هنر پته‌دوزی از هنرهای زیبای رودوزی است که نسبت به سایر صنایع دستی ایران، قدمت کمتری دارد. قدیمیترین پته‌دوزی از قرن ۱۳ خورشیدی باقی مانده است. پته‌ی مذکور را با نخ ابریشم به‌روش سوزن‌دوزی روی پارچه بافته‌اند و دورتادور آن را با انواع طرح‌های بته‌جقه، قهروآشتی و… تزیین کرده‌اند. پته‌دوزی در ایران از صنایع دستی معروف استان کرمان محسوب می‌شود.
هنر پته دوزی چیست؟
هنر پُته‌دوزی یکی از انواع رودوزی‌های سنتی در ایران است که آن را با نخ‌های پشمی یا ابریشمی روی پارچه‌های پشمی و ضخیم می‌بافند. واژه «پُت» به‌معنای پشم و کرک است. به پته‌دوزی، «فطه‌دوزی و سلسله‌دوزی» هم می‌گویند. اکثر کسانی که به هنر پته دوزی در ایران مشغول‌اند، زنان و دختران هستند. زنان با استفاده از سوزن و نخ‌های پشمی رنگارنگ، نقش‌های ذهن خود را روی پارچه می‌نشانند.
اصلیت پته دوزی مال کجاست؟
این هنر از دیرباز در شهر کرمان و مناطق اطراف آن رواج داشته است. بهترین استادان پته‌دوزی از این خطه بوده‌اند. هم‌اکنون نیز طرح‌های زیبا و اصیل پته‌دوزی را هنرمندانی از کرمان و شهرهای رفسنجان، زرند، سیرجان و… می‌دوزند.
فرق پته دوزی و گلدوزی چیست؟
هرچند شباهت‌های بسیاری بین این دو هنر وجود دارد، اما تفاوت پته‌دوزی و گلدوزی از این قرار است:
- انتخاب رنگهای گلدوزی و پته‌دوزی؛ در پته‌دوزی، از رنگهای خاصی استفاده می‌کنند که معمولاً تیره هستند. با توجه به نوع دوخت به‌کاررفته و خلوتی طرح‌های پته، هنرمندان ترجیح می‌دهند رنگهای تیره را بیشتر استفاده کنند؛ این کار جذابیت چشمگیرتری به پته می‌دهد.
- شلوغی و خلوتی طرح‌ها؛ نقش‌های پته شلوغ نیستند. در ضمن، طرح‌های هندسی هم در آن به کار نمی‌رود. درحالی‌که در گلدوزی، از رنگ‌ها و نقش‌های گوناگون و متنوع استفاده می‌شود و محدودیت‌های پته را ندارد.
- تنوع پارچه‌ها و نوع دوخت‌ها؛ در پته‌دوزی اصیل، بر روی پارچه‌های پشمی یا ضخیم و بدون استفاده از گره، دوخت‌های ساقه‌دوزی، رودوزی و برگ‌دوزی را انجام می‌دهند؛ حال‌آنکه در گلدوزی، تنوع پارچه‌ها و نوع دوخت‌ها بیشتر است.
نحوه پته دوزی و ابزار کار
هنرمندان پته‌دوز از ابزارهایی مانند مداد، نخ، سوزن استفاده می‌کند و اجناسی مانند پارچه و کاغذ کالک را به‌کار می‌گیرند. آنها در ابتدا، طرح مدنظرشان را روی پارچه پیاده می‌کنند. برای این کار نقشه را روی کاغذ کالک می‌کشند. سپس، آن را روی پارچه منتقل می‌کنند. نقش‌های اصیل پته‌دوزی، شامل لچک ترنج و بته‌جقه هستند. برخی معتقدند از روی نقوش و رنگهای به‌کاررفته در پته، می‌توان اشک‌ها و لبخندها و احساس خوش‌حالی یا ناراحتی بافنده‌ی آن را متوجه شد.
پس از آماده‌شدن طرح و پارچه، با استفاده از نخ و سوزن مناسب پته‌دوزی، کار دوخت شروع می‌شود. برای این منظور، ابتدا خطوط اصلی را ساقه‌دوزی می‌کنند و سپس، روش‌های متن‌دوزی را به کار می‌برند. برگ‌دوزی و سایه‌زدن نیز از مراحل پایانی این هنر دستی محسوب می‌شوند.
انواع دوخت در پته‌دوزی
روش‌های متنوع دوخت در این هنر عبارت‌اند از:
- ساقه‌دوزی، شاخه‌دوزی، شلال ساده، زنجیره‌ای، زیگزاک، توپُردوزی ساده، دندان‌موشی، دوخت بخارا، ساتن‌دوزی، پتک چهارگوش و پتک چهارسوزنه.
پارچه
پته‌دوزی روی پارچه‌های ضخیم پشمی انجام می‌شود که «عریض» نام دارند.
نخ پته‌دوزی
متداول‌ترین نخ‌هایی که در پته‌دوزی به کار می‌روند، ریس نام دارند و از پشم ریسیده‌شده تهیه می‌شوند. دیگر نخ‌هایی که برای پته دوزی در ایران استفاده می‌شوند، شامل نخ ابریشم و نخ گلابتون است.
رنگهای نخ پته‌دوزی
رنگهای پرکاربرد در این هنر دستی به شرح زیر هستند:
- عنابی، سبز، مشکی، زرد، آبی، قرمز، سفید و نارنجی.
سوزن پته دوزی
سوزن مناسب برای پته‌دوزی «چنایل» نام دارد. چون نخ پته پشمی و ضخیم است، چشمه‌ی سوزن باید درشت باشد تا نخ به‌راحتی از آن عبور کند. البته برای نخ‌کردن سوزن، استفاده از سوزن‌نخ‌کن کار را ساده‌تر می‌کند.
تاریخچه پته دوزی در ایران
از آنجا که مواد اولیه پته‌دوزی از الیاف طبیعی پشم و ابریشم است که در بلندمدت دچار آسیب می‌شوند، آثار کمی از پته‌های کهن باقی مانده است. اندک نمونه‌های قدیمی پته از دوره افشاریه، زندیه و قاجاریه در موزه آستان قدس و موزه هنرهای تزیینی اصفهان به چشم می‌خورند.
یکی از قدیمیترین نمونه‌های این هنر، پته‌دوزی ایرانی مربوط به قرن نوزدهم میلادی (اوایل دهه‌ی 1240 خورشیدی) است.
نمونه دیگری از پته‌دوزی در مقبره شاه نعمت‌الله ولی وجود داشت. این پته را روی سنگ قبر او قرار داده بودند. برای بافت این اثر هنری بسیار ارزشمند زمان زیادی صرف کرده‌اند. ۱۲ استاد هنرمند کرمانی در طول سه سال آن را بافته‌اند و اطلاعات مربوط به این کار را در گوشه‌ای از آن، دوخته‌اند. در حال حاضر این پته، در موزه نعمت‌الله در دیدرس عموم قرار دارد.
نمونه پته دیگری نیز در موزه هنرهای تزیینی در معرض دید همگان قرار دارد که در آن، روش‌های شمسه‌دوزی و صرفه‌دوزی را به زیبایی کار کرده‌اند. این پته را متعلق به آقای «فرج‌الله کرمانی» می‌دانند که یکی از استادان هنر پته‌دوزی در ایران بوده است. او این اثر هنری را در قرن بیستم میلادی بافته است.
کاربرد پته دوزی
برخی از کاربردهای پته دوزی که از گذشته استفاده فراوانی داشته‌اند، به شرح زیر هستند:
- رومیزی، جلد قرآن، سجاده، کوسن، زیرلیوانی، تابلو پته، قندان، شکلات خوری، روکش وسایل، شال و روسری، مانتو.
در حال حاضر نیز آثار پته‌دوزی در بسیاری از منازل کرمان به چشم می‌خورد.
طرح‌های پته دوزی در ایران
برخی از نقش‌های پته‌دوزی به شرح زیر هستند:
- بته میری، بته جقه، لچک ترنج، افشان، ترمه‌ای، گلدانی، جانوری، ترنجداری، سروی.
گفتنی است که هنر پته‌دوزی هم مانند بسیاری از صنایع دستی ایران، طرح‌ها و نقش‌های مخصوص به خود را دارد.
پته دوزی کرمان
یکی از صنایع دستی مهم و معروف کرمان، پته‌دوزی است. نه‌تنها در شهر کرمان، بلکه در سایر شهرهای استان کرمان نیز هنرمندان بسیاری در کارگاه‌های پته‌دوزی به این هنر دستی می‌پردازند و در آن مهارت دارند.
افزون بر کاربردهای پیش‌گفته، پته‌دوزی در کرمان استفاده‌های دیگری هم دارد:
- بقچه لباس: کرمانی‌ها به بقچه، «سوزنی» می‌گفتند و از آن برای پیچیدن لباس‌ها و رفتن به حمام، برای جهیزیه نوعروسان و… استفاده می‌کردند.
- روانداز سینی: یکی از کاربردهای پته‌دوزی در کرمان، استفاده از آن به‌عنوان «روانداز سینی» یا «پا سماوری» است. اگر از پته برای روانداز سینی استفاده کنند، دور تا دور آن را ریش‌ریش می‌کنند تا از سینی بیرون بیفتد و زیبایی بیشتری داشته باشد.
- سفره: آثار پته‌دوزی، برای کرمانی‌ها ارزش بسیاری دارند و از آنها برای سفره عقد، سفره هفت‌سین و سفره‌ی مراسم عزا استفاده می‌کنند.
- لباس: برخی از لباس‌ها نظیر مانتو و شال، با هنر پته‌دوزی تزیین می‌شوند که نسبت به مانتوهای معمولی، قیمت بیشتری دارند.
در کرمان از پته‌دوزی در ساخت کیف پول، پشتی، سرمه‌دان، جعبه دستمال کاغذی و… نیز استفاده می‌کنند.
با دیدار از کارگاه های پته‌دوزی در ایران، به شیرینی سفرتان بیفزایید
«دستی بر ایران» پیشنهاد می‌کند، ضمن بازدید از کارگاه‌های پته‌دوزی، از محصولات این کارگاه‌ها خریداری کنید. با خرید پته و دیگر محصولات سنتی و صنایع دستی در هر منطقه‌ای، شما نیز نقشی مهم در توسعه‌ی گردشگری مسئولانه در آنجا خواهید داشت.
پرسش‌های متداول
پس از مطالعه پرسش‌های این متن درمورد پته‌دوزی، برای پیداکردن پاسخ سایر سؤال‌هایتان، از طریق بخش دیدگاه‌های همین پست با ما در ارتباط باشید. ما در کوتاه‌ترین زمان به شما پاسخ خواهیم داد.
پته دوزی از صنایع دستی کدام شهر است؟
پته‌دوزی از صنایع دستی معروف کرمان است. بهترین استادان پته‌دوزی از این خطه بوده‌اند. امروزه نیز طرح‌های زیبا و اصیل پته‌دوزی به هنرمندان استان کرمان تعلق دارد.
نخستین پته دوزی مربوط به چه دوره‌ای است و ویژگی آن چیست؟
اولین پته‌دوزی ایران متعلق به قرن ۱۳ خورشیدی است. این پته را با نخ ابریشم و به روش سوزن‌دوزی روی پارچه بافته‌اند و دورتادور آن را با انواع طرح‌های بته‌جقه و قهروآشتی تزیین کرده‌اند.
نخ به‌کاررفته در پته‌دوزی‌های ایرانی چه خصوصیاتی دارد؟
معمولاً از نخ پشمی و نخ ابریشمی و نخ گلابتون برای پته‌دوزی در ایران استفاده می‌شود. رنگ نخ‌های به‌کاررفته در این هنر دستی عنابی، سبز، مشکی، زرد، آبی، قرمز، سفید و نارنجی است.
پته دوزی در ایران چه کاربردهایی دارد؟
بسیاری از ایرانیان از آثار هنری پته‌دوزی برای زینت‌بخشیدن به خانه‌هایشان بهره می‌برند. برخی از نمونه‌های پته‌دوزی در ایران عبارت‌اند از: رومیزی، جلد قرآن، سجاده، کوسن، زیرلیوانی، تابلو پته، قندان، شکلات‌خوری، روکش وسایل، شال و روسری و لباس تزیین‌شده با پته‌دوزی.
