هنر پوستین دوزی یکی از هنرهای قدیمی است که امروزه آثاری از آن روی دیوارنگاره‌های قدیمی به چشم می‌خورد. در گذشته، طبقات مختلف جامعه برای تولید آثار این رشته از صنایع دستی ایران مطابق با رتبه و درجه‌ی اجتماعی خود، از پوست جانوران مختلف استفاده می‌کردند. برای مثال، طبقات بالاتر اجازه‌ی استفاده از پوست حیواناتی نظیر ببر و پلنگ را داشتند. مطالعه‌ی متن پیشِ رو اطلاعات بیشتری درباره‌ی این هنر فراموششده در اختیار شما می‌گذارد.
مختصری درباره‌ی تاریخ پوستین دوزی در ایران
هنر پوستین دوزی یکی از صنایع دستی ایران محسوب می‌شود که از گذشته‌های دور، نسل به نسل از نیاکانمان، به یادگار مانده است. امروزه، استان خراسان رضوی به‌‌خصوص منطقه‌ی شاندیز آن از اصلی‌ترین مراکز تولید محصولات این رشته از صنایع دستی به شمار می‌رود. به نظر می‌رسد که علت رواج این صنایع دستی در استان خراسان رضوی به آب‌‌وهوای سرد این استان مربوط باشد.
جالب توجه است که پوستین‌های دوخته‌‌شده در کشورمان بهدلیل وجود طرح‌های اصیل ایرانی نظیر «زغاله‌پردازی چهار بغل» روی پوستین‌‌ها، از شهرت و اعتبار زیادی برخوردارند. این طرح‌ها به‌‌طور معمول با استفاده از نخ‌های رنگی روی پوست سوزن‌دوزی می‌شوند.
گفتنی است که زمان اوج هنر پوستین دوزی به پیش از جنگ جهانی دوم برمی‌گردد. در آن دوران، پوستین از جمله اقلام صادراتی ایران محسوب می‌شد.
به‌‌طور معمول، در ایران از پوست حیوانات حلال‌گوشت مانند گاو و حدود بیست نوع گوسفند برای تولید محصولات پوستین دوزی استفاده می‌شود. البته، پوست حیواناتی نظیر مینک، سگ آبی، انواع روباه، خرگوش، سمور، راسو، قاقُم، گربه و سگ نیز برای تولید خز کاربرد دارند. بدون شک، پوستین‌های دوخته‌‌شده با پوست جانوران مختلف از نظر قیمت و سایر فاکتورها تفاوت‌های زیادی با هم دارند.
مراحل انجام کار پوستین دوزی
هنر پوستین دوزی مراحلی دارد که بدین شرحاند:
- پس از جداسازی پوست حیوانات بهشیوهی درست، آن را بهمدت دو شبانهروز در آب خیس می‌کنند.
- پوست مدنظر را کاملاً با آب شستوشو می‌دهند تا چربی‌های اضافی از روی آن پاک شود.
- با استفاده از آرد جو و نمک، قسمت پشتی پوست را پوشش می‌دهند و پوست را جمع می‌کنند تا مدتی در همان حالت باقی بماند.
- با استفاده از وسیلهای نظیر سنگ و سمباده‌ی مخصوص، پشت پوست را صاف و یکدست می‌کنند.
- پوست را رنگ‌آمیزی می‌کنند. از رنگ‌هایی برای این کار استفاده می‌شود که معمولاً تُنالیته‌ی قهوه‌ای دارند؛ اما استفاده از رنگ‌های بنفش و مشکی و سورمه‌ای نیز متداول است.
- پس از رنگ‌آمیزی، پوست آماده‌ی برشزدن می‌شود. در این مرحله، مطابق با الگوهای ازپیشآمادهشده پوست را با قیچی برش می‌زنند.
- در مرحله‌ی آخر، با پوست‌های برشخورده مطابق با الگو، محصولات مختلفی تولید می‌شوند که از جمله‌ی آنها می‌توان به این محصولات اشاره کرد: پالتو، کفش‌های روفرشی، کیف، جلیقه، کلاه و شال‌گردن. این محصولات ممکن است دست‌دوز باشند یا در کارگاه‌های خیاطی بهوسیلهی چرخ دوخته شوند.
- بدیهی است که لباس‌های دست‌دوز ارزش و کیفیت بسیار بیشتری دارند. هنرمندان گاهی اوقات این لباس‌ها را با استفاده از هنر سوزن‌دوزی و رنگ‌آمیزی تزیین می‌کنند که جلوه‌ی زیبایی به آنها می‌دهد.
امروزه، در روستاهای استان خراسان رضوی، عده‌ی بسیار اندکی از روستاییان هنر پوستین دوزی را دنبال می‌کنند. با این وجود، بهدلیل گران‌بودن پوست حیوانات، هر روز تعداد این افراد رو به کاهش است.
پوستین چیست؟
پوستین یا لباس خز نوعی لباس زمستانی است که همه یا بخش عمده‌ای از آن به‌‌طور مستقیم با پوست حیوانات پشم‌دار دوخته می‌شود. این نوع لباس یکی از قدیمی‌ترین اشکال لباس‌ها به شمار می‌رود که برای اولین بار انسان‌های نخستین و پس از آن مردم آفریقا از آن استفاده کردند. در گذشته، ثروتمندان این لباس را با پوست حیوانات وحشی نظیر پوست ببر و پلنگ می‌بافتند.
در کارخانه‌های صنعتی لباس‌های پوستین صرفاً از پوست حیوانات تهیه می‌شوند و استفاده از پشم جانور در آنها ممنوع است. البته پوستین واقعی باید به‌همراه پشم دوخته شود و جداکردن پشم از پوست اصالت کار را از بین می‌برد.
کاربرد محصولات پوستین دوزی در کشورهای مختلف
به‌‌طور معمول، لباس‌های خزدار پوستین دوزی بهدلیل دوام و گرمای آنها، در بیشتر مناطق خاورمیانه و خنک سراسر جهان استفاده می‌شوند. در کشور کانادا، مردم علاقه‌ی زیادی به پوشیدن این لباس‌ها در فصول سرد سال دارند. جالب است که این نوع لباس‌ها در کشورهای توسعهیافته نوعی پوشش گرانقیمت و تجملی به شمار می‌روند؛ حال‌آنکه طرفداران حفاظت از گونه‌های جانوری و محیط‌زیست، دوستداران حیوانات و پیروان شیوه‌های تغذیه‌ی گیاه‌خواری و وگان‌ها صددرصد با آن مخالف هستند.
در واقع، عایقبودن لباس‌های پوستین سبب شده است که بیشتر مردم مناطق سردسیر مانند قطب شمال، علاقه‌ی زیادی به استفاده از آنها داشته باشند. در کشورهای اسکاندیناوی و ژاپن و روسیه نیز از این نوع لباس‌ها بهعنوان لباس‌های سنتی بهره میبرند.
امروزه، کشور ترکمنستان و قسمت شمالی روسیه از جمله مراکز صادرات پوست به شمار می‌روند که محصولات خود را بیشتر به اروپا و خاورمیانه و شمال آفریقا صادر می‌کنند. از کشورمان ایران نیز صنایع دستی پوستین دوزی به کشورهایی از قبیل عراق، عمان، امارات، روسیه، افغانستان و ترکمنستان صادر می‌شوند.
هنر پوستین دوزی از آثار ناملموس و صنایع دستی ایران
هنر پوستین دوزی یکی از صنایع دستی ایران به شمار می‌رود که امروزه بهدلیل در دسترس نبودن مواد اولیه، تولید محصولات آن کمتر شده است. دستی بر ایران نیز از گردشگران درخواست میکند که درباره‌ی صنایع دستی فراموششدهی ایران بیشتر تحقیق کنند و همهی تلاش خود را برای آشنایی بیشتر با میراث فرهنگی ناملموس کشورمان به کار بگیرند.
پرسش‌های متداول درباره پوستین دوزی
برای پیداکردن پاسخ سایر سؤال‌هایتان، از طریق بخش دیدگاه‌های همین پست با ما در ارتباط باشید. ما در کوتاه‌ترین زمان به پرسش‌های شما پاسخ خواهیم داد.
پوستین دوزی چیست؟
یکی از هنرهای قدیمی ایرانی هنر پوستین‌دوزی است که آثاری از کاربرد آن در روزگاران کهن روی دیوارنگاره‌های قدیمی به جا مانده است. در این هنر دستی، همه یا بخش عمده‌ی پوستین یا لباس خز را از پوست حیوانات پشم‌دار می‌دوزند.
هنر پوستین دوزی در کدام مناطق ایران رواج دارد؟
امروزه، در استان خراسان رضوی، به‌‌خصوص در منطقه شاندیز، اصلی‌ترین مراکز تولید محصولات پوستین‌دوزی برپا هستند. دلیل رواج این صنایع دستی در استان خراسان رضوی به آب‌‌وهوای سرد آنجا مربوط است. پیش از این، پوستین‌دوزی ترکمن نیز رونق و شهرت بسیاری داشت؛ اما به‌مرور، بیشتر کارگاه‌های آنها برچیده شدند.
جایگاه هنر پوستین دوزی ایران چگونه است؟
پوستین‌های دوخته‌‌شده در کشورمان با برخورداری از طرح‌های اصیل ایرانی نظیر زغاله‌پردازی چهاربغل روی پوستین‌‌ها، شهرت و اعتبار ویژه‌ای دارد. این طرح‌ها به‌‌طور معمول با استفاده از نخ‌های رنگی، روی پوست سوزن‌دوزی می‌شوند.
رواج هنر پوستین دوزی به چه دوره‌ای برمی‌گردد؟
قدمت استفاده از پوستین به زمان انسان‌های نخستین برمی‌گردد که برای گرم‌کردن خود از پوست حیوانات شکارشده بهره می‌بردند. اما در عصر‌های اخیر، اوج رواج هنر پوستین‌دوزی به پیش از جنگ جهانی دوم مربوط می‌شود که در میان اقلام صادراتی ایران، پوستین هم متقاضی بسیاری داشت.
در اجرای هنر پوستین دوزی از پوست چه حیواناتی استفاده می‌شود؟
در ایران، اغلب از پوست حیوانات حلال‌گوشت مانند گاو و انواع گوسفند برای تولید محصولات پوستین‌دوزی استفاده می‌کنند. البته، پوست حیواناتی نظیر مینک، سگ آبی، انواع روباه، خرگوش، سمور، راسو، قاقُم، گربه و سگ نیز برای تولید خز به کار می‌رود.
