کاروانسرای فتحعلی شاهی رباط کریم؛ بنایی در سرزمین تپه‌های باستانی

کاروانسرای فتحعلی شاهی یکی از بناهای تاریخی شهر رباط‌کریم است. این کاروانسرا در کیلومتر ۳۰ جاده‌ی تهران‌ساوه و در محله‌ی بازارک شهرستان رباط‌کریم قرار دارد. عمارت کاروانسرا در سال ۱۳۵۶ به ثبت آثار ملی رسیده است و هم اکنون از جاهای دیدنی تهران به شمار می‌رود.

این محل به نام کاروانسرای حاج‌کمال نیز شناخته می‌شود؛ زیرا واقف آن فردی به نام حاج‌کمال از خدمتگزاران دربار فتحعلی شاه بوده است.

همان‌طور که از نام بنا پیداست، در دوره‌ی حکومت فتحعلی شاه قاجار ساخته شده و محلی برای اتراق و استراحت مسافران جاده‌ی ابریشم و راه زیارتی خراسان به بغداد بوده است.

پیشینه کاروانسراها در ایران

دیرینگی ساخت کاروانسرا در ایران به عهد هخامنشیان باز می‌گردد. در حال حاضر، اثری از کاروانسراهای هخامنشی در کشور باقی نیست؛ اما «هرودوت» در کتاب تواریخ از ۱۱۱ اقامتگاه، بین راه شوش و سارد در ترکیه‌ی امروزی صحبت کرده است. در دوره‌ی اشکانیان که راه‌ها توسعه یافتند، منزلگاه‌های متعددی به‌ویژه در مسیر شاهراه خراسان یا همان جاده‌ی ابریشم ساخته شد. بعد از اسلام نیز در دوره‌های مختلف تاریخی، با رونق‌گرفتن اقتصاد در ایران کاروانسراهایی ساخته می‌شد. عهد صفوی دوره‌ی طلایی کاروانسراها در ایران نامیده می‌شود.

واژه‌ی کاروانسرا ترکیبی از کاروان یا کاربان و سرا است. کاروان به گروهی از مردم گفته می‌شود که دسته‌جمعی سفر می‌کنند. سرا هم به‌معنای خانه و مکان است. هر دو کلمه ریشه‌ی پهلوی ساسانی دارند. پیش از اسلام از واژه‌ی «کابات» به‌جای کاروانسرا استفاده می‌شده است.

در روزگار کهن، این بناها که خاستگاه ایرانی داشتند، به نام‌های مختلفی خوانده می‌شدند؛ دار، فندق، منزل، قیصریه، رباط، چارسی و خان از جمله‌ی این نام‌ها هستند. اما پربسامدترین نام‌ها کاروانسرا، رَباط یا رِباط و خان بوده است. رباط از ریشه‌ی عربی ربط و به‌معنای افسارکردن اسب است.

معماری کاروانسرای فتحعلی شاهی

در مناطق کوهستانی، کاروانسراها به صورت سرپوشیده و بدون میان‌سرا ساخته می‌شدند؛ اما در مناطق مرکزی و حاشیه‌ی کویر، میان‌سرایی روباز در وسط کاروانسرا وجود داشت و تدابیری برای خنکی و تهویه‌ی محیط اندیشیده می‌شد. کاروانسرای فتحعلی شاهی نیز به شیوه‌ی‌ میان‌سرایی ساخته شده است؛ یعنی سرایی مستطیل در میان آن قرار دارد و ساختمان‌هایی برای استراحت در اطراف این حیاط ساخته شده‌اند.

در ساخت بنا از سنگ، آجر، ملات گِل و گچ استفاده شده است؛ اما برای نما و تزیینات ساختمان، آجر به کار برده‌اند. حیاط کاروانسرا حدود هزار مترمربع وسعت دارد که در گرداگرد آن هجده اتاق متصل به هم قرار گرفته‌اند. اتاق‌ها دارای ایوانچه‌هایی رو به حیاط مرکزی هستند. در ورودی هشتی، دو اتاق و در نزدیکی سالن‌ها هم چهار اتاق دیگر قرار دارند. همه‌ی اتاق‌ها چندین تاقچه و یک بخاری دارند.

علاوه بر اتاق‌ها، فضاهای دیگری نیز در کاروانسرای حاج‌کمال وجود دارند که به قرار زیر هستند:

• فضای ورودی که شامل جلوخان، درگاه، هشتی و راهروی ورودی است
• حیاط مرکزی
• ایوان‌ها
• رواق‌ها
• باراندازها
• اصطبل
• برج مراقبت

فضای ورودی کاروانسرا

فضای ورودی کاروانسرا در ضلع شمال شرقی آن قرار گرفته و دارای جلوخان و تعدادی تاق‌‌نما در اطراف است. در ضلع جنوبی جلوخان، درِ ورودی کاروانسرا قرار دارد که سردر آن با یک تاق بزرگ و پرنقش‌ونگار آراسته شده است و به مسافران خوش‌آمد می‌گوید.

درِ ورودی بزرگ و از جنس چوب است که با گل‌میخ‌‌هایی تزیین شده و دو کوبه دارد. در بالای در، قاب مستطیل‌شکلی قرار دارد که محل قرارگیری کتیبه‌ی سنگی وقف‌نامه بوده است. بعدها برای حفظ کتیبه، آن را به داخل کاروانسرا انتقال داده‌اند. بعد از ورودی، فضای هشتی رخ می‌نمایاند که در ضلع شرقی آن، اتاق نگهبانی قرار گرفته است و در ضلع غربی آن، راهرویی مسافران را به فضای داخلی کاروانسرا هدایت می‌کند.

ایوان‌های کاروانسرا

کاروانسرای حاج‌کمال دو ایوان در ضلع جنوبی و شمالی دارد. سردر هر دو ایوان با آجرکاری آراسته شده‌اند. ایوان جنوبی شاه‌نشین باشکوه و چشم‌نواز بناست که بخشی از آن دوطبقه است. درهای آن با شیشه‌های رنگی و گره‌چینی زینت گرفته و به فضای کاروانسرای کویری جلوه‌ای شاهانه بخشیده است.

ایوان شمالی که راه ورود به کاروانسرا از آنجاست، از دو طرف پله‌هایی آجری دارد که به پشت‌بام بنا می‌رود. در حال حاضر، راه‌پله‌ی سمت راست بنا با آجر بسته شده است. در پشت‌بام دو برج مراقبت وجود دارد که به نگاهبانان امکان می‌داده است که اطراف برج را به‌خوبی ببینند و مراقب باشند.

کتیبه‌ی وقف؛ در این دار دنیا تخم عمل بباید!

کتیبه‌ی سنگی کاروانسرای فتحعلی شاهی یا حاج‌کمال بر روی سنگ مرمری کرم‌رنگ به ابعاد ۱۰×۳۹×۷۷ حک شده است. کتیبه به خط زیبای نستعلیق نگاشته شده و ابتدا بر سردر کاوانسرا نصب بوده و بعدها به داخل منتقل شده است. بر روی سنگ کتیبه، بعد از ذکر نام خداوند، این نکته یادآوری شده است که هرکس باید در این دار دنیا تخم عمل بکارد و دنیا مزرعه‌ی آخرت است. در ادامه، نام حاج‌کمال ذکر شده به‌عنوان فردی که مکه و حرمین شریفین را زیارت کرده و واقف این بنا بوده است.

از نوشته‌ی کتیبه چنین به نظر می‌آید که حاج‌کمال پیش از پایان ساخت بنا فوت کرده و فردی به نام حاج محمدعلی، باقی کار را تمام کرده است. واقف خاطرنشان کرده است که شش دانگ بنا را وقف مردم شیعه‌ی دوازده‌امامی کرده است و کسی حق ندارد مانع ورود مردم به آن شود یا بنا را بفروشد یا کرایه دهد یا از مسافران بابت اسکان در آن پولی بگیرد یا سنگ وقف‌نامه را پنهان کند. در پایان، تاریخ سال ۱۲۴۵ هجری قمری بر روی سنگ حک شده است.

وضعیت کنونی کاروانسرا

وقتی دوره‌ای رسید که کاروانسراها کاربری خود را از دست دادند و دیگر از قیل‌و‌قال مسافران و چهارپایان خسته و پناه‌برده بر آسایش کاروانسرا خبری نبود، کاروانسرای فتحعلی شاهی هم مدتی طولانی متروک ماند. سپس، در دوره‌ای تبدیل به پاسگاه ژاندرمری و مدتی هم محل اسکان مردم محلی شد.

بالاخره در سال ۱۳۷۹، سازمان میراث فرهنگی آن را تحویل گرفت که به انبار چوب بدل شد. در نهایت در سال ۱۳۸۸، دولت تصمیم به بازسازی و استفاده از بنا گرفت که این مرمت تا به امروز ادامه یافته است. امروزه در این کاروانسرا، کلاس‌های هنری و صنایع‌دستی برپاست و گاهی جشن‌ها و رویدادهای فرهنگی نیز در آن برگزار می‌شود.

جاذبه‌های گردشگری نزدیک به کاروانسرای فتحعلی شاهی

کاوانسرای حاج‌کمال در شهرستان رباط‌کریم قرار دارد. طبق تحقیقاتی که از سال ۱۳۶۹ تا ۱۳۷۳ در این شهرستان انجام شد، ۲۳ تپه‌ی باستانی کشف گردید که قدمت سکونت در برخی از آن‌ها به ۶هزار سال پیش از میلاد می‌رسد. ازاین‌رو، به رباط‌کریم سرزمین تپه‌های باستانی لقب داده‌اند. برخی باستان‌شناسان بر این باورند که در محله‌ی بازارک رباط‌کریم، شهر یا روستایی در زیر خاک مدفون است.

همان‌طور که پیش‌تر نیز گفتیم، این شهرستان در روزگاران قدیم بر سر راه زیارتی خراسان به بغداد و راه ابریشم قرار داشته و پر رونق بوده است. از دوره‌ی قاجار که تهران به عنوان پایتخت برگزیده شد، نزدیکی به تهران بر اهمیت این شهرستان افزود.

در حال حاضر ۴۳ اثر میراث فرهنگی در این شهرستان وجود دارد که به معرفی تعدادی از آن‌ها می‌پردازیم:

• یخدان‌های رباط‌کریم: دو یخدان باقی‌مانده از عهد قاجار که از خشت و چینه ساخته شده‌اند.
• کاروانسرای سنگی: در واقع قلعه‌ای سنگی به‌یادگارمانده از دوره‌ی آل بویه است. قلعه‌های سنگی حکومتی در ایران بسیار اندک هستند.
• پل بازارک: این پل در دوره‌ی قاجار و بر روی رود «سیاب» ساخته شده است. امروزه رودخانه چندان آبی ندارد.
• تپه‌ی سفالی معمورین رباط‌کریم: آثار حیات در این تپه مربوط به هزاره‌ی ششم تا اول پیش از میلاد است و تمامی زمین‌های روستای وهن‌آباد شهرستان رباط‌کریم را شامل می‌شود.
• آسیاب آبی: این آسیاب در دوره‌ی قاجار ساخته شده و بعدها مرمت شده است و معماری چشمگیر و زیبایی دارد.

دیدار با کاروانسرای فتحعلی شاهی در دل سرزمین تپه‌های باستانی

شهرستان رباط‌کریم در نزدیکی تهران قرار دارد و می‌تواند مقصد گردشگری خوبی، به‌ویژه برای اهالی تهران باشد. اگر قصد بازدید از جاذبه‌های گردشگری شهرستان رباط‌کریم را دارید، به دیدار کاروانسرای قاجاری بروید. در حیاط بزرگ آن قدم بزنید و چشم و دل به معماری اصیل و باشکوهش بسپارید. حتماً داستان‌های بسیاری از مسافران و سفرهایشان به سرزمین‌های دور، در دل سنگی کاروانسرای فتحعلی شاهی وجود دارد که می‌شود به گوش جان شنید. کاروانسرا همیشه با مهمانش از در لطف وارد می‌شود؛ شما نیز هوایش را داشته باشید و نکات گردشگری مسئولانه را در دیدارش رعایت بفرمایید.

کاروانسرای فتحعلی شاهی کجاست؟

این کاروانسرا در محله‌ی بازارک شهرستان رباط‌کریم از توابع استان تهران قرار دارد. موقعیت مکانی دقیق این کاروانسرا را در زیر مشاهده می‌کنید:

پرسش‌های متداول درباره کاروانسرای فتحعلی شاهی

اگر پاسخ پرسش‌های خود را در موارد زیر پیدا نکردید، از طریق بخش دیدگاه‌های همین پست، سوالهایتان را با ما در میان بگذارید. ما در اولین فرصت به آنها پاسخ خواهیم داد.