هنر نمدمالی؛ هنری در حال فراموشی

نمد از قدیمی‌ترین منسوجات دست‌ساز انسانی است. پیش از آنکه آدمی مهارت تاباندن نخ و به‌‏هم‌‏تنیدن تاروپود را به کار گیرد، نمدمالی را به‌تجربه آموخته و هنر نمدمالی بین مردم شناخته شده است. این هنر باستانی، برآورنده‌ی نیاز پوشاک و نیز زیرانداز انسان بوده است. ماده‌ی اولیه‌‏ی نمد از دل طبیعت می‌آید و انسان را هم‌‏نشین طبیعت می‌کند.

در ادامه به معرفی این هنر دیرینه و روبه‌‏فراموشی که نمونه‌ای از صنایع دستی ایران است، می‌پردازیم و گوشه‌ای از تاریخچه‌ و کاربرد آن در ایران را یادآوری می‌کنیم.

دیرینگی هنر نمد مالی

نمد قدمتی دیرینه دارد و گفته می‌شود از دوره‌ی نوسنگی، انسان از نمد استفاده می‌کرده است. از گور سکاها در سیبری اشیائی نمدی چون پرده و پتو و زیرانداز به دست آمده است که قدمت آن‏ها به سده‌ی پنجم پیش از میلاد می‌رسد.

آسیای شرقی خاستگاه هنر نمدمالی محسوب می‌شود. در چین نشانه‌هایی از وجود پادری و زره و سپر نمدی مربوط به 2300 سال پیش از میلاد به دست آمده است. از گورهایی در آسیای مرکزی نیز نمدهای یخ‌زده‌ای کشف شده است که به ایرانِ دوره‌ی هخامنشی تعلق دارد.

نمد در پهنه‌ی ایران‌زمین

نمد واژه‌ای پهلوی است که اصل تلفظ آن namat است. در گذشته به‌‏جای کلمات «نمدمال» و «نمدمالی» از واژه‌های «نمدگیر» و «نمدگیری» استفاده می‌کردند و به کسی که لباس نمدی می‌پوشید «نمدپوش» می‌گفتند.

نمد چنان با فرهنگ و زندگی مردم آمیخته بود که در امثال و کنایات روزمره نیز جا داشت؛ برای نمونه، «نمد افکنده» به کسی گفته می‌شد که در جایی اقامت گزیده بود، «نمدپاره» به دارایی کم و ناچیز گفته می‌شد و «از نمدی کلاه‌‏ساختن» کنایه از امید سودبردن از چیزی بود. در میان اهل زهد و دراویش هم پوشاک نمدی رواج داشت و نمادی از دوری‏‌گزیدن از مادیات بود.

تولید نمد در اغلب جاهای ایران مرسوم بوده است. هرجا که مردم گوسفند داشتند و با پشم آشنا بودند، نمدمالی هم پا می‌گرفت و به کار می‌‌آمد.

ماده‌ی اولیه‌ی در دسترس و تولید سریع و نیاز محدود به ابزار، نمد را به زیرانداز عموم مردم، به‌‏خصوص عشایر و روستاییان بدل کرد. هنوز هم اغلب عشایر از نمدهایی به‌‏رنگِ سفید و سیاه برای پوشاندن کف و تزیین دیواره‌ی داخلی چادرها استفاده می‌کنند.

شیوه‌ی تولید نمد در همه‏‌جای ایران تقریباً یکسان است و تفاوت‌‏های اندکی در کار دیده می‌شود. مثلاً در مازندران به پشم، آب خالص می‌زنند؛ ولی در کرمانشاه و فارس از آب و صابون استفاده می‌کنند.

طرح‌های به‌‏کاررفته در نمد نیز ساده و ذهنی است. هنرمند نمدمال با ذهن خلاق خود، تارهای رنگی پشم را روی زمینه می‌چیند و نقش می‌زند. تولید نمد حدود یک روز زمان می‌برد که در مقایسه با زیراندازهای دست‌باف دیگر، مانند قالی و گلیم و ورنی، کوتاه محسوب می‌شود.

امروزه پرداختن به این هنر در استان‌های کرمانشاه، گلستان، مازندران، چهارمحال و بختیاری، خراسان و سمنان ادامه دارد. در ادامه به معرفی نمد استان‏‌های کرمانشاه و گلستان می‌پردازیم.

نمد در کرمانشاه

به‏‌دلیل آب‏‌وهوای سرد و رواج دام‌‏پروری، نمد کاربرد فراوان در استان کرمانشاه دارد. از نمد، افزون بر زیرانداز، محصولات دیگر هم تولید می‌شود، مانند جلیقه، کمربند، انواع کلاه، زین اسب و فرجی چوپانان. در مناطق کردنشین، کمتر چوپانی را میان کوه‌‏ها و در حین چرای گوسفندان می‌توان دید که فرجی بر شانه نداشته باشد.

در نمد کرمانشاه، طرح و نقش مهم است و شناسه‌ی نمد این خطه محسوب می‌شود. هنرمند کرمانشاهی طرح را از طبیعت اطرافش الهام می‌گیرد و بر تن پشم می‌زند. شمشیر، تپانچه، بزکوهی، گل ترنج، پله، جقه شاهی، کله‌قوچی، مرغ، گل، بته زین، گنجشک و گل نیلوفر از طرح‌های معروف نمد کرمانشاه است. طرح‌ها به‏‌صورت حاشیه‌‏ای و در دل نقشی با درون‌مایه‌ی حیوانی یا گیاهی، در مرکز زیرانداز تنیده می‌شوند.

در گذشته افرادی با عنوان «گَل حلاجی» در استان کرمانشاه فعالیت می‌کردند. گل حلاجی‌ها روستا به روستا برای نمدمالی می‌رفتند و بنا به درخواست مردم روستا، برایشان زیرانداز نمدی تولید می‌کردند. هرگاه کار گل حلاجی در روستایی تمام می‌شد، در طلب کار و روزی به روستای دیگری می‌رفت.

نمد ترکمن

نمد در میان ترکمن‌های ایران، به‌‏منظور زیرانداز، جانماز، زین اسب و پوشش کلبه و یورت کاربرد دارد. ترکمن‏‌ها در یورت زندگی می‌کنند. پایه‌ی یورت‌ها، چوب‏‌هایی است که به‌‏صورت هندسی و منظم روی زمین محکم می‌شوند؛ سپس روی آن‏ها را برای در‌امان‌ماندن از سرمای صحرا با نمد می‌پوشانند. در میان ترکمن‌ها، نمدمالی کاری زنانه است و مردان نقش چندانی در آن ندارند.

نقش‌های نمد ترکمن نیز از طبیعت زیستگاهش الهام گرفته شده است. مثلاً چون شیر دومین ماده‏‌ی غذایی مردم صحرانشین است، نقش پستان گاو و گوسفند و شتر در نقش‌های نمد ترکمن دیده می‌شود که در زبان محلی «ازمیک» خوانده می‌شود.

دیگر نقش‌‏های کاربردی در نمد ترکمنی عبارت‏‌اند از:

• شاخ قوچی
• دودکش یا تونیک
• آلاچیق
• گردونه یا چرخ ارابه
• دم عقرب زرد (ساری ایچان)
• گل یقه (گل آقا)
• ماهی (تیرانه)

خواص درمانی نمد

نمد در طب ایرانی کاربرد داشته است. از نمد برای بندآوردن خون‏‌ریزی زخم و ضدعفونی‏‌کردن آن استفاده می‌کردند؛ به این ترتیب که مقداری از رشته‌های پشم نمد را می‌سوزاندند و روی زخمِ در حال خون‌‏ریزی می‌گذاشتند. همچنین، خوابیدن روی نمد را آرامش‌بخش و تسکین‌‏دهنده‌ی دردهای مفصلی و رماتیسمی می‌دانستند.

مراحل تولید نمد

تارهای پشم این قابلیت را دارند که در هم بپیچند و سطحی یکپارچه بسازند. هنر نمدمالی بر پایه‌ی همین ویژگی طبیعی پشم بنا نهاده شده است. بهترین پشم برای تولید زیرانداز نمدی، پشم بلند و بهاره‌ی گوسفند است.

به‌‏طور عمومی، مراحل زیر برای ساخت نمد طی می‌شود:

تهیه‌ی پشم

هرگاه پشم گوسفندان به‌‏اندازه‌ی مناسب بلند شد، آن‏ها را می‌چینند. برای برطرف‏‌کردن خاروخاشاک و آلودگی از پشم‌های چیده‌‏شده، آن‏ها را با آب گرم می‌شویند و سپس خشک می‌کنند. پشم به‏‌دست‌‏آمده زبر و به‌هم‌تنیده است. برای نرم و بازکردن پشم‌ها از هم، آن‏ها را می‌زنند.

امروزه برای زدن پشم‌ها از دستگاه برقی حلاجی استفاده می‌شود. بعد از حلاجی، نوبت به رنگرزی پشم‌ها می‌رسد. در گذشته از رنگ‌‏های طبیعی برای رنگ‌آمیزی پشم‌ها استفاده می‌شد؛ ولی امروزه رنگ‏‌های شیمیایی هم به کار می‌روند.

روش رنگرزی بسیار ساده است: پشم‌‏ها را در پاتیل حاوی آب داغ و رنگ می‌ریزند. چند ساعتی پاتیل روی شعله می‌ماند و با هم‌‏زدن محتویات آن، پشم‌ها رنگ می‌گیرند.

نقش‌‏زدن

در مرحله‌ی نقش‌‏زدن، استاد نمدمالی، پشم‏‌های رنگی را با طرح دل‏خواه روی حصیر پیاده می‌کند. نقش‌ها ذهنی هستند و از هیچ نقشه و الگویی استفاده نمی‌شود. هنرمند، پشم‌های رنگی را به‌‏شکل فتیله یا ریسمان درمی‌آورد و بر حصیر می‌نشاند. معمولاً در حاشیه،‌ نقش‌‏های لوزی و هفت‌و‌هشت و مثلث زده می‌شود و طرح اصلی در وسط نمد قرار می‌گیرد.

قالب‌‏ریزی نمد

بعد از آنکه کار نقش‌‏زنی تمام شد، نوبت ریختن پشم زمینه روی طرح است. پشم را به قطر دو تا سه سانتی‌متر روی نقش می‌‏ریزند و بعد شانه می‌زنند.

پشمی که در زمینه‌ی نمد استفاده می‌شود، باید کیفیت بهتری داشته باشد؛ زیرا هم بیشتر به چشم می‌آید و هم در تماس با زمین و عوامل طبیعی در معرض فرسایش بیشتری قرار دارد.

بعد از اینکه پشم، سراسر قالب را پوشاند، روی آن محلول آب و صابون می‌پاشند تا پشم‌‏ها مجعد و در‌هم‌تنیده‌تر شوند.

تهیه‌ی نمد

در این مرحله، پشم‌ها را همراه حصیر زیرشان لوله می‏‌کنند، به‌‏آرامی و به‌‏گونه‌ای که چینش آن‏ها به هم نخورد. حصیر لوله‌‏شده را باید بکوبند تا پشم‌‏ها به‌‏خوبی در هم فرو روند و بافتی منسجم و یکدست و نفوذناپذیر ایجاد کنند. هنرمندان نمدمال، با ضربات دست یا پا نمد را می‌کوبند. این مرحله را گاهی دو یا چند نفری انجام می‌دهند.

بعد از پایان کار، نمد باید حدود یک هفته بماند تا خشک و ‌آماده‌ی استفاده شود.

کاربرد صنعتی نمد

نمد ویژگی‏‌های خاصی دارد که باعث شده است امروزه در صنعت هم کاربرد داشته باشد، همچون:

• مقاوم‏‌بودن: نمد در برابر سایش و کشش مقاوم است. مواد شیمیایی و آب و روغن تأثیر کمی بر ساختار آن می‏‌گذارند.
• عایق‏‌بودن: نمد عایق خوبی در برابر گرما و سرماست.
• جاذب‏‌بودن: نمد قدرت جذب خوبی دارند. برای جذب روغن و آب و ذرات معلق در محیط استفاده می‌شود.

نمد برای فیلترکردن هوا، عایق‌ حرارتی، عایق‌ صوتی، جذب روغن، واشر، گردگیری و ضربه‌گیری به کار می‌رود. هنرمندان کرمانشاهی نوعی نمد ساخته‌اند که در توربین کشتی‌ها کاربرد دارد و چهار برابر نمونه‌ی فومی دوام می‌آورد.

امروزه از نوعی پارچه که در بازار ایران با نام «فوتر» شناخته می‌شود، برای دوخت پالتو استفاده می‌گردد. فوتر کلمه‌ای فرانسوی و به‏‌معنی نمد است.

وضعیت کنونی هنر نمدمالی

هنر نمدمالی نیز مانند بسیاری از پیشه‌های سنتی دیگر در ایران حال‏‌وروز خوشی ندارد و زیر چرخ‌های صنعتی‏‌شدن جامعه نفس‌های آخر را می‌کشد.

نمدمالان انگشت‏‌شماری در گوشه و کنار ایران، آخرین نسل از هنرمندان این رشته‏‌ی پرتاریخ هستند. هنری که به‌‏روشِ استادشاگردی آموزش داده می‌شد، امروزه دیگر شاگردی ندارد که زانوی ادب بر زمین بزند و راز‌و‌رمز و فوت‌‏های کوزه‌گری این حرفه را بیاموزد.

سزاوار است که دولت‌مردان از همه‌ی صنایع دستی ایران، از جمله این میراث اجدادی حمایت نماید؛ اما ناجی اصلی این هنر، مردم و هنرمندان هستند، مردمی که تلاش کنند دست‏‌کم تکه‌ای از این دسترنج هنرمندان را در خانه داشته باشند و هنرمندانی که نمدمالی را رها نکنند.

شاید راه نجات این هنرصنعت، بازیافتن راه‌‏های جدید کاربرد آن در زندگی روزمره‌‏ی باشد. هنرمندان خلاق این عرصه باید چونان اجداد هوشمند خویش، خلاقیتشان را به کار گیرند تا نمد ایرانی را در قامت و جامه‌ای نو به جهان و هم‌وطنان خود معرفی کنند. «دستی بر ایران» تلاش می‏کند تا با معرفی هنرهای دستی ایران، همچون هنر نمدمالی، گامی کوچک در راه پاسداشت آن‏ها بردارد.

پرسش‌های متداول درباره هنر نمدمالی

برای پیداکردن پاسخ سایر سؤال‌هایتان، از طریق بخش دیدگاه‌های همین پست با ما در ارتباط باشید. ما در کوتاه‌ترین زمان به پرسش‌های شما پاسخ خواهیم داد.