شهر تاریخی زوزن و ارگ آن، یک سایت در مقیاس جهانی

شهر تاریخی زوزن از توابع بخش جلگه زوزن در شهرستان خواف استان خراسان رضوی ایران قرار دارد. این شهر به ‏خاطر آثار باستانی، مسجد تاریخی و کاخ ملک زوزن (قلعه قاهره) معروف است. آنچه از این شهر تاریخی و بناهای آن باقی مانده است، به صورت یک قلعه تاریخی بزرگ نمایان است. شهر تاریخی زوزن یکی از آثار به ثبت رسیده ملی ایران است. همچنین در سال ۲۰۰۷ درخواست ثبت در میراث جهانی یونسکو را به ثبت رسانده است.

در نزدیکی این شهر، آتشکده‌ ای وجود داشته ‌است که بعضی علت نام‌گذاری شهر را به آن آتشکده مرتبط می‌دانند. مسجد ملک زوزن مربوط به سده دهم میلادی است. این بنا در شهرستان خواف، بخش جلگه زوزن، روستای متروکه واقع شده است.

در دوران قبل و بعد از اسلام تا نیمه اول قرن چهاردهم میلادی، زوزن یکی از ایالت های معروف و قدرتمند ایران، زادگاه و خاستگاه اشکانیان و پارتیان بوده است. این شهر بر قلمرو وسیع خواف تا باد غیسات هرات و بیابان‏ های قهستان و فراه افغانستان و سیستان حکم می ‏رانده است .

شهر تاریخی زوزن با شهرهای بزرگی مثل قهستان، جام، هرات، ابیورد، باخرز، نیشابور، اسفراین و گرگان در ارتباط بوده است. همچنین انواع کالای تجاری در آنها مبادله می شده است. مورخان و جغرافیدانانی چون حموی، نیشابوری، اسفزاری، ابوالفداء در آثار خود زوزن را بصره‏ کوچک یا بصره‏ی خراسان نامیدند.

اهمیت شهر تاریخی زوزن

با توجه به انبوه مطالب متنوعی که درباره زوزن وجود دارد، می توان نتیجه گرفت زوزن در زمان قدیم بسیار آباد و پرجمعیت و یک مرکز اقتصادی مطرح بوده است. همچنین مردم آن در رفاه به سر می برده اند. شاخه ای از جاده ابریشم از این خطه عبور می کرده است. این جاده اینجا را به سایر نقاط ایران وصل می کرده و به این شهر اهمیت خاصی می داده است.

زیربنای پیشرفت و ترقی هر جامعه ای اقتصاد و رفاه اقتصادی است و همین عامل سنگ توسعه زوزن به حساب می آمده چه قبل از اسلام و چه بعد از اسلام.

اهمیت تاریخی هر منطقه به عواملی مثل آثار باستانی و مشاهیر علم و ادب بستگی دارد. بزرگترین اثر تاریخی در ولایت زوزن آثار مسجد تاریخی ملک زوزن می باشد، که از آثار ارزشمند معماری دوره خوارزمشاهیان است. متاسفانه امروزه بخش های زیادی از آن تخریب شده است.

مسجد تاریخی ملک زوزن

قدمت این بنا بیش از هشتصد سال است. از تمامی آن بنا فقط دو ایوان با تزئیناتی محدود باقی مانده است. به مرور زمان و در هر زلزله ای گوشه ای از مسجد فرو ریخته است. این مسجد یکی از عظیم ترین مساجد ایران به لحاظ وسعت و حجم تزئینات است.

به نظر آندره گدار (معمار و باستان شناس فرانسوی) این مسجد متعلق به کاخ ملک زوزن بوده است. ابعاد عجیب و بزرگ قسمت ایوان داخلی ثابت می کند که مسجد در واقع وابسته به بناهای دیگری بوده است. این بناها قبل از این که مسجد را بسازند وجود داشته است.

به طور کلی، در مورد بنای شهر تاریخی زوزن، سه نظریه مدون ارائه شده است. گدار، معتقد بود این بنا مسجد بوده است. طبق نظر خانم بلر (پژوهشگر و هنرشناس) این بنا مدرسه ای حنفی بوده است و بر طبق نظر دکتر عدل (پژوهشگر هنر)، این بنا مدرسه و مسجد بوده است.

پايه های اصلی ايوان ها مربعی غول آسا است و قالب آجرهای به کار رفته در این اثر تاریخی ۲۵ در ۳۵ سانتیمتر است. در تزئين نمای خارجی این مسجد از کاشی هايی دو رنگ بهره گرفته شده است. این بنا از مساجد دو ایوانی عهد خوارزمشاهیان به سبک خراسانی است.

کاخ ملک زوزن (ارگ زوزن) (قلعه قاهره)

این بنا به صورت تپه نسبتاً عظیمی است که در فاصله‏ سالهای 1204 الی 1214 میلادی همزمان با مسجد ملک زوزن بعنوان کاخ اداری ملک ساخته شده است.

بانی آن فرمانروای شهر تاریخی زوزن و حاکم کرمان بود. طبقه تحتانی آن خزانه ملک و طبقات بالا ، محل انجام کارهای اداری و سیاسی ملک بوده است. حمد الله مستوفی از آن بعنوان کاخ عالی یاد کرده است.

برخی می گویند از کاخ به مسجد زوزن راه بوده، که حاکم از آن استفاده می‏ کرده، ولی اکنون از بین رفته است. این بنای عظیم در زلزله 1337 میلادی ویران شد. دلایل زیادی مبنی بر عظمت و استحکام و اهمیت سیاسی آن وجود دارد. از این بنا امروزه ویرانه ای تپه مانند در ضلع شرقی مسجد و در شهر تاریخی زوزن وجود دارد .

مقایسه شهر تاریخی زوزن با سایر آثار مشابه

آثار باستانی مشابهی با مسجد ملک زوزن وجود دارند که در اینجا به معرفی اجمالی آنها می پردازیم:

مسجد جامع تون (مسجد جامع قدیم شهر فردوس)
این مسجد در محوطه باستانی تون در جنوب غربی شهر فردوس قرار دارد. این مسجد متعلق به اوایل دوره سلجوقیان است. این بنا همانند مسجد ملک زوزن، از مساجد 2 ایوانی سبک خراسانی است. شبستان این مسجد دارای صد ستون قطور بوده که در زلزله 1968 میلادی به کلی تخریب شد.

ایوان شرقی و پایاب مسجد در زلزله‌ای مهیب در اوایل دوره صفویه فرو ریخته است. به جز ایوان قبله و گنبد خانه‌های طرفین آن، سه ضلع دیگر در دوره صفوی با کمی عقب‌نشینی از هر ضلع، مجدداً بازسازی شده‌اند.

مسجد جامع فرومد
این مسجد یکی از بناهای کهن روستای فرومد در شهرستان شاهرود در استان سمنان است. مسجد جامع مزبور که تاریخ بنای آن مربوط به قرن چهاردهم میلادی است، از دیدگاه معماری دارای اهمیت هنری ویژه ای می باشد.

مسجد جامع فرومد از معدود مسجدهایی است که گچ‌بری، نقش‌ها و کاشی‌ کاری‌های زیبای قرون دهم تا چهاردهم میلادی در بنای آن به‌کار رفته است.

این بنا در فهرست آثار ملی نیز به ثبت رسیده است. با وجود اینکه امروزه به صورت نیمه ‌ویرانه درآمده است، یکی از آثار ارزشمند دوره خوارزمشاهیان در ایران به ‌شمار می‌رود. این بنا دارای تزئینات معماری منحصر به فرد گچی و آجری با تلفیق کاشی فیروزه‌ای است.

مسجد جامع سنگان خواف
این مسجد مربوط به دوره خوارزمشاهی است. بنای مسجد در شهرستان خواف، شهر سنگان و به‌ عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده ‌است. این مجموعه قایل مقایسه با مسجد شهر تاریخی زوزن است. مسجد جامع سنگان شامل حیاط ورودی، دو ایوان شرقی و غربی با پوشش سنتی محلی، ایوان ورودی و کفش کن و گنبد خانه است.

اجزاء گنبد و کتیبه با تمام ظرافت انجام شده و عناصر تزئینی متعددی در زمینه کتیبه وجود دارد که شباهت بسیاری به بعضی از گچ بری ‌های ساسانی دارد. همچنین در ترکیب کلی بصورت غیر متقارن به کار رفته است.

مدرسه غیاثیه خرگرد
شهر خرگرد از شهرهای قدیمی خراسان است. امروزه این منطقه روستای کوچکی در پنج کیلومتری جنوب شرقی شهر خواف است. در این ناحیه دو مدرسه بزرگ وجود دارند که اعتبار علمی و شکوه خرگرد در دوران ایران پس از اسلام را به اثبات می‌رساند: مدرسه های نظامیه و غیاثیه. متاسفانه، “نظامیه خرگرد” ویران شده است. اما مدرسه غیاثیه سالم مانده است.

این مدرسه از نوع بناهای چهار ایوانی است. از دو بخش مسجد و مَدرَس تشکیل شده و با تلفیق کاشی و آجر تراش زینت یافته است. همچنین تالارهای نسبتا وسیع دارد که به سالن مطالعه اختصاص داشته‌اند.

بازدید از شهر تاریخی زوزن می تواند آشنایی با هنر و معماری شرق ایران باشد. به ویژه آن که این منطقه در چند صد سال گذشته یکی از خواستگاه های هنر و معماری ایرانی بوده است. ابنیه این منطقه دوره های زمانی گوناگونی از تاریخ را به گردشگران نشان می دهد.

شهر تاریخی زوزن کجاست؟

شهر تاریخی زوزن در شهرستان خواف استان خراسان رضوی قرار دارد. موقعیت مکانی این شهر تاریخی را در زیر مشاهده می‌کنید:

پرسش‌های متداول درباره شهر تاریخی زوزن

اگر پاسخ پرسش‌های خود را در موارد زیر پیدا نکردید، از طریق بخش دیدگاه‌های همین پست، سوال‌هایتان را با ما در میان بگذارید. ما در اولین فرصت به آنها پاسخ خواهیم داد.