کمانچه یکی از سازهای اصالتا ایرانی است که در دسته بندی سازهای زهی قرار می گیرد. نام عربی کمانچه رباب است. این ساز بخش های مختلفی همچون شکم، دسته و سر دارد. در بخش پایین ساز، پایه‌ای وجود دارد که محل اتصال و اتکای ساز به زمین یا زانوی نوازنده است. مهارت های ساختن و نواختن کمانچه در فهرست آثار ایران در یونسکو ثبت شده است و از جمله میراث فرهنگی ناملموس ما می باشد.
بخشی از تاریخچه ساز کمانچه در کتاب موسیقی الکبیر نوشته ابونصر فارابی در سده یازدهم میلادی ذکر شده است. این ساز یکی از محبوب ترین سازها در موسیقی سنتی ایرانی است. به ویژه در دوره پادشاهی صفویه و قاجاریه کمانچه ساز اصلی موسیقی درباری محسوب می شده است. لازم به ذکر است نخستین بار در اوایل سده بیستم میلادی صدای این ساز ضبط و جهانی شد. ساز کمانچه در یونسکو ثبت جهانی شده است.
در چند سال اخیر، سازهای جدیدی با الهام از سازهای زهی همچون کمانچه ساخته شده‌اند. این سازها به مرور به محبوبیت خوبی در موسیقی شهری ایران رسیده اند. به طور مثال انواع کمانچه آلتو و کمانچه باس با الهام از کانچه سنتی ایرانی ساخته شده اند. این سازها صدایی بم تر از کمانچه معمولی دارند. کمانچه آلتو دو و نیم پرده و کمانچه باس یک هنگام کامل بم‌تر از کمانچه معمولی هستند.
مهارت های ساختن و نواختن کمانچه و اجزای آن
برای آشنایی بیشتر با مهارت های ساختن و نواختن کمانچه، بهتر است ابتدا خود این ساز را بشناسیم. ساز کمانچه از یک کاسه تشکیل شده است. کاسه شکلی کروی و توخالی دارد. همچنین معمولاً از جنس چوب توت ساخته می شود تا ظریف و مقاوم باشد. چوب به شیوه ترکه‌ای یعنی تکه‌های باریک چوب کنار یکدیگر قرار می گیرد. بخش تقریبا کوچکی از چوب توت در بخش جلویی ساز به دهانه اختصاص یافته است. بر روی این دهانه جداره ی ظریفی از پوست کشیده شده است. بر روی پوست، عنصری مشابه خرک تار به صورت تقریبا عمود بر سیم‌ها تعبیه شده است.
از سوی دیگر دسته ساز، همانند لوله‌ای تو پر می باشد که شکلی مخروطی دارد. بخش بالایی لوله، توپر نیست و به سمت جلو شکافی ریز دارد. این شکاف نقش جعبه گوشی‌ها را برعهده دارد. لازم به ذکر است دسته ساز کمانچه فاقد پرده است. سر ساز از جعبه گوشی‌ها تشکیل شده است که در دو سمت آن هر طرف دو گوشی کار گذاشته شده است. همچنین یک عنصر به نام قبه در بالای جعبه تعبیه شده است. طول ساز کمانچه از انتها تا سر قبه تقریبا هشتاد سانتی‌متر است.
این ساز گذشته پر فراز و نشیبی دارد. در گذشته بدون سیم گیر بوده است. همچنین در نسخه های قدیمی ساز کمانچه سیم‌ها به صورت مستقیم به ساز وصل می‌شدند. این ویژگی بسیار مشابه ساز سه تار بود. پس از ورود ساز غربی ویولن به ایران، پیچ‌های کوچک تنظیم کوک در ویولن به سیم گیر ساز کمانچه اضافه شد تا نوازنده بتواند ساز را به دلخواه خود کوک کند.
کمانچه های فعلی دارای چهار سیم هستند، در حالی که کمانچه های قدیمی فقط سه سیم داشتند. سیم‌ها به موازات طول ساز گستردگی پیدا می کنند و آوای بسیار خوش و زیبایی را ایجاد می نمایند. لازم به ذکر است که در سالیان قبل کمانچه دو سل، دو سل کوک می‌شد. اما امروزه این ساز مثل ویلن کوک و انگشت گذاری می گردد.
هنر نواختن ساز کمانچه
نوازنده کمانچه در حالت نشسته به نواختن ساز می پردازد. پایه کمانچه بر روی زمین یا صندلی یا زانو قرار می گیرد و سپس به کمک آرشه با کمانه نواخته می شود. ساز کمانچه در هنگام اجرا مقدار محدودی حول محور خود می‌چرخد که طبیعی است. دقیقا به همین علت تماس آرشه با سیم‌ها آسان‌تر می شود. نوازنده کمانچه این ساز را به صورت قائم با دست چپ مهار می کند. سپس انگشتان دست چپ را روی دسته و به طبع بر روی سیم ها می‌لغزاند. از سوی دیگر آرشه را با دست راست به روی سیم‌ها می‌کشد.
هنر ساختن ساز کمانچه
از نظر ظاهر، کاسه‌های کمانچه را به صورت کروی یا مخروط ناقص می سازند. کاسه‌هایی با ظاهر هندسی مخروط ناقص، پشت باز تهیه می شوند. از کمانچه های پشت باز در خطه ی لرستان استفاده می شود. صدای آنها پر قدرت و شفاف است. همچنین به علت آن که کاسه ای سبک دارند، اجرای قطعات پیچیده با این کمانچه‌ها آسان‌تر است. قطعات پیچیده قطعاتی از موسیقی هستند که نیاز به چرخیدن سریع آرشه روی کمانچه دارند.
قطر خارجی کاسه کمانچه حدودا بیست سانتی متر است. در نواحی مختلف ایران اندازه کاسه متفاوت ساخته می شود. کاسه کمانچه ترکمن ها بسیار کوچک است. در سایر کشورها که سازهایی مشابه کمانچه وجود دارد کاسه‌ها کوچک هستند و از پوست نارگیل ساخته می‌شوند.
روی دهانه کمانچه پوست از جنس شکم گاو، پوست ماهی، پوست آهو و غیره کشیده می شود که نیاز به مهارت بالایی دارد. سپس سیم‌ها با فشار دقیقی خرک را به پوست می‌چسبانند. هر اشتباهی در این مرحله منجر به پارگی پوست خواهد شد. کمانچه به وسیله یک پایه روی پای نوازنده می نشیند.
آرشه کمانچه، یک چوب با انحنایی از یک طرف است که بلندی شصت سانتی متری دارد. در گذشته آرشه با موی دم اسب ساخته می شده است. کیفیت صدای کمانچه به عواملی همچون جنس چوب، ضخامت در نقاط مختلف کاسه، شکل کاسه و اندازه‌های کاسه بستگی دارد. همچنین کیفیت سطح کاسه از لحاظ تراش، نوع و ضخامت پوست کشیده شده، جنس و شکل و اندازه و محل قرار گرفتن خرک، کیفیت شیطانک، جنس سیم، زاویه اتصال دسته به کاسه بر روی کیفیت کمانچه تولید شده و قیمت آن اثر می گذارد.
نوازندگان بنام این ساز
در کنار آشنایی با مهارت های ساختن و نواختن کمانچه، لازم است که هنرمندان این عرصه را نیز بشناسیم. از معروف ترین کمانچه نوازان ایرانی در دوران معاصر می توان به حسین‌خان اسماعیل‌زاده، علی‌اصغر بهاری، فرج علیپور، علی اکبر شکارچی، حسین یاحقی، کیهان کلهر و اردشیر کامکار اشاره کرد.
همچنین ساختن کمانچه ترکیبی از هنر و فن است. از سازندگان شاخص کمانچه می توان به استادان ابراهیم قنبری مهر، قدرت الله کردی، بیاض امیر عطایی اشاره نمود.
ساز قیچک
قـیچک یا غیژک یکی از سازهای زهی اصیل ایرانی است. این ساز مشابه کمانچه با آرشه نواخته می‌شود. ساز قیچک اساساً بومی و محلی است. این ساز در مناطق جنوب شرقی ایران مثل سیستان و بلوچستان، کرمان و هرمزگان رواج دارد.
نوع مصالح کاسه قیچک از چوب گردو یا توت است. همچنین سیم‌های آن فلزی تعبیه می شوند. این ساز اگرچه کم تر شناخته شده است اما پیشینه تاریخی وسیعی دارد.
در موسیقی نواحی گوناگون ایران، قـیچک یا غیژک محبوب بوده و در مراسم گوناگون کاربرد فراوانی داشته است. این ساز شبیه ویولن سل نیز است. شکم ساز از دو بخش مستقل از یکدیگر تشکیل شده است. قسمت پایینی کوچک‌تر و شبیه یک نیم کره است. روی سطح مقطع جلو پوستی کشیده شده و خرک روی پوست قرار دارد.
قسمت بالایی قِیچک یا غیژک بزرگ‌تر از قسمت پایینی است. این قسمت مثل چتری روی قسمت پایینی قرار گرفته است. هر دو قسمت به وسیله ی یک سطح منحنی از پشت به یکدیگر متصل شده اند. در جلو یا بین دو قسمت، حفره‌ای وجود دارد. سطح جلویی قسمت فوقانی، به صورت دو شکاف پهن باز طراحی شده است. دسته ساز تقریباً در نیمه طول شکم تعبیه شده است. نیمه دیگر در بخش فوقانی به قسمت جعبه گوشی‌ها متصل شده است. در قـیچک یا غیژک دسته فاقد پرده یا دستان است.
در کنار آشنایی با مهارت های ساختن و نواختن کمانچه، لازم بود تا با این ساز نیز آشنا شوید و بیشتر درباره سازهای موسیقی ایرانی بدانید.
پرسش‌های متداول درباره مهارت های ساختن و نواختن کمانچه
اگر پاسخ پرسش‌های خود را در زیر نیافتید، سوال‌هایتان را با ما در بخش دیدگاه‌های همین بخش در میان بگذارید. ما در اولین فرصت به آنها شما پاسخ خواهیم داد.
مشهورترین نوازندگان کمانچه ایرانی چه کسانی هستند؟
• ابوالحسن صبا
• اردشیر کامکار
• کیهان کلهر
• سعید فرج‌پوری
• علی‌اکبر شکارچی
• سهراب پورناظری
بهترین سازنده کمانچه در ایران کیست؟
شاخص‌ترین سازنده‌های حرفه‌ای کمانچه در ایران عبارتند از:
• محمدرضا ایلدار ژاله
• ابراهیم قنبری‌مهر
• قدرت‌الله کردی
• بیاض امیرعطایی
کمانچه از چه اجزایی تشکیل شده است؟
کمانچه از این اجزا تشکیل شده است: گوشی، سرپنجه، شیطانک، دسته، سیم‌ها، خرک، پوست، کاسه و سیم‌گیر از اجزای مختلف کمانچه هستند.
کمانچه آلتو چیست و چه فرقی با کمانچه‌های دیگر دارد؟
کمانچه آلتو از جمله سازهای جدیدی است که که با الهام از سازهای غربی وارد موسیقی ایران شده است. این ساز در سال‌های اخیر جای خودش را در بین سازهای ایرانی باز کرده است.
کمانچه آلتو از لحاظ اندازه، بزرگ‌تر از کمانچه معمولی است. صدای این سایز بم‌تر از کمانچه است. فواصل انگشت‌گذاری در کمانچه آلتو زیادتر و بازتر از فواصل انگشت‌گذاری در کمانچه معمولی است.
بسیار عالی بود.ممنون
خوشحالم که مورد توجه شما قرار گرفت.