کاروانسرای پارسی و نقش آن در شکل گیری تمدن ایران

واژه کاروانسرای پارسی در خاورمیانه به مسافرخانه‌ها یا مهمان‌خانه‌ هایی در فضای بزرگ اطلاق می شود که قدمتی چند هزار ساله دارند. این فضاها که حاصل تفکر نیاکان ما در معماری ایرانی هستند، در قدیم برای راحتی کاروان‌ها (گروه مسافران) ساخته می شدند. مسافران در این کاروانسراهای ایرانی که به نوعی مهمان‌ خانه‌هایی با یک حیاط بزرگ بودند، توقف می کردند تا شبی را بگذرانند. کاروانسرای ایرانی در سال 1402 به عنوان اثری جهانی به ثبت یونسکو رسید.

سابقه کاروانسراها به دوره ایران پیش از اسلام و بخصوص دوره‌ هخامنشی (بیش از دو هزار و پانصد سال قبل) می‌رسد. در مسیر راههای مهم بین شهری، کاروانسراها به فاصله مسافتی که کاروان در یک روز می‌توانسته طی کند، ساخته می‌شدند. در داخل شهرها نیز کاروانسرا برای اقامت مسافران احداث می‌شده است.

به دلیل خشکی نسبی آب و هوا در ایران و دور بودن شهرها و آبادیها از یکدیگر، احداث کاروانسراها امری حیاتی و ضروری بوده است. بدون وجود این ایستگاهها، طی طریق و ارتباط بین مناطق مختلف کشور غیرممکن بوده است. “تیم” یا “کاروانسرای بزرگ” بزرگ‌ترین نوع ساختمان‌های ایرانی است.

جالب است بدانید پلان کاروانسرای پارسی، معمولاً مربع یا مستطیل شکل است. ورودی این بناها برجسته، عظیم و بلند است تا از فاصله ی دور دیده شود. ورودی ها معمولاً ساده و بدون نقش هستند. گاهی اوقات در انتهای دیوارها بادگیرهایی تعبیه شده ‌است. یک دالان با طاق قوسی مابین ورودی و حیاط داخلی قرار می گیرد تا فضای کافی را برای جا دادن حیوانات بارکش فراهم سازد.

بر روی سکوی برآمده‌ای که در پیرامون حیاط قرار گرفته ‌است، طاقگان ‌هایی واقع شده‌اند. این طاق ها نمای داخلی را مفصل بندی می‌کنند. در پشت آنها حجره‌های کوچکی برای اسکان مسافران ساخته شده‌ است. در کاروانسراهای ایرانی دو طبقه، از حجره‌های پایینی برای انبار کردن کالاها و از حجره‌های بالایی برای منزل دادن مسافران استفاده می‌شد.

دوران رونق مجدد کاروانسرای پارسی در داخل ایران

پررونق‌ترین دوره احداث و مرمت کاروانسراها را می‌توان دوره صفویه دانست. در این دوران بود که شاه عباس اول مدبرانه تصمیم به بازسازی و احیای جاده ابریشم گرفت. او یکی از الزامات این کار را احیای کاروانسراها می‌دانست.

از سوی دیگر پژوهشگران همین موضوع را یکی از دلایل شهرت بیشتر کاروانسراها به کاروانسرای شاه عباسی می‌دانند. هر چند ممکن است چندی از کاروانسراهای بازسازی شده کاروانسراهای پیش از صفویه باشد. از جمله کاروانسراهایی که در دوره صفویه ایجاد شده، کاروانسرای شاه عباسی کرج است که این کاروانسرا در زمان شاه سلیمان صفوی احداث گردیده ‌است.

اهمیت هنری و تاثیرگذاری اجتماعی کاروانسراهای ایرانی

بسیاری از محققان و صاحب نظران معماری، کاروانسرای پارسی (ایرانی) را مهمترین نشانه پیروزی و موفقیت معماری ایران به ‌شمار آوردند. همچنین استادکاران ایرانی را در ایجاد این‌گونه بناها مبتکر و پیشقدم دانسته‌اند.

کاروانسرای ایرانی، علاوه بر ارزش هنری، از دیدگاه مسائل اجتماعی نیز حایز اهمیت فراوانی بوده اند. در این کاروانسراها، تبادل فرهنگی، اقتصادی، اجتماعی صورت می گرفته است. بسیاری از تغییرات سیاسی و حکومتی نیز وابسته به حضور کاروانسرا در یک منطقه بوده است.

طی قرون سپری شده، کاروانسراهای درون‌ شهری و برون‌شهری، بارانداز و استراحتگاه کاروانها و کاروانیان به ‌شمار می‌آمدند. اما همین فضاها محل ابراز نظر و تعامل اندیشه‌ها بودند. اقوام و ملل مختلف بسیاری در این مکان ها به بیان و تبادل آداب و رسوم می پرداختند. بی تردید، این تماس و تلاقی مسافران و اندیشه‌های گوناگون آنها، تأثیری شگرف بر زندگی مردمان سرزمین باستانی ما داشته‌ است.

پس از انقلاب صنعتی و بهره‌مندی مردم کشورهای گوناگون از وسایل حمل و نقل موتوری، کاروانسراها نیز رونق اولیه خود را از دست دادند. بسیاری از آنها خالی و متروکه باقی ماندند و کم کم رو به ویرانی گذاشتند. همچنین تعداد دیگری از این ابنیه نیز تغییر کاربری دادند و به آغل، پارکینگ، انبار و غیره تغییر کاربری یافته‌اند. متاسفانه، هیچگاه نگرش تخصصی به این بناها وجود نداشت تا آنها را در زمره میراث فرهنگی و اجتماعی ارزشمند ایران و جهان قلمداد کنند.

اهمیت کاروانسرای پارسی در شعر و ادب ایران زمین

در حوزه ادبیات فارسی، بسیاری از شاعران و بزرگان ادب، در مواردی جهان را به کاروانسرا و انسان ها را به کاروان تشبیه کرده اند. علاوه بر این، می توان در شعر فارسی کاربردهای زیادی از کاروانسراها یا دیگر معادل‌های آن یافت. همین موضوع نشانگر میزان اهمیت کاروانسرای پارسی در زمان رونق آن می باشد.

ناصر خسرو به هنگام مسافرت از نائین به طبس می نویسد: «ما به رباط زبیده رسیدیم كه دارای آب انبار بود. بدون این كاروانسرا و آب هیچكدام قادر به گذشتن از بیابان نبودیم».

تنوع عملکردی و ساختاری انواع کاروانسرا

کاروانسراها به لحاظ گستره عملکرد، در دسته بندی های گوناگونی قرار می گیرند. چند واژه‌ دیگری که مرتبط یا هم‌ رده کاروانسراها هستند، عبارتند از کاروانخانه، کاروانگاه، …

از سوی دیگر، کاروانسرا را در اصطلاح سرا، تیمچه، پاساژ، رباط، ساباط و خان نیز مى ‌گفتند اگرچه از نظر ویژگى ‌هاى معماری برخى با کاروانسرا ناهمگون هستند.

• رباط

بناهایی که با نام رباط شناخته می شوند، سازه‌ هایی هستند که در کنار راه جهت استراحت و سکنی و منزلگاه قافله و کاروان ساخته می شدند و دارای چندین اطاق و طویله بودند. در واقع کاروانسرایی را که بیشتر برای نگهداری اسب و چهارپایان استفاده می‌شده ‌است، رباط می‌ نامیدند.

در تکمیل این مقایسه باید این نکته را نیز اضافه کنیم که “کاروانسرا” بیشتر به طبقه اعیان و حکومتی تعلق داشته ‌است.

• ساباط

علاوه بر رباط و کاروانسرا، نوع دیگری از این بناهای همسان نیز وجود داشته است که به آن «ساباط» می‌گفتند. ساباط در اصل سایبان یا سایه باد (سایه بانی در مسیر باد) بوده است. ساباط در مسیر راه‌ها برای استراحت چند ساعته و کوتاه مدت و بیشتر برای استراحت در روز ساخته می‌شده است.

از سوی دیگر، ساباط بنایی بوده است که فقط طاق یا ایوانی بدون در و پناهگاه داشته است. بنابراین، بعضی از ساباط‌ها فقط سایه بان بوده‌اند. برخی ساباط ها، آب‌انبار نیز داشته اند.

• تیم

این واژه به بناهایی اطلاق می شد که کاروانسرایی بزرگ بودند. تیم ها فضاهایی کامل با امکانات زیاد برای نگهداری از مسافران داشتند. عموما در داخل تیم ها، برای رفع نياز های مسافرين، نانوائی، قصابی، آسياب، نماز گاه و يک سری دكان جهت خريد فروش كالا های كاروانی وجود داشت.

در بسياری از تیم ها، بخصوص از دوره صفويه به بعد، معماران یک بخاری ديواری يا مكانی برای بر افروختن آتش نیز در اطاق ها يا در محل های سر پوشيده می ساختند. در فضاهای بيرون اطاق ها، بخاری های مرتفعی در اصطبل ها برای گرم شدن حيوانات ايجاد می شده است كه جای آن اغلب در پشت ديوار اطاق های مسكونی مسافرين بوده است.

نظر به آنچه در بالا گفته شد، می توان گفت که کاروانسرای پارسی مجموعه ای کامل از عملکردهای مورد نیاز مسافران بوده است.

تنوع کاروانسراها به لحاظ موقعیت

به ‌طور کلی می‌توان کاروانسراها را از لحاظ موقعیت مکانی به دو دسته اصلی تقسیم کرد:

1. کاروانسراهای درون‌ شهری
2. کاروانسراهای برون‌ شهری

تنوع کاروانسراها به لحاظ اقلیم

از آن جایی که اغلب کاروانسراهای باقی مانده در ایران در دوره صفوی و بعد از آن ساخته شده اند، لازم است در تقسیم بندی آنها تمامی عوامل از وضع آب و هوایی تا شیوه معماری منطقه‌ای مورد بررسی قرار گیرند.

در درجه اول کاروانسراهای ایران را می‌توان به گروه‌های زیر تقسیم‌بندی نمود:

1. کاروانسراهای کاملاً پوشیده منطقه کوهستانی
2. کاروانسراهای کرانه‌های پست خلیج فارس
3. کاروانسراهای حیاط دار مناطق مرکزی ایران

تنوع کاروانسراها به لحاظ شکل پلان

از نقطه نظر شکل پلان، این بناها دارای تنوع زیر می باشند:

• کاروانسراهای مدور

تعداد کمی از کاروانسراهای ایران با نقشه مدور ساخته شده اند. این کاروانسراها از نظر بصری بسیار جالب توجه و از نظر معماری حائز اهمیت فراوان هستند.

• کاروانسراهای چند ضلعی حیاط دار

معماران ایرانی اکثر این دسته از کاروانسراها را به شکل هشت ضلعی بنا کرده ‌اند. دوره‌ای که این بناهای چند ضلعی در آنها ساخته شده اند، زمانی بوده است که معماری کاروانسراها از پیشرفت قابل ملاحظه‌ای بهره برده اند.

تعداد آنها مانند کاروانسراهای مدور کم می‌باشد. از نمونه‌های زیبای این گروه، می توان به کاروانسرای امین آباد، خان خوره، چهار آباده و ده بید جاده اصفهان-شیراز، بنارویه جاده جهرم-لار اشاره کرد. کاروانسراهای مذکور همگی با پلان هشت ضلعی و در دوره صفوی ساخته شده اند. این شیوه ساخت، نشان دهنده شیوه معماری اصفهانی است.

• کاروانسراهای دو ایوانی

تعدادی از کاروانسراهای پارسی ایران، مانند مدارس و مسجاد و سایر ابنیه مذهبی، به شکل دو ایوانی و با پلان مربع یا مستطیل ساخته‌ شده اند. به طور کلی، محل قرارگیری ایوانهای آنها یکی در مدخل ورودی و دیگری رو به روی آن می باشد. چند نمونه‌ از این کاروانسراها که تا به امروز سر پا هستند عبارتند از کاروانسرای خوشاب، کاروانسرای دو کوهک، و کاروانسرای مرنجاب.

• کاروانسراهای دارای تالار ستون دار

معماران ایرانی، برخی از کاروانسراها را با تالار ستون دار بنا کرده ‌اند که بیشتر از آنها به عنوان اصطبل استفاده می کردند. برخی از این کاروانسراها عبارتند از کاروانسرای عسگرآباد بین جاده تهران-قم و کاروانسرای خاتون آباد در ۲۵ کیلومتری تهران در جاده گرمسار-تهران.

• کاروانسراهای دارای طرح چهار ایوانی

در دوران ایران پس از اسلام، معماران ایرانی از طرح چهار ایوانی برای بنیادهای مذهبی و غیر مذهبی، مانند مدرسه‌ها، مقبره‌ها، مسجدها، و کاروانسراها استفاده می کردند. به مرور، این طرح تبدیل به نقشه ای ثابت برای احداث بناهای مشابه شد. می توان گفت که معماران ایرانی ، بخصوص از دوره سلجوقی به بعد، کاروانسراهای پارسی زیادی را با طرح چهار ایوانی احداث کردند.
از لحاظ پراکنش جغرافیایی، می توان این نوع کاروانسراها را در تمامی ایران مشاهده نمود. یک نمونه بسیار مشخص از این دسته را می‌توان در نزدیکی قم و در کاروانسرای دیر گچین دید.

• کاروانسراهای دارای طرح متفرقه

این گروه، بخشی از کاروانسراهای پارسی هستند که نقشه و معماری آنها با آنچه که در موارد بالا معرفی شد، شباهتی ندارند. دو نمونه از این گروه را می توان در کاروانسرای سبزوار و کاروانسرای شاه عباسی جلفا مشاهده نمود.

برجسته ترین نمونه های کاروانسرای پارسی در داخل ایران

در ادامه چند نمونه از کاروانسراهای شاخص پارسی را معرفی می کنیم.

رباط شرف

این کاروانسرا که در ۴۵ کیلومتری شهر سرخس می باشد، به شیوه رازی و با مصالح آجر و گچ ساخته شده ‌است. شکل این رباط از دور به دژی بزرگ شبیه ‌است و از داخل به مانند یک کاخ جلوه می‌کند.

این بنا دارای دو صحن است که هر صحن چهار ایوان به شکل چلیپا (صلیب) و شبستان دارد. همچنین آجر چینی و کتیبه‌های آن دارای جلوه خاصی می باشد. در این رباط، چند مسجد و محراب دیده می‌شود که همه با کتیبه‌های گلی و گچی تزئین شده‌اند.

کتیبه‌هایی که ذکر شدند، عمدتاً از دوران سلجوقی باقی‌ مانده اند. در وسط رباط، یک حوض بزرگ، در اضلاع جنوبی دو اصطبل برای استراحت اسب‌ها و در اطراف حیاط، دهلیزهائی برای اسکان مسافران ساخته شده اند.

رباط ماهی

ساخت این بنا به اواخر دوره غزنویان (سده های 10 و 11 میلادی) باز می گردد. این رباط در جاده مشهد-سرخس واقع شده است.

رباط عشق

ساخت اولیه این بنا که یکی از آثار ملی ایران می باشد، مربوط به دوره تیموریان است. بعدها، تا دوره صفوی نیز ساخت و سازهایی در این بنا صورت گرفته است. این رباط در شهرستان جاجرم، خراسان شمالی، واقع شده است.

کاروانسرای دیر گچین

این بنا یکی از بزرگ‌ترین کاروانسراهای ایران و نمادی الهام بخش از کاروانسرای پارسی است. این مجموعه بر سر راه جاده تاریخی ری به قم و در مرکز پارک ملی کویر قرار دارد. ویژگی‌های منحصر به ‌فرد این اثر باعث شده آن را “مادر کاروانسراهای ایران” بنامند.

علت نامگذاری این بنا را وجود گنبدی از جنس گچ دیر گچین است، اما امروزه دیگر چنین گنبدی در بنا وجود ندارد. بنای این کاروانسرا مربوط به دوره ساسانی است و بازسازی های مکرر آن در دوران سلجوقیان، صفویان، و قاجاریان مرمت و بازسازی صورت گرفته اند. شکل کنونی آن حاصل آخرین بازسازی آن در دوران صفویه است.

کاروان سرای عین الرشید

این بنا یکی از کاروانسراهای کویر مرکزی ایران است که در 95 کیلومتری جنوب شهرستان ورامین و در فاصله پنج کیلومتری قصر بهرام و در پارک ملی کویر قرار دارد.

این بنا به احتمال زیاد متعلق به دوره صفوی است یا در این دوره بازسازی و مرمت شده است. از سوی دیگر، کاروانسرای عین الرشید چهار ایوانی مستطیل شکل و متقارن می باشد که دو دروازه در شرق و غرب دارد که دروازه شرقی آن از دروازه غربی اش بزرگتر است .از کاروانسرای عین الرشید فقط دیوار ها باقی مانده اند و سقف آن به کلی ریخته است.

مقایسه با آثار مشابه

می توان گفت که کاروانسرای پارسی نمونه مشابه جهانی ندارد. به علت قدمت این سبک از بناهای معماری در ایران، نمونه ای از کاروانسرا را نمی توان در معماری غرب دید. از سوی دیگر، تعداد کمی از کاروانسراها در کشورهای افغانستان، گرجستان و پاکستان دیده می شوند. امروزه از این کاروانسراها اثری وجود ندارد و همه ی آن ها تخریب شده اند.

علاوه بر این، مورخین یونان باستان مانند هرودت و گزنفون از وجود راههای امن و کاروانسراهای خوب در ایران خبر می‌دهند. هرودت در مورد راههای امپراتوری هخامنشی می‌نویسد، “واحد مقیاس راهها پرسنگ است و به مسافت هر چهار پر سنگ منزلی تهیه شده موسوم به ایستگاه، در این منازل مهمانخانه‌های خوبی دایر گردیده است.”

همین امر نشان می دهد که کاروانسرای پارسی یک کهن الگو (Architype) در جهان است.

فهرست کاروانسراهای ایرانی ثبت شده در فهرست یونسکو

در سال 1402، یونسکو در جلسه‌ای نتیجه بررسی کاروانسراهای ایرانی را اعلام کرد و کاروانسراهای زیر را در فهرست میراث جهانی بشر ثبت کرد:

• دیر گچین (قم)
• نوشیروان (اصفهان)
• پرند یا قلعه سنگی (تهران)
• رباط شرف (خراسان رضوی)
• سنگی انجیره (یزد)
• جمال‌آباد (آذربایجان شرقی)
• عباس آباد تایباد (خراسان رضوی)
• فخر داوود (خراسان رضوی)
• شیخعلی خان (اصفهان)
• مرنجاب (اصفهان)
• امین‌آباد (اصفهان)
• گبرآباد (کاشان)
• مهیار (اصفهان)
• گز (اصفهان)
• کوهپایه (اصفهان)
• مزینان (خراسان رضوی)
• ایزدخواست (فارس)
• فخرآباد (خراسان رضوی)
• سرایان (خراسان جنوبی)
• قصر بهرام (سمنان)
• آهوان (سمنان)
• میامی (سمنان)
• عباس آباد (سمنان)
• میاندشت (سمنان)
• زین الدین (یزد)
• میبد(یزد)
• فرسفج(فارس)
• خواجه نظر(آذربایجان غربی)
• دهدشت (کهگیلویه و بویراحمد)
• بیستون (کرمانشاه)
• گنجعلی،خان (کرمان)
• گویجه بل (آذربایجان شرقی)
• خوی (آذربایجان غربی)
• صائین (اردبیل)
• تی تی (گیلان)
• باغ شیخ (مرکزی)
• زعفرانیه (خراسان رضوی)
• مهر (خراسان رضوی)
• ینگه امام (البرز)
• بستک (هرمزگان)
• برازجان (بوشهر)
• خرانق (یزد)
• آجری انجیره (یزد)
• افضل (خوزستان)
• نیستانک (اصفهان)
• چاه کوران (کرمان)
• چمشک (لرستان)
• رشتی(یزد)
• تاج آباد (همدان)
• ده محمد (خراسان جنوبی)
• خان (آذربایجان غربی)
• چهل پایه (خراسان جنوبی)
• سعدالسلطنه (قزوین)
• رباط قلی (خراسان شمالی)

ارزش گردشگری کاروانسراها در ایران

بازدید از نمونه های کاروانسرای پارسی می تواند تجربه ای جذاب و منحصر به فرد در درک تاریخ، هنر و معماری ایرانی باشد. کاروانسراهای ایرانی نمادهایی از سازگاری با اقلیم هستند. این بناها تمامی نیازهای مسافران را برآورده کرده و با استفاده از مصالح و نیروهای بومی ساخته می شده اند.

در سال های اخیر بسیاری از این بنا ها بازسازی و تبدیل به اقامتگاه هایی برای مسافران گردیده اند. در اغلب آنها امکانات امروزی نظیر آب لوله کشی، کولر، تخت خواب، … جایگزین امکانات قدیمی شده اند تا وسایل راحتی و آسایش گردشگران فراهم آید.

کاروانسرای پارسی دیرگچین کجاست؟

کاروانسرای دِیرِ گچین در 80 کیلومتری شمال شرقی قم و 35 کیلومتری جنوب غربی ورامین واقع شده است. ویژگی‌های منحصر به فرد این کاروانسرا سبب شده تا آن را «مادر کاروانسراهای ایران» بنامند. در زیر موقعیت مکانی این کاروانسرا را مشاهده می‌کنید:

پرسش‌های متداول درباره کاروانسرای پارسی

اگر پاسخ پرسش خود را در اینجا پیدا نکردید، در بخش دیدگاه‌های زیر این پست برای ما کامنت بگذارید و سوال‌تان را بپرسید. ما حتما به آن پاسخ خواهیم داد.