میراث معماری مدرن در تهران؛ همراه با معرفی بناهای برجسته

امروزه معماری مدرن در تهران بر چهره‌ی تاریخی آن غلبه کرده و آن را پوشانده است؛ با وجود این، خوب می‌دانیم که تهران شهری است که ردپای وجودش را می‌توان خیلی پیش‌‍تر و قبل از پایتخت‌شدنش در تاریخ یافت، شهری که نمونه‌ای از معماری ایرانی است.

یاقوت حموی در «معجم‌ البلدان» درباره‌ی این شهر می‌گوید: «تهران قریه‌ی بزرگی‌ است که بیوتات آن را زیر زمین ساخته‌اند و هیچ‌کس را راهی به این قریه نیست، مگر خود اهل قریه بخواهند او را راه دهند و بارها بر پادشاه وقت یاغی شده‌اند و پادشاه جز مدارا به ایشان چاره نداشته.»

حمدالله مستوفی نیز درباره‌ی تهران می‌گوید: «طهران قصبه‌ای‌ است معتبر و آب‌وهوایش خوش‌تر از ری و در حاصل مانند آن و در ماقبل، اهل آنجا کثرتی عظیم داشته‌اند.»

این قریه‌ی کوچک اطراف ری، از دوره‌ی شاه تهماسب صفوی روی به آبادانی و گسترش نهاد و در دوره‌ی قاجار که به پایتختی برگزیده شد، کم‌کم آثار تجدد و معماری مدرن در آن هویدا گشت.

در ادامه به بررسی سیر تحول معماری مدرن در تهران خواهیم پرداخت.

آغاز پایتختی تهران

محمدحسن اعتمادالسلطنه در کتاب «مرآت البلدان» می‌نویسد: «در روز یکشنبه، یازدهم شهر جمادی‌الاولی هزار‌و‌دویست هجری که روز نوروز بود، حضرت آغا محمد‌خان قاجار در تهران جلوس نموده، سکه زدند و خطبه خواندند. از آن وقت این شهر را دارالخلافه خواندند و پایتخت سلسله‌ی ابد پیوند قاجار گردید.» بدین ترتیب، در سال 1785 میلادی تهران به پایتختی انتخاب شد.

در دوره‌ی آغا محمدخان قاجار، بهبودی در اوضاع معماری و شهرسازی تهران رخ نداد. بعد از او، در زمان فتحعلی‌شاه کم‌کم پای اروپاییان به ایران باز و کشور صحنه‌ی سیاست‌بازی آنان شد. اولین سفارتخانه را انگلیسی‌ها در گذر لوطی صالح بازار ساختند. عثمانی‌ها، فرانسوی‌ها و روس‌ها نیز در محله‌ی عودلاجان سفارت‌خانه‌های خود را برپا کردند. بیشتر اقدامات عمرانی فتحعلی‌شاه در محدوده‌ی ارگ سلطنتی بود. عمارت خورشید، سروستان، عشرت آئین و عمارت خوابگاه به‌دستور وی ساخته شدند.

در این دوره اشراف و اعیان خانه‌های جدیدی در تهران ساختند و جمعیت شهر در پایان سلطنت فتحعلی‌شاه به پنجاه تا شصت‌هزار نفر رسید.

دوره‌ی ‌ناصری، آغاز معماری مدرن در تهران

ساخت مدرسه‌ی دارالفنون در سال 1851 آغاز معماری مدرن در تهران بود. تهرانی که ناصرالدین شاه نخستین‌بار در باغ نگارستان بر تخت پادشاهی‌اش تکیه زد، از لحاظ معماری، چندان فرقی با دوره‌ی آغا محمدخان نداشت. از دوره‌‌ی ناصرالدین شاه بود که اصلاحات در معماری و شهرسازی رخ داد. تعدادی از کارهای عمرانی عصر ناصری که بانی اغلب آن‌ها امیرکبیر بود، به شرح زیر است:

• تأسیس نخستین بیمارستان مدرن به‌اسم «مریضخانه‌ی دولتی»؛
• ساخت کارخانه‌های چینی‌‌سازی، بلورسازی، ریسمان‌ریسی، چلوار و اسلحه‌سازی در تهران و اطراف آن؛
• سنگ‌فرش گذرگاه‌ها و تکمیل راه‌آب انتقال آب رود کرج به تهران؛
• ایجاد خیابان‌های جدید، مانند خیابان لاله‌زار، مریض‌خانه، علاءالدوله، یوسف‌آباد و باب همایون؛
• تأسیس میدان‌هایی مانند سبزه‌میدان.

بدین ترتیب، تهرانی که در آغاز قرن نوزدهم، شهری کوچک با خیابان‌های تنگ و باریک بود، در ابتدای قرن بیستم، چهره‌ای جدید به خود گرفت. ساخت میدان‌ها، خیابان‌ها و ساختمان‌های جدید، آغازگر معماری مدرن در تهران بود.

معماری ایران در دوره‌ی پهلوی

روند نوگرایی که از دوره‌‌ی ناصرالدین شاه آغاز شده بود، با روی کار آمدن رضاشاه سرعت بیشتری گرفت.

در این دوره معماران ایرانی و خارجی که با معماری مدرن آشنایی کامل داشتند، کار ساخت‌و‌سازهای مدرن در ایران را برعهده گرفتند. این پیشگامان معماری، دانشگاه‌ها، مراکز شهری و کارخانه‌هایی در تهران ساختند که چهره‌ی شهر را بیش‌از‌پیش دگرگون ساخت. آندره گدار فرانسوی، محسن فروغی و هوشنگ سیحون، از پیش‌قراولان معماری نوین ایران بودند.

در سال 1940 اولین دانشکده‌ی معماری در تهران افتتاح شد. آموزش‌دیدگان این دانشگاه، به‌همراه تحصیل‌کردگان معماری خارج از کشور، به تغییرات معماری در ایران چنان سرعتی بخشیدند که می‌توان سال‌های 1940 تا 1970 را سال‌های جنبش معماری مدرن در ایران دانست.

معماری پهلوی اول

بسیاری از بناهای شاخصی که بین سال‌های 1925 تا 1940 در تهران ساخته شدند، ترکیبی از نقشه‌‌ی مدرن و معماری سنتی ایرانی بودند و می‌توان معماری این دوره را «شیوه‌ی معماری پیش‌مدرن» نامید. رضا شاه علاقه‌ی زیادی به پیشرفت و مدرن‌سازی ایران داشت؛ از طرفی هم خواستار احیای شکوه باستانی ایران بود. همین رویکرد در معماری دوره‌ی حکومت وی نیز دیده می‌شود: معماری مدرنی که از معماری ایرانی الهام می‌گرفت.

در این دوره، از معماری باستانی ایران بسیار الهام گرفته می‌شد. مثلاً در ساخت عمارت شهربانی، به‌وضوح از تخت‌جمشید الهام گرفته شده است یا سردر موزه‌ی ‌ملی ایران یادآور تاق کسری است.

علاقه‌ی رضا شاه به آلمان و ارتباط با آن کشور و حضور مهندسان آلمانی در ایران باعث شد در این دوره بناهایی نیز به‌شیوه‌ی معماری آلمانی ساخته شود. ساختمان مرکزی راه‌آهن تهران یکی از نمونه‌های تقلید از معماری آلمانی است.

برخی ویژگی‌های معماری دوره‌ی پیش‌مدرن در عهد رضا شاه به شرح زیر است:

• بناهای این دوره به‌گونه‌ای ساخته می‌شدند که تنها و بدون همسایه باشند. ساختمان‌ها دست‌کم از سه طرف به فضای باز راه داشتند و برخلاف معماری درون‌گرای گذشته، ساختمان‌های جدید برون‌گرا بودند.
• در این دوره، سرعت در ساخت بسیار مهم بود؛ چنان‌که در دوره‌ی کوتاه بیست‌ساله‌ی حکومت رضا شاه، بناهای باشکوه بسیاری ساخته شد. استفاده از مصالحی چون سیمان و آجر، به افزایش سرعت ساخت‌و‌ساز کمک کرد. همچنین از آرایه‌های سنتی ساختمان‌ها، مانند گچبری و آجرکاری‌ها که هزینه و زمان ساخت را افزایش می‌داد، صرفه‌نظر می‌شد. تأسیس کارخانه‌ی سیمان و آجر نیز به‌هدف سرعت‌بخشی به کار ساخت‌و‌ساز بود. پلان ساختمان‌ها در این دوره متحول شد و همچنان که روابط اجتماعی تغییر می‌کرد، پلان و کاربرد ساختمان‌ها نیز تغییر می‌نمود. فضاها کاربردی‌تر و برون‌گرا شدند.
• راه‌پله‌های بزرگ و نورگیر به بخش مهم و تجملاتی ساختمان‌ها تبدیل شد و در آن‌ها تزییناتی به کار می‌رفت.
• اغلب ساختمان‌ها سردری مرتفع همراه با ستون داشتند که نشانی از شکوه باستانی ایران بود. در ستون‌های ورودی، از دو نماد لوتوس و فروهر بسیار استفاده می‌شد.
• در نمای بناهای دوره رضاشاهی، از نشانه‌ها و عناصر عمودی استفاده می‌شد. ستون‌ها و پنجره‌ها بیشترین نقش را در این کاربرد داشته‌اند تا بتواند بر ایجاد حس ابهت و شکوه بنا بیفزاید.
• ساختمان‌ها چندان بلندمرتبه نبودند و روی زمین گسترش می‌یافتند.

دبیرستان البرز، مرکز فرماندهی مرکزی نیروی انتظامی، ساختمان پست مرکزی، موزه‌ی ملی ایران و کارخانه‌های صنعتی، از نمونه‌های معماری پیش‌مدرن تهران در عهد رضا شاه هستند.

معماری دوره‌ی پهلوی دوم

در دوره‌ی پهلوی دوم گرایش به معماری مدرن و جهانی سرعت بیشتری یافت. جوانان فارغ‌التحصیل خارج و داخل کشور، برای سرعت‌بخشیدن به ساخت چهره‌ی مدرن تهران به میدان آمدند. شیوه‌ی معماری دوره‎‌ی پهلوی دوم، چندین ویژگی داشت:

• اهمیت پلان و کاربرد فضا و برتری آن بر فرم و آراستگی؛
• استفاده‌ی کمتر از تزیینات و آرایه‌های سنتی با جزئیات زیاد؛
• شکل‌گیری راهروهای بلند و قرارگیری فضاها در اطراف آن، به‌خصوص در ساختمان‌های اداری؛
• ورودی‌های بلند همراه با ستون‌ها، با الهام از ایران باستان و اروپای مدرن؛
• قرارگیری پنجره‌ها و بالکن‌ها به‌سمت بیرون ساختمان، در تضاد با شیوه‌ی معماری سنتی ایران؛
• تغییر نمادهای شهری از مسجد و اماکن مذهبی به فضاهای دولتی و جدید.

محسن فروغی در سال 1946 ساختمان وزارت مالیه را ساخت که می‌توان آن را جزو اولین بناهای کاملاً مدرن تهران دانست. بعد از او، سیحون ساختمان بانک سپه را بدون هیچ پیرایه‌ و کاملاً بتنی ساخت. در پی آن‌ها، ساخت ساختمان مجلس سنا و شرکت نفت، به‌پیروی کامل از معماری جهانی پیش رفت. برج آزادی، دانشگاه امام صادق و دفتر مرکزی وزارت میراث فرهنگی، از یادگارهاری معماری مدرن این دوره هستند.

در این دوره مصالح جدید نیز به کار گرفته می‌شد و تغییرات شیوه‌ی معماری به خانه‌های مسکونی نیز راه یافت؛ خانه‌ها به‌شیوه‌ی جدید، کاربردی و برون‌گرایانه ساخته می‌شدند. همچنین، فضاهایی غیر از مساجد برای اجتماع مردم ساخته شد که سالن تئاتر شهر تهران یکی از این بناها بود.

آغاز بلندمرتبه‌سازی در تهران، زمان پهلوی دوم

بین سال‌های 1949 تا 1951 اولین ساختمان بلند‌مرتبه‌ی ایران در شرق میدان مخبرالدوله ساخته شد. مهندس این ساختمان ده‌طبقه، هوشنگ خانشقاقی، از فارغ‌التحصیلان رشته‌ی معماری در پاریس بود. این مهندس خلاق ایرانی، بنا را با استفاده از بتن‌آرمه‌ی یکپارچه ساخت، بدون آنکه به ساختمان‌های خشتی و گلی همسایه آسیبی بزند. بلندترین ساختمان پیش از آن، ساختمان چهار‌طبقه‌ی باشگاه افسران بود.

مهندس خانشقانی، با استفاده از جعبه‌دنده‌ها و دیگرسایر ابزار باقی‌مانده از جنگ جهانی دوم، آسانسوری نیز برای ساختمان ساخت که اولین آسانسور در ایران به حساب می‌آید.

بعدها در 1961، مهندسی آلمانی در تقاطع خیابان فردوسی و جمهوری، مجتمع تجاری پلاسکو را ساخت که می‌‌توان آن را اولین آسمان‌خراش ایران و حتی خاورمیانه دانست. این ساختمان در 16 طبقه و با اسکلت تمام‌فلزی ساخته شد و متعلق به فردی به نام حبیب‌الله القانیان بود. ساختمان پلاسکو نمایه‌ی کاملی از معماری مدرن در تهران بود. القانیان دو سال بعد، ساختمان 13طبقه‌ی آلومینیوم را در خیابان جمهوری ساخت که دو دستگاه آسانسور نیز داشت.

با تصویب قانون تملک آپارتمان‌ها در سال 1964، بلند‌مرتبه‌سازی به منازل مسکونی نیز راه یافت. اولین مجموعه‌ی مسکونی بلندمرتبه در تهران، مجتمع بهجت‌آباد، بین خیابان‌های حافظ و ولی‌عصر بود. در سال ۱۹۷۰ نیز مجتمع مسکونی 20طبقه‌ی سامان در بلوار کشاورز ساخته شد.

بعد از انقلاب ایران، حدود ۱۰ سال برج‌سازی در تهران متوقف شد؛ ولی در اواخر دهه‌ی شصت خورشیدی، با افزایش قیمت زمین و فروش تراکم توسط شهرداری، بلندمرتبه‌سازی رونق دوباره گرفت و در کنار بخش خصوصی، نهادهای دولتی هم به این کار روی آوردند.

از اواخر دوره‌ی‌ پهلوی دوم، شهرک‌سازی نیز آغاز شد تا جمعیت مهاجر به تهران را در خود جای دهد. شهرک اکباتان و محله‌ی گیشا، نمونه‌های اولیه‌ی این مجموعه‌سازی‌ها در تهران هستند.

معماری مدرن در تهران، چهره‌ای متفاوت برای شهری تاریخی

تغییرات در شهر تهران که تا عهد ناصری سرعتی لاک‌پشتی داشت، بعد از روی کار آمدن رضا شاه بر اسب تیزپای پیشرفت سوار شد. معماری مدرن و گسترش جغرافیای شهر تهران، از این شهر چهر‌ه‌ای ساخت که اثری از آن قریه‌ی خوش آب‌و‌هوای اطراف ری باقی نماند. معماران بسیاری در ساخت بناهایی که امروزه شناسنامه‌ی این شهر هستند از جان‌و‌دل مایه گذاشتند.

پرسش‌های متداول درباره معماری مدرن در تهران

اگر پاسخ پرسش‌های خود را در موارد زیر پیدا نکردید، از طریق بخش دیدگاه‌های همین پست، سوالهایتان را با ما در میان بگذارید. ما در اولین فرصت به آنها پاسخ خواهیم داد.