مسجد جامع همدان در مجاورت میدان امام این شهر قرار دارد. این مسجد با نام‌های «مسجد جامع عتیق» و «مسجد اعظم» نیز شناخته می‌شود. این مسجد جامع از جمله جاهای دیدنی همدان و از قدیمی‌ترین مساجد این شهر به شمار می‌رود؛ ولی زمان ساخت آن مشخص نیست. این بنا را جزو آثار ملی کشور ثبت کرده‌اند.
تاریخ مسجد جامع همدان
ویژگی‌های معماری و کتیبه‌های موجود در این مسجد نشان نشان می‌دهند که در دوره‌ی قاجاریان بنا شده است. با این وجود، گمانه‌زنی‌های مختلفی درباره‌ی زمان ساخت بنا وجود دارد.
برای مثال، در تزییناتِ قطاربندیشدهی موجود در مقابلِ ایوانِ بزرگِ مسجد، کتیبه‌ای وجود دارد که تاریخ ۱۲۵۳ هجری قمری (حدود ۱۸۳۷ میلادی) روی آن حک شده است. بسیاری از صاحب‌نظران بر این باورند که این کتیبه نشان از ساخت بنا در دوره‌ی فتحعلی‌شاه‌قاجار دارد. با این وجود، باستان‌شناسان با بررسی ساختار داخلی مسجد به این نتیجه رسیده‌اند که کتیبهی مدنظر، تاریخ مرمت بنا را مشخص می‌کند.
مطابق با بررسی باستان‌شناسان، این احتمال وجود دارد که مسجد جامع در دوره‌ای پیش از دوره‌ی قاجار بنا شده باشد؛ هرچند شواهدی برای تثبیت این ادعا وجود ندارد. البته برخی از اسناد و منابع تاریخی، زمان ساخت بنا را به قرون اولیه‌ی پس از اسلام نسبت می‌دهند. به‌طور مثال، نوشته‌های شخصی بهنام «مقدسی»، مورخ قرن نهم میلادی، درباره‌ی این مسجد چنین است:
«آن شهر (همدان) سه ردیف بازار داشته که مسجد جامع در یکی از آنها بوده و ساختمانی کهن دارد.»
این بنا در زمان احداث فقط یک شبستان داشته و بهتدریج، متناسب با رشد بازار و جوامع شهری، قسمت‌های دیگری بدان اضافه شده است. شایان ذکر است که بیشترین ساخت‌وساز این بنا به دوره‌های «صفویه» و «قاجاریه» و «پهلوی» مربوط می‌شود.
معرفی قسمت‌های مختلف مسجد
بنای کنونی مسجد جامع همدان قسمت‌های مختلفی دارد که عبارتاند از:
حیاطی مستطیل‌شکل در مرکز
حیاط مسجد ابعادی در حدود ۴۰ × ۲۴ متر دارد که حوض بزرگی در مرکز آن مشاهده می‌شود. گذشته از آن، کف حیاط سنگ‌فرش است و تاق‌نماهای کم‌عمق در ضلع جنوبی آن جلوه‌ی زیبایی ایجاد کرده‌اند. سطح این حیاط دو متر پایین‌تر از کوچه‌های اطراف قرار دارد.
سه ایوان در اضلاع شمالی و جنوبی و شرقی حیاط
ایوان اصلی مسجد، با عرض ۱۴ و عمق ۷ متر، در ضلع جنوبی حیاط قرار دارد و با تاقی مزین به رسمی‌بندی پوشیده شده است. رسمی‌بندی‌های زیر تاق این ایوان با استفاده از کاشی مُعَقَلی روی زمینه‌ی آجری کار شده‌اند. این رسمی‌بندی‌ها با قطاربندی‌های منظم و شبکه‌های منسجم، شکلی مشابه نیمه‌ی شمسه (خورشید) به نمایش می‌گذارند.
در بخش مرکزی رسمی‌بندی‌های زیر تاق ایوان، افزون بر ذکر نام‌های خداوند، با کاشی معقلیِ فیروزهایرنگ، تاریخ ۱۲۵۳ هجری قمری نیز نوشته شده است. این تاریخ، سال ساخت ایوان را نشان می‌دهد. اخیراً به اضلاع شرقی و شمالی ایوان دو مناره‌ی کوتاه و قطور با تزیینات مُعَقَلی بسیار زیبا اضافه شده است.
ایوان اصلی بههمراه گنبدخانه، اولین و قدیمی‌ترین هسته‌ی مسجد را تشکیل می‌دهند. گنبدخانه به ابعاد ۱۴ × ۱۴ متر و در قسمت پشتی ایوان است. گنبدخانهی پشتی که محرابی در ضلع جنوبی دارد، با وجود گنبدی دوپوسته، از نظر تناسبات معماری بسیار جالب است. گنبد دوپوسته‌ی این گنبدخانه خیزی نسبتاً کشیده دارد که باعث می‌شود ارتفاع آن از کف شبستان مجاورش به ۱۴ متر برسد.
گفتنی است که گنبدخانهی مسجد از طریق درگاه‌های اطراف به شبستان‌های ستون‌دار راه می‌یابد.
چندین شبستان و حجره
مسجد جامع همدان شبستان‌های متعددی دارد. این شبستان‌ها در ۴ ضلع شمالی، جنوبی، شرقی و غربی آن قرار دارند. در ادامه به معرفی تعدادی از این شبستان‌ها می‌پردازیم:
شبستان شمالی
این شبستان ازجمله شبستان‌های نوساز مسجد به شمار می‌رود که در قرن چهاردهم میلادی در محل شبستان چهلستون سابق ساخته شده است. شبستان مدنظر نسبت به سایر شبستان‌های مسجد، ابعاد بزرگتری دارد و با عنوان «شبستان حمدالله مستوفی» شناخته می‌شود.
شبستان غربی
شبستان گنبددار ضلع غربی ۵ فرش‌انداز (ناو) با ۳۲ ستون به ارتفاع ۲.۵ متر در جهت شمالیجنوبی خود دارد که با فاصله‌ی ۴ متر از یکدیگر در چهار ردیف هشت‌تایی قرار گرفته‌اند. در مجاورت این شبستان، شبستانی کوچک و کم‌ارتفاع دیگری وجود دارد که با چشمه و تاق پوشیده شده است. شبستان کوچک، محرابی با تزیینات مقرنس‌کاری دارد. این شبستان روی ۸ ستون سنگی استوانهایشکل و ۱۱ پایه‌ی آجری قرار گرفته است.
شبستان جنوبی
شبستان جنوبی متشکل از سه شبستان مرتبط به یکدیگر است که قدیمی‌ترین قسمت مسجد جامع همدان را تشکیل می‌دهند. این سه شبستان با عناوین «شبستان تاق بزرگ» یا «حاج روح‌الهی» و «شبستان مستوفی» و «شبستان ملاحسن اردستانی» شناخته می‌شوند.
از میان این سه شبستان، شبستان گنبددار تاق بزرگ است که پلانی مربعی‌شکل دارد و هسته‌ی اولیه‌ی مسجد را تشکیل می‌دهد. ابعاد این بنا در حدود ۱۴ مترمربع با دیوارهایی به ارتفاع ۷ متر است. جالب توجه است که پلان مربعی‌شکل این بنا در قسمت فوقانی به شانزده‌ضلعی یا کثیرالاضلاع تبدیل می‌شود تا گنبد روی آن قرار بگیرد.
گنبد این شبستان دو پوسته دارد که معمار بنا با آگاهی از اقلیم کوهستانی همدان آن را طراحی کرده است. در واقع، دوپوستهبودن گنبد باعث می‌شود که رطوبت و برف و باران به قسمت آهیانهی گنبد نفوذ نکند.
جالب توجه است که طی سال‌های اخیر، ایوان و شبستانی ستون‌دار در مقابل ایوان جنوبی مسجد ساخته شده است. این ایوان و شبستان ستون‌دار، پوششی مسطح و نیز دو مناره با تزیینات کاشی‌کاری زیبا دارد.
شبستان شرقی
ابعاد شبستان شرقی حدود ۸× ۸ مترمربع است و گنبدی با کاربندی‌های گچی و زیبا دارد. این بنا محرابی به‌شکل منشور دارد و فضای زیر قوس آن مقرنس‌کاری شده است.
شش مناره و گنبد
به‌طور کلی، مسجد جامع همدان شش مناره و گنبد دارد که جلوه‌ی زیبایی به آن بخشیده‌اند.
ورودی‌های مسجد جامع همدان
ورودی نوساز مسجد جامع همدان در ضلع جنوبشرقی آن قرار دارد که به خیابان اکباتان باز می‌شود. این ورودی در گذشته به تقاطع راستهی بازارهای فرش و تیمچه می‌رسید. سپس، با احداث خیابان اکباتان و بالاآمدن سطح معابر، در سطحی پایین‌تر از خیابان قرار گرفت و هم‌اکنون دسترسی به آن از طریق چند پله میسر می‌شود. امروزه، این ورودی به راستهی بازار بزازها متصل شده است.
ورودی‌های قدیمی این مسجد نیز در اضلاع شرقی و غربی واقع شده‌اند. گفتنی است که ورودی ضلع شرقی دالان تاق‌دار و ورودی ضلع غربی دالان و هشتی، مقرنس‌کاری با پوشش گنبدی و تزیینات ساده‌ی آجرکاری دارد. در قسمت هشتی ورودی غربی کتیبهی کوچکی نصب شده که نام استاد حسین روی آن حک گردیده است. به نظر می‌رسد که این کتیبه نام معمار بنا را نشان می‌دهد.
افزون بر آن، در گوشه‌ای از دالان ورودی غربی، سنگاب بزرگی مشاهده می‌شود که ارتفاع و قطر دهانه‌ی آن در حدود یک متر است. این سنگاب تزیینات زیبای حجاری دارد و روی آن نیز کتیبه‌ای مشاهده می‌شود.
در گذشته، در چوبی ورودی غربی، گره‌چینی زیبا به‌سبک آلت و لقط و نیز سردری با مقرنس‌کاری گچی بهرنگِ آبی داشت. این در چوبی به راستهی بازار قنادها و نخودبریزها و راستهی بازارِ حلبی‌سازها منتهی می‌شد و بعدها با دری آهنی جایگزین شد.
ورودی اصلی این مسجد همان ورودی غربی بوده که رو به بازار قرار داشته است. این ورودی بهدلیل ساخت‌و‌سازهای صورتگرفته طی چند دهه‌ی اخیر به ضلع شمالی انتقال یافت.
کاربرد مسجد در طول تاریخ
مسجد جامع همدان در گذشته بهعنوان پایگاه اجتماعی و مذهبی شناخته می‌شد و مردم همدان در برهه‌های مختلف تاریخ، حضور پررنگی در این مسجد داشتند. افزون بر آن، بنای مسجد بههنگام جنگ، محلی برای تجدید قوای روحی رزمندگان بود.
این مسجد افزون بر کتابخانه‌ای با ۴۰۰ نسخه کتاب، موزه‌ی باارزشی برای نگهداری از ۵۰۰ شیء تاریخی دارد.
مسجد جامع همدان از کهن‌ترین مساجد این شهر
مسجد جامع همدان بهسبب برخورداری از فضاهای معماری متعدد با تزیینات زیبا در مرکز توجه گردشگران قرار دارد. به همین دلیل، آنها برای بازدید از این مسجد با تورهای ایرانگردی به شهر همدان مسافرت می‌کنند. «دستی بر ایران» پیشنهاد می‌کند که ضمن بازدید از بنای مسجد و سایر جاذبه های گردشگری همدان، به اطلاعات خود درباره‌ی گردشگری مسئولانه و آگاهانه بیفزایید.
آدرس مسجد جامع همدان کجاست؟
مسجد جامع همدان در ابتدای خیابان اکباتان، اندکی بالاتر از میدان امام خمینی و در محدوده‌ی بازار این شهر قرار دارد. موقعیت مکانی دقیق این مسجد را در زیر مشاهده می‌کنید:
پرسش‌های متداول درباره مسجد جامع همدان
بازار سنتی و تاریخی تبریز بین خیابان‌های دارایی، شهدا، چای کنار، مطهری و فردوسی و جمهوری شهر تبریز واقع شده است. از لوکیشن بازار تاریخی تبریز که در زیر آمده است برای سفر به آن استفاده کنید:
درباره‌ی بازار مسجد جامع همدان چه می‌دانید؟
بازار همدان یکی از جاذبه‌های تاریخی این شهر است و مسجد جامع همدان در ضلع غربی این بازار قرار دارد.
از تاریخ ساخت مسجد جامع همدان چه می‌دانید؟
بسیاری از صاحب‌نظران، مسجد جامع همدان را بنایی قاجاری می‌دانند. این در حالی است که با مطالعه‌ی برخی از اسناد و منابع تاریخی متوجه می‌شویم که این مسجد متعلق به قرون اولیه‌ی پس از ورود اسلام به ایران است. بنابراین، کتیبهی موجود در ایوان این مسجد که تاریخ ۱۸۳۷ میلادی را به هجری قمری نمایش می‌دهد، ممکن است مربوط به تاریخ مرمت بنا در دوره‌ی قاجار باشد.
معماری مسجد جامع همدان چگونه است؟
در ساخت این مسجد مستطیلیشکل از سبک معماری چهارایوانی ناقص بهره بردهاند.
