ساز عود (رود) یا بربت (بربط)، سازی متعلق به کشور ایران است که در تقسیم بندی سازها، در رده سازهای زهی قرار می گیرد. این ساز که زهی زخمه‌ای است در خاورمیانه و کشورهای عربی یکی از محبوب ترین سازها به شمار می رود. همچنین مهارت های ساختن و نواختن ساز عود فراتر از خاورمیانه رفته و در شمال آفریقا طرفداران زیادی دارد. این ساز در فهرست آثار ایران در یونسکو نیز به ثبت جهانی رسیده است.
در زبان عربی به آن عود یعنی چوب می گویند. برخی پژوهشگران موسیقی معتقدند واژه عود معرب واژه فارسی رود به معنای سیم در سازهای زهی می‌باشد.
بربط یا عود ایرانی نقش پررنگی در موسیقی سنتی ایرانی دارد. عود عربی نیز از اصلی‌ترین سازهای موسیقی عربی در کشورهای حاشیه خلیج فارس است. عود پس از ورود به اروپا لوت نامیده شد. دلیل آن نوعی نگارش از واژه العود است که به تدریج به لوت تبدیل شد.
تاریخ ساختن و نواختن ساز عود
نقطه آغازین ساخت بربط یا عود مشخص نیست. اما با توجه به منابع باستان شناسی و کتب این رشته حدودا 5 هزار سال قدمت برای این ساز تخمین زده شده است. این منابع معتقدند تمدن سومر و شهر اور محل پیدایش ساز عود بوده است.
از سوی دیگر دیوارنگاره‌های متعلق به این دو تمدن تا حد زیادی ادعای فوق را ثابت می کنند. زیرا در بعضی نگاره های مصری که متعلق به دو هزار سال پیش است، این ساز ترسیم شده است. در این نگاره ها نوازندگانی با لباس های فاخر در حال نواختن بربط یا عود هستند.
پیش بینی می شود پس از این دوره، عود یا بربط به سایر نقاط منطقه همچون ایران و عربستان فرستاده شده است. سپس به مرور در این کشورها گسترش یافته و اصلاحاتی روی آن صورت گرفته است. ساز عود یکی از سازهای محبوب دوره پیش از اسلام در ایران و عربستان بوده است.
اما پس از اسلام و با وجود مخالفت رهبران دینی آن زمان با ساز و آواز، ساختن و نواختن ساز عود (بربط) گسترش یافت و به تدریج سیر تکاملی خود را طی کرد. در دوره حکومت های اسلامی، عود به بخش هایی از چین تا اندلس فرستاده شد. به طوری که نوازنده ای هنرمند با نام کمال‌الدین زریاب، نواختن عود را در اسپانیا رواج داد.
برای اولین بار، از تلفیق عود با تار به وسیله کمال‌الدین زریاب، سازی به نام گیتار در اسپانیا متولد می شود. در دوره معاصر و به صورت سالانه مراسمی به نام زریاب نیز در این کشور برگزار می‌شود. در این مراسم هنرمندان گردهم می آیند و گونه های متنوعی از گیتار نواخته می شود.
نواختن ساز عود
طول عود تقریبا 85 سانتی متر است. نوازنده عود این ساز را به صورت افقی روی ران پا گذاشته و با مضراب می نوازد.
ساختن ساز عود
سطح خارجی و داخلی ساز عود از نوعی چوب ساخته شده است. ابن خلدون، یکی از متفکرین و اندیشمندان بزرگ اسلامی در قرن چهاردهم میلادی از عود به عنوان سازی با ترکه‌های چوبی انعطاف‌پذیر و صدای بهشتی یاد می کند.
شکل کلی ساز عود مشابه سینه مرغابی و گردن آن است. این ساز بسته به نیاز نوازنده در اندازه‌های متفاوتی ساخته می‌شود.
به طور کلی، اندازه عودهای ساخته شده در ایران، اندازه معمول و عرف این ساز است. در کشورهای عربی عود یا بربط بزرگتر از سایز متعارف است. یعنی کاسه‌ای بزرگ در عودهای این منطقه دیده می شود. حال آنکه در ترکیه عودها از سایز معمول کوچکتر و ظریف تر هستند.
مضراب عود با پر مرغ یا در موارد نادر پر طاووس و یا شاه‌پر عقاب ساخته می شود. در موارد کمی دیده شده که مضراب عود را از پر لاشخور تهیه نموده اند. امروزه نوازندگان عود یا بربط مضراب‌های پلاستیکی استفاده می نمایند.
صدای عود بم، روان، گیرا و گرم است. محققین موسیقی معتقدند، صدای عود جذاب و تقریبا قوی است. این ساز نقش تک‌نواز و هم‌نواز می تواند داشته باشد.
ساختار این ساز
عود به سازی با شکم بسیار بزرگ و گلابی شکل معروف است. دسته آن در مقایسه با سایر سازهای زهی بسیار کوتاه است. بیشترین میزان سیم ها در امتداد شکم این ساز قرار گرفته است. سطح رویی از جنس چوب بوده و بر روی آن پنجره‌هایی مشبک طراحی شده است. این پنجره ها علاوه بر عملکرد در پخش صدا، زیبایی خاصی به شکل کلی عود داده اند.
بربط یا عود “دستان” ندارد. از این رو پرش از خرک ساز کوتاه و حدودا کشیده ساخته شده است. به طور کلی، این ساز ده سیم یا ۵ سیم جفتی دارد. اما این بدان معنی نیست که تمامی عودها از چنین قانونی پیروی کنند. در بعضی مواقع، استادان و نوازندگان بربط نواز خلاقیت به خرج می دهند و یک یا دو سیم در قسمت پایین و قبل از سیم دو به ساز اضافه می کنند.
در عود سیم‌های جفت با یکدیگر هم‌آوا هستند. از سوی دیگر هر یک از سیم های دهگانه، یک گوشی منحصر به خود دارد. گوشی‌ها در دو سمت بخشی که به آن جعبه گوشی یا سر ساز می گویند تعبیه شده اند.
عود را می توان بم‌ترین ساز در بین سازهای زهی ایرانی دانست. نت نویسی در عود با کلید فا می‌باشد که برای راحتی در نت خوانی و نوازندگی آسانتر یک اکتاو بالاتر یعنی با کلید سل نوشته می شود. سیم بم (سُل پائین) «واخوان» است و اغلب این سیم جفت نیست.
اجزای ساز عود
این ساز زهی ایرانی از بخش های مختلفی تشکیل شده است که عبارتند از:
- کاسه طنینی و صفحه رو
این بخش به شکل گلابی می باشد و از درازا به 2 بخش نسبتا مساوی تقسیم گردیده است. آن را از ترکه های چوبی متعددی می سازند که به یکدیگر متصل می گردند. صفحه روی عود از جنس چوب درخت کاج است. دو دایره، یکی کوچک و دیگری بزرگتر، به صورت مشبک از جنس استخوان روی صفحه قرار داده می شوند. خرک نیز در پایین صفحه جای می گیرد.
- پل
در 5 قسمت مشخص از صفحه که به طرف داخل کاسه متمایل است، پل‌هایی افقی به صورت متصل به صفحه وجود دارند. به کمک این پل ها می توان از تغییر شکل صفحه ممانعت به عمل آورد.
- خرک و سیم گیر
خرک در ساز عود تکه ای چوبی است که تقریبا 10 سانتی متر طول دارد. این قسمت در بخش پایین کاسه جانمایی شده و روی آن شیارهایی کم عمق ایجاد شده است.
- دسته
عود دارای یک دسته کوتاه چوبی است که درازای آن به اندازه یک سوم طول کاسه می باشد. همچنین قطر آن حدود 10 سانتی‌متر است.
- سر پنجه
سرپنجه که به آن جعبه گوشی‌ها می گویند، محفظه‌ای تو خالی می باشد. این محفظه در نقطه آغازین طول دسته قرار می گیرد. همچنین کمی متمایل به سمت عقب است. سر پنجه ساز عود یا بربط محل قرار گرفتن گوشی‌ها است. عود در هر طرف 5 گوشی دارد.
- شیطانک
شیطانک قطعه ای چوبی و باریک با ارتفاع کم است. این قطعه در عرض دسته و به فاصله حدود یک میلی‌متر بین دسته و سر پنجه جای می گیرد. وترها از درون شیار های کم عمق آن عبور می کنند.
- وسعت
به طور کلی وسعت صدای بربط تقریبا 2 اکتاو است. اما که به علت کوتاهی دسته ساز، تقریبا یک اکتاو و نیم از محدوده صوتی وسط، صدادهی مناسب تری دارد.
- مضراب
مضراب عود از پر پرندگان بزرگ یا پلاستیک نرم ساخته می شود. این بخش از ساز با انگشتان دست راست گرفته می‌شود.
نوازندگان بنام این ساز
عود نوازهای صاحب مهارت و شهرت بسیاری در جهان هستند که از آن بین می توان به منیر بشیر ریاض سنباطی، فرید الاطرش و انور براهم اشاره نمود.
از عود نوازان مشهور ایرانی می‌توان به باربد، بامشاد، نکیسا و رامتین در پیش از اسلام و منصور نریمان، محمود رحمانی پور، اکبر محسنی،عبدالوهاب شهیدی و مجید ناظم پور در دوران معاصر اشاره نمود.
از اساتیدی که در نوازندگی عود نوآوری‌های زیادی داشته‌اند، می‌توان حسین بهروزی نیا، محمد فیروزی، ارسلان کامکار و سالار ایوبی را نام برد.
عودسازان معروف
محمد رفیع اشعری یکی از متبحر ترین سازندگان عود در ایران است که نقش زیادی در رواج این سازه و صادرات آن به کشورهای دیگر دارد.
از سوی دیگر، ابراهیم قنبری مهر با خلاقیت هایی در شکل و شمایل عود عربی مانند کوچکتر نمودن کاسه و بلندتر نمودن دسته، نسخه های جدیدی از عود را تولید و به جهان عرضه نموده است. به طور مثال، این نوآوری ها و مهارت های ساختن عود مورد استقبال نوازندگانی مشهوری مانند استاد حسین بهروزی نیا قرار گرفته‌اند.
