ایران و جهان در این محل گرد می‌آیند تا آیین مذهبی خویش را برپا دارند. جمعیت شرکت‌کنندگان در این مراسم به حدود 25هزار نفر می‌رسد.
این مراسم در پنج‌شنبه و جمعه و شنبه‌ی هفته‌ی آخر تیرماه و اول مردادماه برگزار می‌گردد و اوج مراسم در روز شنبه است. اطراف کلیسا چادرهایی برای اسکان افراد شرکت‌کننده در مراسم برپا می‌گردد. معمولاً افراد سه روز در این محل اتراق می‌کنند. البته افرادی که از راه دورتر می‌آیند، ممکن است بیشتر بمانند و خانواده‌هایی که در نزدیکی کلیسا زندگی می‌کنند، بعد از دو روز محل را ترک می‌کنند. برپایی عروسی، نواختن ناقوس کلیسا، روشن‌کردن شمع، قربانی‌کردن و دعا برای برآورده‌شدن خواسته‌های قلبی، از آیین‌های این جشن مذهبی هستند.
یکی از آیین‌های مهم این روزها، غسل تعمید است. بسیاری دوست دارند کودک خود را در این کلیسا غسل دهند و گاهی مقدمات شرکت در مراسم سالانه‌ی کلیسا چنان به طول می‌انجامد که نوجوانان نیز در میان غسل تعمید کنندگان دیده می‌شوند. مبالغی نیز برای کمک به مسیحیان ایران و هزینه‌های کلیسا از طرف مردم جمع‌آوری و به سرکشیک کلیساهای تبریز سپرده می‌شود.
در ۲۷آذر ۱۳۹۹ پرونده‌ی آیین زیارت تادئوس مقدس به‌صورت مشترک توسط ارمنستان و ایران مطرح شد و داوران کمیته به اتفاق آرا با ثبت این آیین به‌عنوان میراث جهانی ناملموس بشری موافقت کردند.
قره کلیسا، بنایی کم‌نظیر از ایران باستان
استان آذربایجان غربی موزه‌ی کلیساهای ایران است؛ کلیساهای کهن و زیبایی مانند زور زور و ننه مریم و ماردانیال. سفر به این استان فرصتی فراهم می‌آورد تا بتوان با آیین و تاریخ مردمان مسیحی ایران بیشتر آشنا شد. کلیسای تادئوس با معماری کم‌نظیر و تاریخی‌اش مقصد خوبی برای گردشگران و علاقه‌مندان به تاریخ است. بنایی که سنگ‌های ستبر و حجاری‌های کم‌نظیرش دفترچه‌ای از تاریخ اشکانیان تا صفویان را به روی بازدیدکنندگانش می‌گشاید.
کلیسای تادئوس کجاست؟
این کلیسا در نزدیکی روستایی به همین نام در شهرستان چالدران استان آذربایجان غربی قرار دارد. موقعیت مکانی این کلیسای تاریخی را در زیر مشاهده می‌کنید:
پرسش‌های متداول درباره کلیسای تادئوس یا قره کلیسا
برای پیدا کردن پاسخ سایر سوالهایتان می‌توانید با ما از طریق بخش دیدگاه‌های همین پست در ارتباط باشید. ما در اسرع وقت به سوال‌های شما پاسخ خواهیم داد.
چالدران کجاست؟
چالدران شهرستانی مرزی در استان آذربایجان غربی است. این شهرستان به‌دلیل جنگ رخ‌داده بین شاه اسماعیل صفوی و عثمانی‌ها در این محل مشهور شده است.
قدمت کلیسای تادئوس به چه دوره‌ای بازمی‌گردد؟
کلیسای جامع تادئوس از قدیمی‌ترین کلیساهای جهان است و قدمت آن به دوره‌ی اشکانیان بازمی‌گردد.
کلیسای تادئوس به چه نام‌های دیگری خوانده می‌شود؟
این کلیسا به نام «قره کلیسا» و «طاطاوس» نیز خوانده می‌شود.
