اهمیت تاریخی-معماری کاخ اردشیر بابکان در فیروزآباد فارس

کاخ اردشیر بابکان (پاپکان)، با 1800 سال قدمت، نمونه اولین گنبدخانه در معماری ساسانی و یکی از برجسته ترین آثار معماری ایران پیش از اسلام است. این بنای تاریخی که از جاهای دیدنی شیراز به حساب می‌آید، به همراه بناهای شگفت انگیز مشابه دوران ساسانیان (کاخ ساسان در سروستان و شهر باستانی بیشاپور و تنگ چوگان در نزدیکی کازرون) به عنوان میراث جهانی بشر در یونسکو به ثبت رسیده است.

در سمت شمالی کاخ، چشمه ای وجود دارد که موجب پدید آمدن استخری طبیعی شده است. همچنین، رودی که در امتداد دیوار شرقی کاخ در جریان است، عامل سرسبزی و آبادانی شهر گور (اردشیرخُوَرَّه) و کاخ ساسانی بوده است.

آتشدانی نیز در فاصله کمی از کاخ وجود دارد که برای برگزاری مراسم ویژه آیین های مختلف کاربرد داشته است. در حقیقت، وجود عناصر چهارگانه طبیعی (آب، باد، خاک و آتش) از ویژگی های برجسته این منطقه تاریخی محسوب می شود. پس از مرگ اردشیر از نظر ساختمانی الگوی دایره شکل این شهر تا سده های میانه بطور گسترده ای تقلید و تکرار شده است.

کاخ اردشیر بابکان که چهار عمارت گنبدی شکل دارد و نمودی از مهارت معماری و هنر مردم ایران زمین بشمار می آید، در 3 کیلومتری شهر فیروزآباد استان فارس واقع شده است. بازدید از این منطقه تاریخی به اهالی تاریخ و فرهنگ سراسر جهان، توصیه می شود.

کاخ اردشیر بابکان یا آتشکده اعظم

بنای تاریخیِ کاخ اردشیر در قرن سوم میلادی به دستور اردشیر بابکان، سر سلسله و پادشاه ساسانی، ساخته شده است. این بنا به نام های دیگری همچون: آتشکده فیروزآباد، آتشکده اعظم، و بارین نیز مشهور است.

به دو دلیل برخی از باستان شناسان ایرانی معتقدند که این بنای تاریخی یکی از مهم ترین آتشکده های زرتشتیان بوده است:

1. شکل فعلی این بنای تاریخی از نظر ساختاری شباهتی به یک کاخ ندارد.
2. دین زرتشت در آن زمان در میان مردم این منطقه پیروان بسیاری داشته است و احتمالا از این کاخ به عنوان آتشکده و محل برگزاری مراسم آیینی زرتشتیان استفاده می شده است.

فیروزآباد در گذر زمان

به استناد منابع تاریخی، شهر فیروز آباد در گذشته به نام شهر گور یا شهر جور مشهور بوده است. یکی از ویرانی هایی که حمله اسکندر در ایران بجا گذاشت، غرق شدن شهر گور در آب رودخانه بود. اسکندر مسیر آب رودخانه را به سمت شهر هدایت کرد و به این ترتیب تمام شهر به زیر آب رفت و به شکل دریاچه درآمد.

پس از گذشت قرن ها که بنیانگذار سلسله ساسانیان بود، با استفاده از تمهیدات خاصی، آب دریاچه را تخلیه نمود، بنای معروف به کاخ اردشیر بابکان را ساخت و شهر جدیدی را در همان محل بنا کرد. به همین دلیل بعدها به نام اردشیر خوره نیز مشهور شد. پس از حمله اعراب، شهر گور دوباره ویران شد. اما عضدالدوله دیلمی گیلانی، پس از تسلط بر اعراب، ویرانه ها را آباد کرد و نام آن را به فیروزآباد تغییر داد.

سیر تکاملی معماری ساسانی

پس از تسلط یونانیان و سلسله اشکانی، سبک معماری هخامنشی که به شیوه پارسی شهرت دارد، تداوم نیافت، اما شالوده معماری ساسانی برگرفته از همین سبک معماری است. پس از شکل گیری سلسله ساسانی، هنرهای مختلفی مانند معماری مجددا احیا شدند. این دوره یک دوره انتقالی محسوب می شود. با تکیه بر تجارب تکامل یافته این دوره، بعدها این سبک معماری تحت عنوان و ساختار معماری اسلامی به حیات خود ادامه داد.

ویژگی های منحصر بفرد معماری ساسانی

در ساختار بناهای دوره ساسانیان این عوامل به چشم می خورند:

• صحن یا حیاط،
• چهار طاق یا گنبدخانه،
• استفاده از قوس های گِلی و گچی،
• معماری ستون دار با پوشش های مسطح تیر پوش،
• پوشش های طاق یا گنبد بر یک زیربنای چهار گوش،
• کلاف بندی چوبی یا مسلح کردن بنا با تیرهای چوبی، و
• تزییناتی ازجمله: گچ بری، نقاشی دیواری، ستون نماها، طاق نماها، نقش برجسته گِلی و چوبی، موزائیک کاری و پیکره های تزیینی.

ویژگی های ساختاری بنای تاریخی کاخ اردشیر بابکان

کاخ اردشیر بابکان که اولین عمارت گنبدی دوره ساسانیان است، با تالارهای تو در تو و گچ بری هایی که همچنان پس از گذشت 1800 سال در بخش بالایی دیوارهای داخلی آن دیده می شود، ساختاری منحصر بفرد دارد. چهار ساختمان گنبدی شکل بزرگ در سمت شرقی کاخ به چشم می خورد که توسط فیل ‌پوش بالا رفته است (البته ساختاری مشابه آن در قلعه دختر نیز وجود دارد).

بخشی از نوک گنبدهای کاخ اردشیر در دایرهایی به قطر یک متر گسترده شده است. عمارت از 3 بخش تشکیل شده است: ایوان مرتفع، 3 تالار با سقف گنبدی، یک حیاط با 2 ایوان و تالارهایی در کنار آن. یکی از ویژگی های مهم معماری این بنا استفاده از مصالح گچ و آجر است که در زمان خود مصالحی ارزشمند و با شکوه محسوب می شده است.

استفاده از سنگ های نیم تراش میخکی در ساختار بنا، نمودی از سبک معماری ساسانی محسوب می شود. ستون های چهار گوش، نیم ستون های میخکی، گچبری های بسیار زیبا به همراه ایوان های کوچکی که به ایوانچه معروف هستند، در بخش بالایی خودنمایی می کنند.

گچبری و نقاشی های درگاه ها و گیلوئی هایی که مابین طاق عمارت و دیوار قرار دارد، شباهت زیادی به گیلویی های تخت جمشید دارد. دیوارهای بیرونی آن مانند قلعه ای مستحکم طراحی شده اند و پنجره ای ندارد و ستون دیوارها در بالا به سقف منتهی می شود.

تکنیک طاق زنی آن کاملا وابسته به کیفیت ملاط گچ است. این شیوه به دلیل این که زمان گیرِش آن کوتاه است، امکان طاق زنی بدون مرکز را می دهد. با استفاده از تکنیک گوشه سازی، این گنبدها بر روی چهار ضلع قرار گرفته اند.

کاخ اردشیر بابکان، یک بنای بی نظیر است که همچون بناهای تاریخی تخت جمشید، برگی از تاریخ معماری ارزشمند ایرانی را در برابر دیدگان دوستداران هنر و معماری می گشاید و همگان را به تماشا فرا می خواند. پیشنهاد می‌کنیم در سفر به استان فارس حتما از سایر جاذبه‌های گردشگری شیراز نیز دیدن کنید.

کاخ اردشیر بابکان کجاست؟

این کاخ در نزدیکی فیروزآباد استان فارس و در دو کیلومتری شمال شهر باستانی گور قرار گرفته است. برای بازدید از این قلعه تاریخی موقعیت مکانی زیر را در نظر بگیرید:

پرسش‌های متداول درباره کاخ اردشیر بابکان

اگر پاسخ پرسش‌های خود را در موارد زیر پیدا نکردید، از طریق بخش دیدگاه‌های همین پست، سوال‌هایتان را با ما در میان بگذارید. ما در اولین فرصت به آنها پاسخ خواهیم داد.