هارونیه توس کهن‌ترین بنای باقی مانده از شهر توس مشهد می باشد. این بنا که در قرن ۱۴ میلادی ساخته شده است، در ۶۰۰ متری آرامگاه فردوسی قرار دارد و از جمله جاهای دیدنی مشهد به حساب می‌آید. در فضای بیرونی بنای مزبور سنگ قبر سیاه و کوچکی منسوب به امام محمد غزالی به چشم می خورد.
این بنا تاکنون دوبار در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. اولین ثبت ملی آن در در سال ۱۳۱۰ خورشیدی انجام شد. سپس، بنای مزبور در سال ۱۳۸۲ خورشیدی تحت عنوان آرامگاه امام محمد غزالی ثبت ملی شد، هر چند در صحت آن تردید جدی وجود دارد.
محل قرارگیری هارونیه توس و گمانه هایی درباره کاربری آن
این بنا بر روی یکی از سازه‌های قدیمی شهر تابران ساخته شده است. همانگونه که در بالا نیز اشاره شد اگر به اعتقاد برخی از باستان شناسان باور داشته باشیم که این بنا را به عنوان آرامگاه امام محمد غزالی می دانند، این بنا مربوط به قرن دوازده میلادی می باشد.
طی حفاری های جدیدی که توسط باستان شناسان انجام شد، در فاصله کمی از هارونیه محل دفن این عارف مشهور کشف شد. بنابراین، نظریه فوق در مورد کاربری بنا مردود شد.
در کل، در مورد کاربری بنای مزبور اختلاف نظرهای زیادی وجود دارد. برخی از باستان شناسان عقیده دارند که این بنا به عنوان خانقاه مورد استفاده قرار داشته است. در مقابل، برخی دیگر آن را به عنوان مدرسه معرفی می کنند. همچنین، برخی چنین می پندارند که هنگام هجوم اعراب به ایران بنای مزبور به عنوان مسجدی بوده که بر روی یک آتشکده ساسانی بنا شده است.
مطابق عقیده برخی از ساکنین شهر توس، این بنا در زمان هارون الرشید به عنوان زندان مورد استفاده قرار داشته است و به همین دلیل به هارونیه شهرت دارد. همچنین، در برخی از کتب قدیمی چنین ذکر شده که بنای مزبور محل شکنجه امام هفتم شیعیان (امام موسی کاظم) و پیروان او بوده است. در برخی متون قدیمی نیز از این بنا با عنوان مامونیه و نقاره خانه یاد شده است.
ویژگی‌ها و سبک معماری
در گذشته برای این ساختمان سه درب ورودی در اضلاع جنوبی، شرقی و غربی تعبیه شده بود. امروز درهای شرقی و غربی مسدود شده اند و به جای آنها پنجره های مشبک تعبیه شده اند. بنابراین، ورودی اصلی این بنا در ضلع جنوبی قرار دارد.
در مجاورت این درب ورودی، ایوانی با قوس جناغی به ارتفاع ۱۵.۵ متر، عمق ۳ متر و عرض ۸ متر وجود دارد. همچنین، در طرفین این ورودی دو جرز (دیوار اتاق یا ایوان) پهن و دو تاق نمای کشیده و بلند به چشم می خورند. در نبش جرزهای ایوان دو نیم ستون آجری تعبیه شده اند. علاوه بر آن، در گوشه های ورودی چهار پلکان مارپیچ وجود دارند.
این ساختمان بنایی چهار گوش است که به طور کامل از آجر ساخته شده است و در نمای آن هیچ گونه تزیینات کاشی کاری مشاهده نمی شود. سقف ساختمان مزبور توسط گنبدی دو پوسته و خاکی رنگ پوشانده شده است. ارتفاع ساختمان هارونیه از کف زمین تا نوک گنبد حدود ۲۲ متر است.
در فضای داخلی این بنا قسمت های مختلفی از قبیل یک ایوان رفیع، چهار شاه نشین، گنبدخانه و سه اتاق فرعی وجود دارند. علاوه بر آن، وجود چهار ایوان صلیبی شکل، هشت تاق نما با قوس جناغی و سردابه از ویژگی های فضای داخلی آن است. همچنین، در فضای بیرونی آن سنگ یاد بود امام محمد غزالی مشاهده می شود. علاوه بر آن، باغچه مستطیلی شکل کوچکی نیز در مقابل ایوان قرار دارد.
هارونیه توس بنایی است که در دوره ایلخانیان و به سبک معماری آذری (سبک مغول یا ایرانی-مغولی) ساخته شده است. البته، در دوره های بعد و در دوره تیموری قسمت هایی نیز به این بنا اضافه شده است. به دلیل تشابهی که بنای مزبور به سبک معماری رازی دارد، عده ای از باستان شناسان آن را متعلق به قرن دوازدهم میلادی می دانند.
معماری رازی نوعی معماری است که از شمال کشور آغاز شده است اما در شهر ری رونق گرفته است. این نوع معماری، از زمان سلسله زیاریان آغاز و در دوره های آل بویه، سلجوقیان، اتابکان و خوارزمشاهیان ادامه داشته است. بی نظیرترین ساختمان ها در این دوره ها ساخته شدند، اما در طی غارت شهر توسط محمود غزنوی بسیاری از آنها از میان رفتند.
طی حفاری هایی که باستان شناسان در سال ۱۳۵۴ خورشیدی روی بنای هارونیه انجام دادند، اشیای بسیار قدیمی از این بنا کشف شدند. برای مثال سفال هایی مربوط به دوره سلجوقی، تیموری و صفوی از این بنا به دست آمدند.
علاوه بر آن، وجود دیوار بسیار قطوری از سنگ و و ملات ساروج در این بنا نشان از بنای آتشکده‌های ساسانی دارد. طی این کاوش مشخص شد که هارونیه توس متعلق به قرن دوازدهم میلادی نمی باشد، بلکه در دوره های قبل از آن ساخته شده است.
بازدید از هارونیه توس با معماری بی نظیرش را از دست ندهید
شهر توس مشهد از جمله شهرهای بسیار زیباست که دارای بناهای تاریخی بسیاری بود. امروزه هارونیه توس تنها بنای باقی مانده از این شهر است که تحت حفاظت سازمان میراث فرهنگی قرار دارد. این بنا با دارا بودن معماری بی نظیر به یکی از مقاصد گردشگری زیبای این شهر تبدیل شده است.
سعی کنید هنگام مسافرت به شهر توس با تورهای ایرانگردی یا به صورت شخصی، بازدید از این بنای باشکوه را از دست ندهید. ″دستی بر ایران″ با معرفی جاذبه های گردشگری مشهد شما را به بازدید از هارونیه توس دعوت می کند.
گنبد هارونیه توس کجاست؟
گنبد هارونیه در حاشیه‌ی غربی جادهی مشهد-توس، در بلوار شاهنامه و نزدیک آرامگاه فردوسی قرار گرفته است. محل گنبد، ۲۵ کیلو‌متر با شهرستان مشهد فاصله دارد. موقعیت مکانی دقیق هارونیه را در زیر مشاهده می‌کنید:
پرسش‌های متداول درباره هارونیه توس
اگر پاسخ پرسش خود را در اینجا پیدا نکردید، در بخش دیدگاه‌های زیر این پست برای ما کامنت بگذارید و سوال‌تان را بپرسید. ما حتما به آن پاسخ خواهیم داد.
معماری گنبد هارونیه چگونه است؟
در بنای هارونیه توس، دو سبک معماری آذری و رازی مشاهده میشود. این ساختمان، بنایی چهارگوش است که به‌طور کامل از آجر ساخته شده و هیچ‌گونه تزیینات کاشی‌کاری ندارد. گنبدی دو پوسته و خاکی‌رنگ، سقف این ساختمان را شکل می‌دهد.
در گذر زمان، بنای هارونیهی توس چه کاربریهایی داشته است؟
دربارهی کاربری این بنا نظرهای زیادی وجود دارد. کاربریهایی که تاکنون برای این بنا قائل شده‌اند عبارتاند از: خانقاه، مدرسه، مسجد، زندان، نقارهخانه و مأمونیه.
قدمت گنبد هارونیه توس به چه دورانی بازمی‌گردد؟
به‌دلیل تشابهی که بنای گنبد به سبک معماری رازی دارد، عده‌ای از باستان‌شناسان قدمت آن را به قرن دوازدهم میلادی مربوط می‌دانند؛ ولی وجود دیوار قطوری از سنگ و ملات ساروج در بنا، نشان از بنای آتشکده‌ای ساسانی دارد. بنابراین، هارونیه توس متعلق به قرن دوازدهم میلادی نیست؛، بلکه در دوره‌های قبل از آن ساخته شده است.
جاهای دیدنی نزدیک به بقعه هارونیه کداماند؟
ازجمله مکان‌های دیدنی که در نزدیکی بقعه هارونیه قرار دارند می‌توان به آرامگاه ابوالقاسم فردوسی، شهر تاریخی تابران و روستای تاریخی پاژ اشاره کرد.
آیا بازدید از گنبد هارونیه رایگان است؟
بازدید از فضای داخلی این بنا مستلزم تهیهی بلیط در محل ورودی آن است.
