از معروف‌ترین و قدیمی‌ترین معادن فیروزه‌ی کشور می‌توان معدن فیروزه نیشابور را نام برد که از هفت‌هزار سال پیش، استخراج فیروزه در آن انجام می‌شود. وجود این معدن باعث شده است که فیروزه جزو کانی‌های باستانی شناخته‌شده‌ی ایران به حساب آید. ازاین‌رو، معدن مزبور به‌عنوان یکی از دیدنی های نیشابور شهرت بسیاری دارد.
تاریخ استخراج فیروزه از معدن فیروزه نیشابور
همان‌طور که شرح آن گذشت، از حدود هفت‌هزار سال پیش، مردم نیشابور به استخراج فیروزه مشغول بوده‌اند. در آن دوران، استخراج از بخش‌های سطحی و با کمک ابزار دستی صورت می‌گرفت. سپس، با فراهم‌شدن امکان احداث تونل به‌منظور یافتن رگه‌های معدنی فیروزه، استخراج زیرزمینی نیز مرسوم شد.
گفتنی است که در مراحل ابتدایی استخراج، ابزارآلات به‌کاررفته فقط چکش و قلم بودند. سپس، در سال ۱۱۰۰ خورشیدی برای نخستین بار از باروت برای استخراج فیروزه استفاده کردند. این کار به‌‌رغم افزایش سرعت معدن‌کاری، به‌دلیل کاهش اندازه‌ی فیروزه‌های استخراجی، تفاوت چشمگیری در قیمت آنها ایجاد کرد.
در واقع تا اواخر دوره‌ی صفویه، دولت وقت از قواعد منظم و علمی برای استخراج فیروزه استفاده می‌کرد. بنابراین، سنگ‌های استخراج‌شده ارزش و اعتبار بسیاری داشتند. جوهری نیشابوری درباره‌ی شیوه‌ی معدن‌کاری فیروزه در این دوره چنین می‌نویسد:
«… در معادن فیروزه (پیروزه)، جوهر فیروزه با سنگ دیگر آمیخته بود. کوهکاران آن معادن را به ابزارهایی که مناسب سنگ‌شکستن باشد می‌کَنند و آنجا که رگ فیروزه پدید می‌آید، به‌تدریج حوالی آن را می‌کنند و فیروزه از میان آن سنگ برون می‌کنند و جمع می‌کنند. چون بیشتر جمع شود، در معدن نشابور رسم آن است که به شهر نشابور آرند و کوهکاران آن را تر کنند؛ به‌سبب آنکه جوهر فیروزه با سنگ آمیخته بود. تا تر نکنند، آنچه جوهر فیروزه بود، از سنگ پدید نیاید و نتوان دانست که قیمت آن چند است.»
پس از آن، با شروع دوره‌ی قاجار و دخالت حکومت‌های محلی و اشخاص حقیقی در امر استخراج، معادن فیروزه رو به ویرانی گذاشتند. تا اینکه در اواخر دوره‌ی قاجار ضمن پرشدن تمامی معادن با آب و سنگ، به‌تدریج فیروزه‌ی ایران جایگاه خود را در بازارهای جهانی از دست داد.
انواع فیروزه و نحوه معدن‌کاری آن
در گذشته، معادن فیروزه در پنج ناحیه‌ی خراسان از قبیل نیشابور، ترکستان، غزنین، کرمان و خوارزم وجود داشتند. صاحب‌نظران بسیاری، ازجمله شیخ نصیرالدین طوسی، فیروزه‌های استخراج‌شده از معدن فیروزه نیشابور را بسیار باکیفیت می‌دانند و اظهار می‌کنند که فیروزه‌های سایر معادن کیفیت مطلوبی ندارند. آنها فیروزه‌ی نیشابور را شامل هفت نوع مختلف می‌دانند:
- فیروزه‌ی ابواسحاقی: بهترین و معروف‌ترین فیروزه با رنگ شفاف، صاف و باطراوت؛
- فیروزه‌ی ازهری: فیروزهای مشابه ابواسحاقی؛
- فیروزه‌ی سلیمانی: فیروزهای شیری‌رنگ؛
- فیروزه‌ی زرهونی: نوعی فیروزه با نقاط زردرنگ بر روی خود و فاقد طراوت مشابه انواع دیگر فیروزه؛
- فیروزه‌ی خاکی: فیروزهای به رنگ لاجوردی؛
- فیروزه‌ی عبدالمجیدی یا کفتاری: فیروزه‌ی رنگین و صاف با اندازه‌ای درشت‌تر؛
- فیروزه‌ی عندلیبی: بی‌کیفیت‌ترین نوع فیروزه‌ی نیشابور.
امروزه، سنگ‌های فیروزه در تقسیم‌بندی کلی در دو گروه فیروزه‌ی سنگی و خاکی قرار می‌گیرند. از این میان، فیروزه‌ی خاکی مرغوبیت بهتری دارد. جدا از این تقسیم‌بندی، از انواع دیگر فیروزه می‌توان به فیروزه‌های عجمی، شجری و چغاله اشاره کرد.
فیروزه در داخل سنگی به نام گانگ یا سنگ باطله قرار دارد و برای دسترسی به آن، باید این سنگ را شکست و فیروزه را از آن خارج کرد. از میان انواع فیروزه، نوع خاکی آن در دامنه و پایه‌ی کوه تشکیل می‌شوند. این نوع فیروزه در اثر هوازدگی و شست‌وشوی سنگ‌ها، از قله‌‌ی کوه‌ها به پایین می‌افتند. بنابراین، معدن فیروزه‌ی خاکی از دامنه‌ی کوه تا فاصله‌ی حدود یک تا دو مایلی به‌طرف دشت، قرار دارند.
در حال حاضر، بهترین نوع فیروزه را می‌توان از معادن خاکی استخراج کرد. گفتنی است که نگین‌های انگشتری از جنس فیروزه بیشتر از این نوع معادن استخراج می‌شوند. هر چند، حفر آنها به‌صورت پراکنده و تصادفی و بدون هر گونه روند سیستماتیک و منظمی صورت می‌گیرد. برای استخراج فیروزه از معادن مزبور، خاک برداشت‌شده را سرند (الک) کرده و سنگ‌های فیروزه را از آن جدا می‌کنند.
شرح ویژگی‌های معدن فیروزه نیشابور
در ۵۶ کیلومتری شمال غربی نیشابور، معدنی به نام معدن فیروزه قرار دارد که بیش از ۹هزار تن سنگ فیروزه در خود جای داده است. این معدن در ۴ کیلومتری روستای معدن‌علیای نیشابور و در ارتفاع ۲۰۱۲ متری از سطح زمین قرار دارد. بنا به مجوز صادرشده، استخراج سالانه ۱۹ تن فیروزه از این معدن امکان‌پذیر است. به‌طور متوسط، از هر تن فیروزه‌ی خام حدود ۸ تا ۱۰ کیلوگرم سنگ فیروزه حاصل می‌شود که می‌توان آن را در تزیین بناها و به‌عنوان سنگ قیمتی استفاده کرد.
در کشورمان، معروف‌ترین و پراستقبال‌ترین نوع فیروزه در شهر نیشابور یافت می‌شود که شکل‌گیری آن در خاک مرطوب حاوی مس صورت می‌گیرد. امروزه، هیچ معدنی در جهان وجود ندارد که سابقه‌ی استخراج فیروزه در آن همانند معدن فیروزه نیشابور طولانی باشد. این معدن امروزه با ۱۶۵ نفر پرسنل، به‌صورت تعاونی اداره می‌شود.
مختصری درباره سنگ فیروزه نیشابور و کاربرد آن
از قدیمی‌ترین سنگ‌های شناخته‌شده‌ی دنیا، سنگ فیروزه است که آن را جزو سنگ‌های پر رمز و راز می‌دانند. به همین دلیل، در طول تاریخ افسانه‌های بسیاری درباره‌ی آن به‌صورت شفاهی نقل شده‌اند که سینه‌به‌سینه به نسل‌های بعدی انتقال یافته‌اند. از میان تمامی سنگ‌های فیروزه در دنیا، سنگ‌های استخراج‌شده از معدن فیروزه نیشابور شهرت بسیاری دارند. البته، میزان صادرات این نوع سنگ بسیار اندک و به‌صورت صادرات چمدانی است.
فیروزه نیشابور نوعی کانی کمیاب و ارزشمند به‌رنگ آبی متمایل به سبز است که طرفداران بسیاری دارد. در گذشته، این کانی فقط از سنگ فیروزه استخراج می‌شد. سپس به‌تدریج، همانند سایر کانی‌ها آن را به‌صورت مصنوعی نیز فرآوری کردند که البته شهرت و ارزش آن به‌اندازه‌ی سنگ فیروزه‌ی نیشابور نیست.
گفتنی است که کیفیت کم‌نظیر سنگ فیروزه‌ی نیشابور محبوبیت آن را در میان مردم بیشتر کرده است. جالب اینکه نمونه‌های زیبایی از این سنگ را می‌توان در موزه‌های مطرح دنیا نظیر موزه زمین‌شناسی لندن و آمریکا و موزه علوم زمین تهران مشاهده کرد.
سنگ فیروزه در طول قرن‌های مختلف، آدمی را شیفته‌ی خود کرده است. بسیاری از منابع تاریخی و باستان‌شناسی حاکی از آن‌اند که چهار دستبند فیروزه در دستان ملکه‌ای در معابد مصر یافت شده است که جلوه‌ی زیبایی دارند. باستان‌شناسان با توجه به آثار یافت‌شده، تاریخ استخراج این سنگ قیمتی را به هفت‌هزار سال پیش و به دوران نوسنگی نسبت می‌دهند. آنها عقیده دارند که زمان استفاده از این سنگ نیز به شش‌هزار سال پیش برمی‌گردد.
امروزه کاربرد سنگ فیروزه را در گنبدها و مناره‌های مساجد می‌توان مشاهده کرد. البته در قرن‌های اخیر، استفاده از آن به‌صورت سنگ قیمتی رواج بیشتری یافته است. این نوع سنگ هرچه رنگ آبی تیره‌تر و شکل صاف و یکدست‌تری داشته باشد، قیمت آن نیز بیشتر می‌شود.
فیروزه کانی کمیاب و سنگ زنده‌ای است که ممکن است پس از استخراج، رنگ و خاصیت آن تغییر کند. این سنگ به روغن و مواد شیمیایی حساس است و در برخورد با آنها تغییر رنگ می‌دهد و قیمت آن کاهش می‌یابد. فیروزهای که رنگ خود را از دست می‌دهد، با عنوان فیروزه‌ی رگه‌دار شناخته می‌شود.
معدن فیروزه نیشابور؛ محل استخراج باکیفیت‌ترین فیروزه دنیا
معدن فیروزه نیشابور تنها معدنی است که می‌توان سنگ فیروزهای با مرغوبیت بالا از آن استخراج کرد. به همین دلیل، این معدن توجه گردشگران داخلی و خارجی را معطوف به خود کرده است. «دستی بر ایران» پیشنهاد می‌کند که ضمن بازدید از این معدن و سایر دیدنی‌های نیشابور، رعایت اصول گردشگری مسئولانه را فراموش نکنید.
معدن فیروزه نیشابور کجاست؟
این معدن در ۵۶ کیلومتری شمال غربی نیشابور و ۴ کیلومتری روستای معدن علیا و سفلی قرار دارد. موقعیت مکانی این معدن را در زیر مشاهده می‌کنید:
پرسش‌های متداول درباره معدن فیروزه نیشابور
در ادامه، به تعدادی از سؤال‌های شما درباره‌ی معدن فیروزه نیشابور پاسخ داده‌ایم. اگر پرسش دیگری دارید، آن را در قسمت دیدگاه‌های انتهای همین پست مطرح کنید.
ظرفیت تولید سالانه‌ی معدن فیروزه نیشابور چقدر است؟
این معدن حدود ۹هزار تن فیروزه را در خود جای داده است که مجوز استخراج ۱۹ تن فیروزه در سال برای آن صادر شده است.
تاریخ استخراج سنگ فیروزه از معدن فیروزه نیشابور به چه دوره‌ای برمی‌گردد؟
گفته می‌شود که از حدود هفت‌هزار سال پیش، در دوره‌ی نوسنگی، استخراج فیروزه از این معدن صورت می‌گرفته است.
انواع فیروزه کدام‌اند؟
در تقسیم‌بندی کلی، فیروزه را به دو نوع سنگی و خاکی می‌شناسند که انواع خاکی مرغوبیت بیشتری دارند.
