تنبور یکی از سازهای زهی در موسیقی سنتی ایرانی است. مهارت های ساختن و نواختن ساز تنبور ایرانی زبانزد اهل موسیقی سنتی در ایران و حتی خارج از مرزهای کشور ماست. در این ساز، 2 یا 3 سیم و 14 پرده روی دسته‌ای بلند قرار گرفته اند و سپس به کاسه‌ای می رسند. تنبور یا تنبوره دسته‌ای بلندتر از سه تار دارد و با ضربه انگشتان دست به صدا در می‌آید. همچنین نسبت به سه تار دارای کاسه‌ای بزرگتر با انحنایی بیشتر است.
تنبور، دوتار محلی و سه‌تار از یک خانواده محسوب می شوند به علت آن که هر سه با انگشت (ناخن) به صدا درمی‌آیند. به عقیده ی پژوهشگران موسیقی، این ساز زهی ایرانی، جنبه ای عرفانی و حماسی دارد. این ساز برای نواختن قطعات حماسی نیز استفاده می‌شود. تنبور زمان ها و مکان های گوناگون، اسامی و شکل های متفاوتی به خود دیده است. عده ای از متخصصین حوزه موسیقی، تنبور را سفیر فرهنگی ایران می دانند.
تاریخ ساختن و نواختن ساز تنبور ایرانی
سال ها قبل سه مجسمه را در خرابه‌های شوش کشف کردند. در این مجسمه ها آثاری از نواختن تنبور دیده می شد. بنابراین پیش بینی می شود پیشینه ساختن و نواختن ساز تنبور ایرانی به حدود۱۵۰۰ سال پیش از میلاد مسیح بازگردد. تنبور با کاسه ای به شکل گلابی در ایران و سوریه ساخته می‌شده است. صادرات تنبور از این دو منطقه شروع شده و سپس از طریق ترکیه و یونان به غرب ارسال می شده است. این صادرات تا زمانی ادامه داشت که مصر نوع بیضی شکل تنبور را ساخت.
بنا بر منابع تاریخی در زمان حکومت ساسانی، خسرو پرویز علاقه زیادی به تنبور داشته و محققین معتقدند تنبور سه‌تار باستانی ایرانیان است. ابن خردادبه از تنبور به عنوان ساز محبوب مردم ری و طبرستان و دیلم یاد کرده است. این جغرافی‌دان، مورخ و موسیقیدان ایرانی سده ۳قمری و نویسنده کتاب المسالک و الممالک است.
امروزه این ساز زهی ایرانی در تمام ایران رایج است. خواستگاه های اصلی این ساز استان‌های کرمانشاه و کردستان و نواحی شمالی لرستان است. مردم این نواحی ساز مذکور را با نام‌های تَمیُرَه، تَمیرَه، تموره و تمور نیز می خوانند.
نکته جالب توجه دیگر در خصوص گستره جغرافیایی این ساز زهی ایرانی آن است که در ناحیه کرد نشین ترکیه منطقه ای به نام دیار بکر وجود دارد که در آن نوعی از تنبور معروف به باقلما ساخته و نواخته می شود. این ساز کاسه‌ای بزرگ دارد و 5 تار و حدود 20 دستان در آن تعبیه شده است. همچون تنبور، باقلما نیز با مضراب نواخته می‌شود.
مهارت های نواختن ساز تنبور ایرانی
این ساز را با چهار انگشت دست راست می نوازند. در نواختن تنبور از مضراب مصنوعی استفاده نمی شود. همچنین شیوه های دست چپ این ساز مانند سایر سازهای زهی است. به طور مثال هر شیوه ای که برای نواختن دست چپ در سازهای دسته دار مانند تار و سه تار ملاک عمل است، در تنبور نیز استفاده می شود.
مضراب‌های اصلی تنبور شامل راست، چپ و شُر است. (مضراب «شُر»که مهمترین مضراب چپ در تنبور است، با چهار انگشت دست راست از پایین به بالا روی سیم ها اجرا می شود.) مضراب های ریز عبارتند از گلریز، غنچه، دوچپ (دوتک) و غیره.
مهارت های ساختن ساز تنبور ایرانی
ساز تنبور نوع تکامل یافته ساز دوتار است. سازه کلی این ساز نیز کاملاً شبیه دوتار است اما اندازه کاسه تنبور با رعایت تناسب بزرگتر از دوتار است. همچنین پرده بندی تنبور ۵ تا ۶ پرده بیش تر از ساز دوتار است.
- کاسه ساز تنبور را به دو شکل می‌سازند. حالت اول به شکل کشکولی است. در این حالت روی کاسه به سمت زیر و کف کاسه عمودی می باشد. همچنین کاسه کمی انحنا دارد. پس از آن به پایین دسته متصل می شود.
- حالت دوم کاسه تنبور شکلی میانه دارد. یعنی شبیه کاسه دوتار و سه‌تار است. اگرچه ساز تنبور سایزهای گوناگونی دارد اما در تمامی سازها نسبت صحیح کاسه به دسته رعایت شده است.
ساختار این ساز زهی ایرانی
بخش های مختلف تنبور به شرح زیر می باشد.
- کاسه
بخش پایین تنبور که می تواند اشکال مختلفی داشته باشد کاسه نام دارد. کاسه بسته به منطقه و سازنده می تواند در طرح های گوناگونی ساخته شود اما عمدتا گلابی شکل است. کاسه ها در ساز تنبور از چوب توت ساخته می شوند. سازنده می تواند از چوب توت های متفاوتی استفاده کند که هر یک بر روی صدای ساز تاثیر زیادی می گذارد.
- دسته
به بخش انتهایی تنبور دسته می گویند. این بخش بلند و باریک است و به کاسه متصل می شود. علی رغم تصور عموم دسته در صدای ساز تاثیر زیادی دارد.
- صفحه
بخش روی کاسه است که بافت ظریفی دارد و بسیار هنرمندانه ساخته می شود. به این بخش صفحه می گویند. صفحه از نوعی چوب درخت گردو با مقاومت بالا ساخته می شود که جایگاه آن بر روی دهانه کاسه است. در میانه یا اطراف صفحه تقریبا 7 تا 12 سوراخِ 2 تا 3 میلیمتری دیده می شود. این حفره ها موجب نرم شنیده شدن صدای تنبور می گردد.
- دستان
به طور کلی تعداد 13 یا 14 دستان در این ساز وجود دارد. جایگاه دستان ها مشخص است و در محل هایی از پیش تعیین شده بر روی دسته قرار می گیرند. نوازندگان مشهور قدیمی معتقدند جایگاه دستان باید ثابت باشد حال آنکه بعضی از نوازندگان امروزی تغییر جای دستان را در تغییر صدای ساز موثر می دانند.
- خرک
خرک، بخش چوبی در ابعاد کوچک اما بسیار مقاوم از چوب شمشاد و یا گردو است. سیم ها به خرک متصل می شوند. خرک روی صفحه سیم گیر قرار می‌گیرد.
- سیم گیر
به بخش انتهایی کاسه وسیله ای وصل می شود که به آن سیم گیر می گویند. سیم گیر می تواند مانند سایر بخش ها از جنس چوب ساخته شود. این قسمت در تنبورهای قدیمی از جنس استخوان بوده است. سیم گیر در پایان صفحه قرار دارد که تارها به آن گره می خورند. در بعضی از تنبورهای تازه ساز، خرک ملکرد سیم گیر را انجام می دهد.
- گوشی
این بخش نام قطعه ای در بالای تنبور است. از گوشی برای کوک کردن استفاده می شود. دو یا سه گوشی در هر ساز دیده می شود. در تنبورهای خاص تا پنج گوشی هم وجود دارد. گوشی از چوب بید ساخته می شود.
- سیم گیر بالا
شیارهایی در برجستگی پایین گوشی وجود دارد که سیم گیر بالا به آن می گویند.
- شیطانک
این بخش با چند شیار به گوشی گره می‌خورد. شیطانک در فاصله 15 سانتیمتری از ابتدای دسته قرار دارد.
- پرده
به نخ نازکی که روی دسته تعبیه شده پرده می گویند. فاصله هر دو دستان یک پرده است.
- سیم
ساز تنبور از سالیان دور دارای 2 سیم بوده است. اما هم اکنون فقط یک سیم دارد. سیم بالایی معمولاً دوتایی است. این سیم‌ها از یک سمت به بخش سیم‌گیر متصل هستند و از سمت دیگر با عبور از روی خرک و شیطانک به دور گوشی‌ها می پیچند.
نوازندگان بنام این ساز زهی ایرانی
مهارت های ساختن و نواختن ساز تنبور ایرانی در طی قرن های متمادی در کشور ما ادامه داشته است. از این رو نوازندگان چیره دستی به نواختن این ساز در عرصه موسیقی ایرانی پرداخته اند که در اینجا به ذکر نام برخی از معروف ترین آنها در صد سال اخیر می پردازیم:
سید خلیل عالی نژاد، درویش امِیر حیاتی، کیخسرو پورناظری، علی اکبر مرادی، سیدامر اله شاه ابراهیمی، طاهر یارویسی، گل نظر عزیزی ، مظفر برنجی، و علیرضا فیض بشی پور.
