هنر مینای خانه بندی در ایران؛ دیرینگی و پراکنش جغرافیایی

مینای خانه بندی که به نام‌های دیگری از قبیل مینای «خانه خانه، حفره‌ای و حُجره حُجره» نیز شهرت دارد، از جمله قدیمی‌ترین تکنیک‌های میناکاری محسوب می‌شود. با توجه به این‌که مطالعات باستان‌شناسی در این زمینه وجود ندارد، اولین خاستگاه این هنر از صنایع دستی ایران مشخص نیست.

با این حال، به دلیل وجود آثاری قدیمی از این هنر در موزه‌های مختلف جهان که متعلق به ایران هستند، خاستگاه اولیه‌ی آن به کشورمان برمی‌گردد. این صنایع دستی جزو هنرهای ظریفی است که در طی ادوار مختلف کاربرد داشته است. در این مقاله قصد داریم شما را با این هنر دستی بیشتر آشنا کنیم.

دیرینگی هنر مینای خانه بندی در ایران

این صنایع دستی در طول اعصار مختلف فرهنگ ایران کاربرد داشته است که به شرح آن می‌پردازیم:

دوره‌ی هخامنشی

بیشترین آثار مینای خانه بندی متعلق به دوره‌ی هخامنشیان است که در زیور آلات این دوره به چشم می‌خورد. لعاب مورد استفاده در این آثار در طول زمان به داخل آن ریخته شده‌ و تنها مفتول‌ها باقی مانده‌اند.

دوره‌ی اشکانی

در دوره ی پارت ها (اشکانیان)، تزئین روی فلز، مرصع کاری، میناکاری و فلزکاری رواج بسیار داشته است.

دوره‌ی ساسانیان

در دوره‌ی ساسانیان مینای خانه بندی رواج فراوانی داشت. آثاری نیز از مینابندی در این دوران کشف شده‌اند. اولین آثار کشف شده از این دوران «سگگ جامه‌» است که از منطقه‌ی «ریزانو یا ریزینیوم» در دالانی کشف شده است. این سگگ، هم اکنون در موزه‌ی اشمولین در آکسفورد انگلستان نگهداری می‌شود.

علاوه بر آن، معروف‌ترین آثار این دوره که در آن مینای خانه بندی خمیری به کار رفته، ظرفی طلایی و یک قطعه کریستال کنده‌کاری شده است. امروزه، این ظرف در کتابخانه‌ی ملی پاریس در معرض نمایش قرار دارد.

اوایل دوره‌ی پس از اسلام

در دوره‌ی ایران پس از اسلام به دلیل ممنوعیت استفاده از فلزات گران‌بهایی نظیر طلا و نقره، صنایع دستی مینای خانه بندی رونق خود را از دست داد. بنابراین، فلزکاران در این دوران به ساخت اشیای برنجی و مسی از قبیل هاون، لگن، شمعدان و… مشغول شدند.

دوره‌ی سلجوقیان

در این دوره ساخت وسایل مینای خانه بندی رواج بسیاری یافت و موصل و دمشق جزو مراکز عمده‌ی ساخت آن محسوب می‌شدند. هنرمندان این دوره به دلیل فراوانی ظروف طلا و نقره دارای مهارت خاصی در زمینه‌ی این نوع از میناکاری بودند.

دوره‌ی صفویه

در این دوره نقوش به کار رفته در این صنایع دستی دستخوش تغییراتی شد و بیشتر نقش‌های اسلیمی، ختایی، مجالس بزم درباریان و… بر روی ظروف به کار بسته شد. این نقوش بر روی ظروفی از جنس مس و گاهی طلا و نقره مورد استفاده قرار گرفت.

دوره‌ی زندیه

آثاری از صنایع دستی مزبور از این دوره کشف شده‌اند.

دوره‌ی قاجار

هنر دستی مینای خانه بندی در این دوران بیشتر بر روی زمینه‌های برجسته‌ی طلا و نقره مشاهده می‌شد که با استفاده از گوهر، عاج، یشم، یاقوت، لعل و زمرد تزیین می‌شدند.

دوره‌ی پهلوی

در دوره‌ی مزبور کارگاهی در زمینه‌ی این هنر دستی در اصفهان تاسیس شد.

هم اکنون این صنایع دستی به دلیل وارداتی بودن مواد اولیه‌ی آن رونق چندانی ندارد. بنابراین، هنرمندان کمتر به این حوزه از هنر و صنایع دستی وارد می‌شوند.

فنون و روش‌های ساخت مینای خانه‌بندی

این صنایع دستی طی مراحل مختلفی ساخته می‌شود که در زیر به شرح آن می‌پردازیم:

• ابتدا ظرف مورد نظر انتخاب و طرحی بر روی آن کشیده می‌شود. سپس، سیم‌های نازک برنجی را از دستگاه نورد عبور می‌دهند. سپس، مفتول‌ها را بر روی خطوط اصلی طرح مورد نظر قرار می‌دهند. بدین ترتیب، این مفتول‌ها که جهت تثبیت لحیم‌کاری شده‌اند، باعث خانه بندی طرح می‌شوند.
• در مرحله‌ی بعدی فضاهای خانه بندیِ به وجود آمده را با استفاده از رنگ میناکاری پر می‌کنند. سپس، ظرف مورد نظر را در کوره قرار می‌دهند تا رنگ بر روی آن تثبیت شود. در این مرحله، مفتول‌های کشیده شده بر روی طرح بر اثر حرارت به رنگ سیاه در می‌آیند که بعدها توسط سمباده‌ی نرم، تمیز می‌شوند.
• گاهی اوقات قبل از مرحله‌ی کوره‌گذاری، لعاب بی‌رنگی بر روی مینا می‌کشند که از سیاه شدن مفتول‌ها جلوگیری کند.

پراکنش جغرافیایی هنر مینای خانه بندی

در قرن نوزدهم میلادی برای اولین بار با هدف پژوهش درباره‌ی گنجینه‌های قرون وسطایی کلیساها یا خانه‌های قدیمی این هنر مورد مطالعه قرار گرفت.

نمونه‌های ماهرانه هنر دستی مزبور که در موزه‌ها نگهداری می‌شوند، متعلق به شهر «لیموژ» فرانسه و ناحیه‌ی «راین» آلمان بوده‌اند. برخی از نمونه‌های ناشیانه نیز در این مورد وجود دارند که «بیزانسی» خوانده می‌شوند و در موزه «کریستانوی واتیکان» نگهداری می‌شوند.

علاوه بر آن، آثاری از این هنر در «کوبان» قفقاز و گورهای سیلاگی در نزدیکی قریه «سومیلو» در مجارستان در قرن ششم میلادی کشف شده‌اند. البته، به دلیل نبود تصاویر از این آثار، صحت این ادعا مشخص نیست.

مینای خانه بندی در گیلان

مواد اولیه‌ی صنایع دستی مزبور در گیلان، نقره‌ی خالص استرلینگ با تزیین آب طلا و رنگ‌های معدنی است. این صنایع دستی بر روی ظروف مختلفی از قبیل سرویس چای‌خوری، آیینه و شمعدان و… کار می‌شوند. این ظروف به دلیل زیبایی به خارج از کشور نیز صادر می‌شوند.

مینای خانه بندی در اصفهان

شهر اصفهان از جمله شهرهایی است که میناکاری در آن رواج بسیار دارد. با این وجود، هنر مینای خانه بندی که هم اکنون رو به فراموشی است، در شهر مزبور نیز به ندرت دیده می‌شود.

از مهم‌ترین دلایل کاهش تولید این صنایع دستی به کم شدن هنرمندانی مربوط می‌شود که در زمینه‌ی جوشکاری مفتول بر زمینه‌ی کار فعالیت می‌کردند. علاوه بر آن، از دلایل دیگر افول صنایع دستی مزبور می‌توان به نبود سنگ‌های مخصوص این هنر در ایران اشاره کرد.

با توجه به این‌که هنرمندانی در استان خراسان از طریق این صنایع دستی امرار معاش می‌کنند، بسیاری از محققان آن را برخاسته از این شهر می‌دانند.

هنر مینای خانه بندی رو به فراموشی قرار دارد

هنر مینای خانه بندی در گروه هنرها و صنایع دستی ایران قرار دارد که در حال فراموشی هستند. دستی بر ایران ضمن معرفی جاذبه‌های گردشگری تلاش دارد به شکل موثرتری شما را با هنرهای رو به فراموشی نیز آشنا کند. بازدید از معدود کارگاه‌های باقی‌مانده و خرید از آثار مزبور گامی مهم در حفظ و احیای این هنر به شمار می‌آید.

پرسش‌های متداول درباره هنر مینای خانه بندی

برای فهم بهتر موضوع، پرسش و پاسخ‌هایی طرح کرده‌ایم. افزون بر این‌ها، شما می‌توانید سایر سؤال‌هایتان را در بخش دیدگاه‌های همین پست با ما در میان بگذارید. ما در کوتاه‌ترین زمان به آن‌ها پاسخ خواهیم داد.