ساز عود (رود) یا بربت (بربط)، سازی با صدای بم، عمیق، دلنشین و جذاب است که در موسیقی سنتی ایرانی نقش پررنگی دارد. این ساز در تقسیم بندی انواع سازها، در رده سازهای زهی قرار می‌گیرد. ساخت و نواختن این ساز نیاز به مهارت خاصی دارد که با تمرین و تکرار امکان کسب این مهارت وجود دارد.
ساز عود چیست؟
ساز عود یا بربط یکی از سازهای زهی ایرانی با شکم بزرگ و گلابی‌شکل و دسته‌ی بسیار کوتاه است که صدای بَمی دارد. با توجه به پوشیده شدن سطح این ساز با چوب در زبان عربی آن را عود نامیده‌اند. عود برگرفته از کلمه‌ی فارسی رود است و رود که نام دیگر بربط است، به معنای سیم در سازهای زهی است. این ساز در اروپا لوت خوانده می‌شود.
ابن خلدون، تاریخ‌نگار و جامعه‌شناس عرب، در قرن چهاردهم میلادی، عود را به صورت ترکه‌های چوبین انعطاف‌پذیر معنا کرده است.
صدای ساز عود چگونه است؟
صدای ساز عود بم، عمیق، نرم، دلنشین، گرم، جذاب و قوی است و در آهنگ‌های کلاسیک و سنتی ایرانی جایگاه ویژه‌ای دارد. این ساز نقش تک‌نواز و هم‌نواز را دارد. در اینجا، یک فایل صوتی از صدای این ساز قرار داده‌ایم تا به‌خوبی متوجه منظورمان شوید:
نواختن عود مصری
این نوع عود که دارای شش جفت تار است، با پلکتروم (مضراب) پلاستیکی نواخته می‌شود که بروی انگشتان قرار می‌گیرد. سیم‌های عود مصری ممکن است از جنس نخ ماهیگیری یا فولاد باشند. نحوه‌ی نواختن این ساز تفاوتی با سایر انواع مشابه خود ندارد. در ادامه، روش نواختن آن را توضیح می‌دهیم:
- کوک کردن گوشی‌های ساز با استفاده از دستگاه تیونر؛
- نگه داشتن صحیح ساز روی دست‌ها و ران پاها و تنظیم بند نگهدارنده‌ی آن روی شانه و کمر؛
- گرفتن دسته‌ی ساز عود با دست چپ و نگه داشتن انگشتان به حالت خمیده؛
- به صدا در آوردن سیم‌های روی بدنه‌ی ساز با دست راست و انگشت شصت و کشیدن انگشت شصت به‌طرف پایین؛
- گذاشتن انگشت اشاره روی سیم پایین بدنه‌ی ساز و کشیدن آن به بالا؛
- تکرار مضراب زدن بر روی سیم بالایی و پایینی و کسب مهارت در این زمینه با تمرین بسیار.
درخور توجه است که طول سیم‌ها و شکم گلابی‌شکل عود مصری نسبت به سایر عودها متفاوت است. این تفاوت‌ها باعث می‌شوند که صدای این نوع عود گرم، سنگین و عمیق باشد و از آن به‌عنوان عاشقانه‌ترین عود جهان یاد کنند.
معنی کلمه بربط
این کلمه که در اصل بربت است، به صورت سینه‌ی بت (مرغابی) معنا می‌شود. علت انتخاب این نام برای ساز بربط بدان جهت است که شکل آن به سینه و گردن مرغابی شباهت دارد.
ممکن است واژه‌ی بربط از نام یکی از نوازندگان معروف این ساز به نام باربد نیز اخذ شده باشد. این نوازنده که در زمان خسرو پرویز (آخرین پادشاه سلسله‌ی ساسانی) زندگی می‌کرد، نقش مهمی در پیشرفت ساز و موسیقی ایرانی داشت.
قیمت ساز عود
قیمت این ساز بسته به عوامل مختلف همچون جنس چوب، نوع ساخت، میزان دست‌ساز بودن و تجربه سازنده متغیر است. نوع ساز عود نیز قیمت آن را تحت تأثير قرار می‌دهد. برای مثال، ساز زریاب از نمونه‌های باکیفیتی است که قیمت بیشتری نسبت به سایر انواع عودها دارد.
خرید ساز عود
برای خرید ساز عود باید دقیق و ریزبین باشید و از افراد باتجربه کمک بگیرید که شناخت بیشتری نسبت به این ساز دارند. دلیل این تأکید بدان جهت است که سازهای مزبور از چوب‌های مختلفی ساخته می‌شوند و انواع متفاوتی نیز دارند که باعث می‌شود صدای ساز متفاوت باشد.
بهترین مارک ساز عود
برخی از بهترین مارک‌های ساز عود شامل مدل زریاب، ملکی، عراقی و عود جلال هستند. از این میان، عود زریاب انواع مختلفی با ویژگی‌های متمایز دارد. برای مثال، عود زریاب عراقی که با چوب راش ساخته می‌شود، برای افراد تازه‌کار و مبتدی مناسب است.
انواع ساز عود
امروزه، انواعی از عودها شامل عودهای سوریه، عراق، عود ترکی یا یونانی و عود یا بربط ایرانی وجود دارند. از این میان، عود مصری همانطور که در بالا اشاره شد، صدای گرم، عمیق و سنگینی دارد. جالب اینکه هنگام نواختن همزمان عود سوری و مصری متوجه لحن سخت عود سوری نسبت به مصری می‌شویم.
بربط ایرانی نیز نوعی عود با کاسه‌ی کوچک و دسته‌ای بلند است. این نوع عود 5 جفت سیم دارد و روش نواختن آن تفاوتی با سایر انواع عودها ندارد.
تاریخچه ساز عود
با توجه به منابع باستان شناسی و کتاب‌های این رشته تاریخ ساخت ساز عودبه ۵ هزار سال پیش، تمدن سومر و شهر اور (شهری باستانی در جنوب بین‌النهرین و پایتخت تمدن سومر) مربوط می‌شود. نگاره‌های برجای مانده از تمدن سومر و بابل گواهی بر این ادعاست و اهمیت این ساز را در زمینه‌ی موسیقی نشان می‌دهند. در تمدن سومر، بربط ایرانی را نوعی ابزار موسیقی با ساختاری ابتدایی می‌دانستند که در مراسم مذهبی و اجتماعی نقش پررنگی داشت.
پس از مدتی، این ساز را به سایر نقاط خاورمیانه همچون مصر باستان منتقل کردند. در برخی از نگاره های مصری که متعلق به دو هزار سال پیش است، این ساز ترسیم شده است. در این نگاره‌ها نوازندگانی با لباس‌های فاخر در حال نواختن بربط یا عود هستند.
در ادامه، سیر تحول این ساز ایرانی را در دوره‌های مختلف تاریخ بررسی می‌کنیم:
دورهی باستان
در دورهی باستان یا ایران پیش از اسلام و زمان حکومت هخامنشیان، ساز عود را به نام بربت می‌شناختند و آن را در مراسم و جشن‌های مذهبی می‌نواختند. جالب اینکه، دورهی ایران باستان به‌دلیل اشتراکات فرهنگی و هنری بسیار با تمدن سومر تبادلات گسترده‌ای در زمینه‌ی فرهنگ، صنعت و هنر داشت.
در اوایل حکومت هخامنشیان، با تصرف مصر توسط کمبوجیه و با حکمرانی داریوش بزرگ بر این سرزمین تبادلات فرهنگی بین ایران و مصر گسترش یافت. این تبادلات بر گسترش سازهایی مانند بربت نیز انجامید. بعدها، استفاده از این ساز در دورهی ساسانیان رواج بسیار یافت. در واقع، این دوره را اوج گسترش ساز بربت در دورهی پیش از اسلام می‌دانند. در دورهی مزبور ساز بربت یکی از ارکان اصلی موسیقی ایرانی شناخته می‌شد و آن را در محافل مختلفی مانند جشن‌های سلطنتی و دربار استفاده می‌کردند.
دورهی پس از اسلام
با ورود اسلام به ایران و گسترش خلافت عباسی، ساز بربت به عربستان و سایر نقاط تحت حکومت خلفای عباسی منتقل شد. در این دوره، ساز بربت تحت تأثیر فرهنگ‌های مختلف به‌خصوص در خاورمیانه و شمال آفریقا تغییرات بسیاری به خود دید. نام این ساز در همین دوره به عود تغییر کرد و آن را به‌عنوان جایگزینی برای ساز مزهر در نظر گرفتند.
ورود ساز عود به اندلس در زمان حکومت عبدالرحمان دوم، پنجمین امیر امویان، نقطه‌ی عطفی در تاریخچه‌ی این ساز به شمار می‌رود. این حاکم اموی به دلیل علاقه‌ی وافر خود به موسیقی، نوازنده‌ی معروفی به نام کمال‌الدین زریاب را از خاورمیانه به اسپانیا دعوت کرد. زریاب با انجام تغییرات و اصلاحاتی روی ساز عود و تلفیق عود با تار به مرور زمان باعث تبدیل این ساز به گیتار امروزی شد. این تغییرات تأثیر قابل توجهی بر موسیقی اروپایی گذاشت و باعث شد از ساز عود به‌عنوان یکی از ارکان اصلی موسیقی غربی یاد کنند.
دورهی معاصر
در دورهی قاجار و اوایل حکومت پهلوی، بنا به دلایلی همچون ورود سازهای غربی به کشور نقش ساز عود در موسیقی ایرانی کمرنگ شد. در این دوره سازهای دیگری مثل تار و سه تار به موسیقی سنتی ایران راه یافتند. در مقابل، استفاده از ساز عود را در موسیقی عربی و ترکیه‌ای حفظ کردند. این ساز در عربستان همچنان به عنوان ارکان اصلی موسیقی استفاده می‌شد و نوازندگان مشهوری همچون فریدالاطرش و ام کلثوم در احیا و ارتقای آن نقش پررنگی ایفا کردند.
بعدها، در سال 1340 خورشیدی با احداث هنرستان عالی موسیقی در ایران با هدف احیای موسیقی سنتی، سازهای از صحنه حذف‌شده مثل عود دوباره در موسیقی سنتی ایران استفاده شد. در این دوره، تلاش‌های منصور نریمان، پدر عود ایران، باعث شد که این ساز به یکی از سازهای مهم و تأثیرگذار دورهی معاصر تبدیل شود.
ساختن و نواختن ساز عود
سطح خارجی و داخلی ساز عود از نوعی چوب ساخته شده است. شکل کلی ساز عود مشابه سینه مرغابی و گردن آن است. این ساز بسته به نیاز نوازنده در اندازه‌های متفاوتی ساخته می‌شود.
به طور کلی، اندازه عودهای ساخته شده در ایران، اندازه معمول و عرف این ساز است. در کشورهای عربی عود یا بربط بزرگتر از سایز متعارف است. یعنی کاسه‌ای بزرگ در عودهای این منطقه دیده می‌شود. حال آنکه در ترکیه عودها از سایز معمول کوچکتر و ظریف‌تر هستند.
مضراب عود با پر مرغ یا در موارد نادر پر طاووس و یا شاه‌پر عقاب ساخته می‌شود. در موارد کمی دیده شده است که مضراب عود را از پر لاشخور تهیه نموده‌اند. امروزه، نوازندگان عود یا بربط مضراب‌های پلاستیکی استفاده می‌نمایند.
طول عود تقریبا ۸۵ سانتی متر است. نوازنده عود این ساز را به صورت افقی روی ران پا گذاشته و با مضراب می نوازد.
اجزای ساز عود
این ساز زهی ایرانی از بخش‌های مختلفی تشکیل شده است که عبارتند از:
- کاسه طنینی و صفحه رو
این بخش به شکل گلابی است و از درازا به ۲ بخش نسبتا مساوی تقسیم می‌شود. این دو بخش را از ترکه‌های چوبی متعددی می‌سازند و به یکدیگر متصل می‌کنند. صفحه روی عود از جنس چوب درخت کاج است. دو دایره، یکی کوچک و دیگری بزرگ، به صورت مشبک از جنس استخوان روی صفحه قرار داده می‌شوند. خرک نیز در پایین صفحه جای می‌گیرد.
- پل
در ۵ قسمت مشخص از صفحه که به طرف داخل کاسه متمایل است، پل‌هایی افقی به صورت متصل به صفحه وجود دارند. به کمک این پل‌ها از تغییر شکل صفحه ممانعت می‌کنند.
- خرک و سیم‌گیر
خرک در ساز عود تکه‌ای چوبی است که تقریبا ۱۰ سانتی‌متر طول دارد. این قسمت در بخش پایین کاسه جانمایی شده و روی آن شیارهایی کم‌عمق ایجاد شده است.
- دسته
عود یک دسته کوتاه چوبی دارد که درازای آن به اندازه یک سوم طول کاسه و قطر آن حدود ۱۰ سانتی‌متر است.
- سر پنجه
سرپنجه که به آن جعبه گوشی‌ها می‌گویند، محفظه‌ای تو خالی است. این محفظه در نقطه آغازین طول دسته قرار می‌گیرد. همچنین کمی متمایل به‌سمت عقب است. سر پنجه ساز عود یا بربط محل قرار گرفتن گوشی‌ها است. عود در هر طرف ۵ گوشی دارد.
- وترها
در ساز عود 10 وتر در قسمت دسته وجود دارد که آنها را برای تولید صدایی یکسان دوبه‌دو باهم کوک می‌کنند. گاهی، در بعضی از عودها یکی از وترها با در نظر گرفتن صدای واخوان، تکی کوک می‌شود. این نوع وتر بم‌ترین صدا را دارد. جنس وترها معمولا از روده‌ی تابیده‌ی گوسفند، سیم‌های نایلونی و ابریشم تابیده با روکش فلزی است. معمولا، وترهای هشتم تا دهم را نیز با روکش فلزی می‌پوشانند.
- شیطانک
شیطانک قطعه‌ای چوبی و باریک با ارتفاع کم است. این قطعه در عرض دسته و به فاصله حدود یک میلی‌متر بین دسته و سر پنجه جای می‌گیرد. وترها از درون شیارهای کم‌عمق آن عبور می‌کنند. به طور کلی، عود 10 وتر از جنس پلاستیک، ابریشم یا روده گوسفند دارد که به‌صورت جفت با یکدیگر کوک شده‌اند.
- وسعت
به طور کلی، وسعت صدای بربط تقریبا ۲ اکتاو است. با این حال، به‌علت کوتاهی دسته ساز، تقریبا در یک اکتاو و نیم از محدوده صوتی وسط، صدادهی مناسبی دارد.
- مضراب
مضراب عود از پر پرندگان بزرگ یا پلاستیک نرم ساخته می‌شود. این بخش از ساز با انگشتان دست راست گرفته می‌شود.
ساختار این ساز
عود به سازی با شکم بسیار بزرگ و گلابی شکل معروف است. دسته‌ی آن در مقایسه با سایر سازهای زهی بسیار کوتاه است. بیشترین میزان سیم‌ها در امتداد شکم این ساز قرار گرفته است. سطح رویی از جنس چوب بوده و بر روی آن پنجره‌هایی مشبک طراحی شده است. این پنجره‌ها علاوه بر عملکرد در پخش صدا، زیبایی خاصی به شکل کلی عود داده‌اند.
بربط یا عود «دستان» ندارد. از این رو، مضراب تقریبا کشیده‌ی آن (از جنس پر) از خرک ساز کوتاه‌تر است. به طور کلی، این ساز 10 عدد سیم یا ۵ جفت سیم دارد، اما این بدان معنی نیست که تمامی عودها از چنین قانونی پیروی کنند. در بعضی مواقع، استادان و نوازندگان بربط‌نواز خلاقیت به خرج می‌دهند و یک یا دو سیم در قسمت پایین و قبل از سیم 2 به ساز اضافه می‌کنند.
در عود سیم‌های جفت با یکدیگر هم‌آوا هستند. برای هر یک از سیم‌های دهگانه نیز یک گوشی مخصوص در نظر گرفته‌اند. گوشی‌ها در دو سمت ساز تعبیه شده‌اند. سمت‌هایی که به آنها جعبه گوشی یا سر ساز می‌گویند. عود را بم‌ترین ساز در بین سازهای زهی ایرانی می‌دانند. نت نویسی در عود با کلید فا انجام می‌شود و برای راحتی در نت‌خوانی و نوازندگی آسان یک اکتاو بالاتر یعنی با کلید سل نوشته می‌شود. سیم بم (سُل پایین) «واخوان» است و معمولا این سیم جفت نیست.
نوازندگان بنام این ساز
بسیاری از نوازدگان ساز عود در ایران و جهان شناخته شده‌اند که در پایین آنها را معرفی می‌کنیم:
عودنوازهای معروف جهان: منیر بشیر ریاض سنباطی، فرید الاطرش، بلیغ حمدی، ناصر شمه و انور براهم؛
عود نوازان مشهور ایرانی در دورهی پیش از اسلام: باربد، بامشاد، نکیسا و رامتین؛
عودنوازان معروف دورهی معاصر: منصور نریمان، محمود رحمانی پور، اکبر محسنی، عبدالوهاب شهیدی و مجید ناظم‌پور؛
اساتیدی که در نوازندگی عود نوآوری‌های زیادی داشته‌اند: حسین بهروزی نیا، محمد فیروزی، ارسلان کامکار و سالار ایوبی.
عودسازان معروف
محمد رفیع اشعری یکی از متبحرترین سازندگان عود در ایران است که نقش زیادی در رواج این ساز و صادرات آن به کشورهای دیگر دارد.
از سوی دیگر، ابراهیم قنبری مهر با خلاقیت‌هایی در شکل و شمایل عود عربی مانند کوچکتر نمودن کاسه و بلندتر نمودن دسته، نسخه‌های جدیدی از عود را تولید و به جهان عرضه نموده است. این نوآوری‌ها و مهارت‌های ساختن عود مورد استقبال نوازندگان مشهوری مانند استاد حسین بهروزی‌‌نیا قرار گرفته‌اند.
ساز عود؛ نوایی دلنشین و میراثی ماندگار در تاریخ
ساز عود که بعدها با ایجاد تحولاتی در ساختار خود به گیتار تبدیل شد، یکی از سازهای ایرانی با صدایی دلنشین و گوش‌نواز است. این ساز در موسیقی سنتی ایران جایگاه ویژه دارد. جالب اینکه استفاده از این ساز 5 هزار سال پیش و در تمدن سومر رایج بود.
پرسش‌های متداول درباره ساز عود
در ادامه، پرسش و پاسخ‌هایی برای افزایش اطلاعاتتان درباره‌ی متن حاضر مطرح شده‌اند. اگر پس از بررسی آنها سؤال دیگری داشتید، آن را در قسمت دیدگاه‌های این پست مطرح کنید تا به‌زودی پاسخ دهیم.
ساز عود چند سیم دارد؟
این ساز معمولا 10 سیم تکی یا 5 جفت سیم دارد. در مواقعی، ممکن است تعداد سیم‌های این ساز بیشتر نیز باشد.
آیا ساز عود در یونسکو به ثبت رسیده است؟
بله. این ساز به دلیل ویژگی‌های منحصر به فرد خود در فهرست آثار ملموس ایران در یونسکو به ثبت رسیده است.
