مراسم تاریخی پیر شالیار نوعی جشن مخصوص برای عارفی است که سال‌ها پیش در روستای اورامان کردستان متولد شده و بعدها به ارشاد مردم دیار خود پرداخته است. این مراسم یکی از مراسم های خاص در ایران است که ریشه در باور مردم کردستان دارد. برگزاری آن نیز دو بار در سال در نیمه‌های زمستان و بهار در منطقه‌ی اورامانات انجام می‌شود. در اینجا ضمن پرداختن به چگونگی برگزاری مراسم در هر دو زمان، علت برگزاری آن را نیز شرح می‌دهیم. همچنین، به معرفی پیر شالیار نیز می‌پردازیم.
مراسم پیر شالیار چیست؟
مراسم پیر شالیار که ریشه در اسطوره‌ها و اعتقادات مردم کردستان دارد، مراسم ازدواج پیرمردی عارف است که مردم به او ارادت خاصی قائل بودند. ارزش این شخص به اندازه‌ای بود که بعد از گذشت سال‌ها از مرگ او داستان‌های بسیاری از او در بین مردم نقل می‌شوند. مراسم مزبور با عنوان عروسی پیر شالیار نیز شناخته می‌شود و قدمت آن بیشتر از هزار سال است.
زمان و مکان برگزاری مراسم
برگزاری مراسم پیر شالیار دو بار در سال، یک بار در نیمه‌ی زمستان و بار دیگر در نیمه‌ی بهار انجام می‌شود. البته، مراسم اصلی در نیمه‌ی زمستان و معمولا بین روزهای ۱۱ تا ۱۵ام بهمن به مدت سه روز اجرا می‌شود. بهتر آن است که این رسم در روزهای چهارشنبه، پنج‌شنبه و جمعه برگزار شود که روزهای اصلی برگزاری جشن در میان مردم کردستان است. گفتنی است که مراسم نیمه‌ی زمستان بیشتر به نام عروسی پیر شالیار و مراسم نیمه‌ی اردیبهشت به نام کومسای شهرت دارد.
مکان برگزاری این مراسم نیز منطقه‌ی اورامانات است. لازم به ذکر است که اورامانات منطقه‌ای تاریخی است که پیشینه‌ی سکونت انسان در آن به پیش از اختراع خط و نوشتن، پیش از تاریخ، برمی‌گردد. این منطقه با بافت پلکانی خود و آداب و رسوم ویژه‌ای که همواره در محل آن در حال برگزاری است، بسیار مشهور است و از نظر تاریخی و فرهنگی اهمیت بسیاری دارد. جالب اینکه اورامانات با عنوان منظر فرهنگی اورامانات یا هورامان در یونسکو به ثبت رسیده است.
این منطقه قسمت‌هایی از شهرهای زیر را شامل می‌شود:
- سروآباد، سنندج، کامیاران، اورامان تخت، اورامان لهون، هورامان ژاو‌ه‌رود یا گاوه‌رود، شهرهای روانسر، پاوه، جوانرود و ثلاث باباجانی در استان کرمانشاه.
مختصری درباره پیر شالیار
با توجه به قدیمی بودن این مراسم و نبود نوشته و سندی درباره‌ی آن، داستان‌های مربوط به آن به صورت شفاهی منتقل شده و به دست ما رسیده‌اند. به همین دلیل، روایت‌ها درباره‌ی شخصیت پیر شالیار متفاوت است. ما به این روایت‌ها اشاره می‌کنیم:
- روایت اول
پیر شالیار فرزند جاماسب بود که هزاران سال پیش بین مردم زندگی می‌کرد و از بزرگان دین زرتشت محسوب می‌شد. زرتشتیان باور دارند که او به مرحله‌های بالای کمال رسیده بود و دارای معجزه بوده است.
- روایت دوم
پیر شالیار یکی از نوادگان امام صادق (ع) بود که در سال‌های بین ۱۱۰۳ و ۱۱۶۵ میلادی زندگی می‌کرد و نام اصلی او «سید مصطفی عریضی» بود. محل تولد او شهر «اورامان تخت کردستان» بوده است. او در کودکی با سفر به شام و کردستان به آموزش علم می‌پرداخت. در این هنگام او موفق به دیدار یکی از بزرگان صوفیه به نام «عبدالقادر گیلانی» می‌شود و با حضور در نزد او به تزکیه نفس می‌پردازد.
سپس، دوباره به زادگاه خود یعنی اورامان تخت برمی‌گردد تا مردم دیار خود را ارشاد کند. او مدتی به این منظور در اورامان تخت ساکن می‌شود و در طی این مدت آنجا را به منطقه‌ی عرفانی تبدیل می‌کند. به همین دلیل، عارفان زیادی از سایر مناطق کشور برای دیدار پیر شالیار و بهره‌بردن از کرامات او به خانه‌‌اش می‌روند. بدین ترتیب، او از احترام بسیاری در بین مردم برخوردار می‌شود.
پیر شالیار پس از مرگ نیز در روستای اورامان تخت به خاک سپرده می‌شود. سپس، مردم به دلیل ارزشی که برای او قائل بودند آرامگاهی بر سر مزارش می‌سازند. این آرامگاه بنایی ساده با گنبدی فیروزه‌ای است که اطراف آن پارچه‌هایی را به عنوان دخیل بسته‌اند. در کنار این آرامگاه خانه و چله خانه‌ای نیز قرار دارد که از جمله مکان‌های مقدس اورامانات به شمار می‌رود.
علت برگزاری مراسم
برگزاری مراسم پیر شالیار داستانی در پس خود دارد که شرح می‌دهیم. طبق داستانی که به صورت شفاهی بین مردم نقل است، یک روز دختر شاه بخارا یعنی شاه بهار خاتون بیمار می‌شود. بیماری او چنان شدت می‌یابد که توانایی شنیدن و صحبت کردن را از دست می‌دهد. پادشاه او را به نزد طبیبان مختلفی می‌برد، ولی هیچکدام از آنها نمی‌توانند شاه بهار خاتون را درمان کنند.
شاه بخارا به ناچار ماجرای بیماری دخترش را بین مردم پخش می‌کند و قول می‌دهد هر کس دخترش را شفا بخشد با ازدواج او با شخص شفادهنده موافقت کند. بعدها، پادشاه از کرامت‌ها و معجزه‌های پیر شالیار باخبر می‌شود. به همین دلیل، دخترش را به همراه عمویش راهی اورامانات می‌کند تا شاید نزد این پیر عارف شفا یابد. همین که آنها به نزدیکی روستای اورامان می‌رسند، بهار خاتون شنوایی خود را بازمی‌یابد.
آنها تا نزدیکی خانه‌ی پیر شالیار می‌روند و بهار خاتون در آنجا صدای دیوی را از داخل تنوری می‌شنود. دیو نعره‌زنان از تنور بیرون می‌آید، بر زمین می‌افتد و می‌میرد و زبان دختر با دیدن این صحنه باز می‌شود. هم‌اکنون، این تنور به نام تنوره‌ی دیوها شهرت دارد.
در نهایت، با شفا یافتن دختر، پادشاه بخارا او را به عقد پیر شالیار درمی‌آورد و عروسی باشکوهی برایشان برگزار می‌کند. سپس، این مراسم با همان شکوه و اعتبار تا به امروز ادامه می‌یابد. به بیانی دیگر همه‌ساله در همان روز برگزاری مراسمی مشابه آن در میان مردم متداول می‌شود.
مقدمات برگزاری مراسم و اعمال روز جشن
مردمان ساکن اورامانات، روستاهای اطراف و سایر مناطق کشورمان تلاش می‌کنند در روزهای برگزاری جشن کار خود را تعطیل کنند تا بتوانند حضور موثری در آن داشته باشند. سپس، برگزاری مراسم را از تقسیم گردوهای باغ وقفی از حیاط خانه‌ی پیر شالیار آغاز می‌کنند و با آیین تربه به پایان می‌برند. در زیر به ترتیب به شرح مراحل برگزاری مراسم می‌پردازیم:
تقسیم گردوها
به طور معمول، در اولین هفته از بهمن‌ماه یعنی یک هفته قبل از برگزاری مراسم و در روز چهارشنبه گردوهای باغ وقفی بین مردم پخش می‌شود. در واقع، متولی آرامگاه و خانه‌ی پیر شالیار گردوها را از درخت می‌چیند و سهم هر خانه را به جوانان و نوجوانان روستا می‌سپارد تا به دست صاحبش برسانند. با این عمل، مردم باخبر می‌شوند که مراسم هفته‌ی بعد برگزار می‌شود و خود را برای روز جشن آماده می‌کنند.
آماده‌سازی برای جشن با تهیه‌ی بسته‌های تنقلات، گردو و بیسکویت برای مراسمی موسوم به کلاو روچنه کودکان آغاز می‌شود. بدین‌منظور، آقایان این بسته را برای خواهران خود آماده می‌کنند و شروع مراسم را به یکدیگر تبریک می‌گویند تا آنها بسته‌ها را به کودکان بدهند.
مراسم کلاو روچنه
در مرحله‌ی بعدی یک روز قبل از مراسم پیر شالیار، در محله سرپیر شهر اورامان مراسم کلاو روچنه برگزار می‌کنند که تا روز برگزاری جشن ادامه دارد. محله‌ی سرپیر نقطه‌ی آغاز برگزاری این مراسم است.
طی مراسم کلاو روچنه کودکان کیسه‌هایی برمی‌دارند و به در خانه‌‌ها می‌روند. وقتی درِ خانه به رویشان باز می‌شود، آنها با گفتن واژه‌ی کلاو روچنه از صاحب‌خانه تقاضای هدیه می‌کنند. صاحب‌خانه نیز کیسه‌های کودکان را با همان تنقلاتی پر می‌کنند که به دستشان رسیده بود. کودکان این‌کار را تا آخر شب در محله‌ی سرپیر انجام می‌دهند و باقی مراسم را به صبح روز بعد (از اذان صبح تا طلوع آفتاب) موکول می‌کنند.
قربانی کردن
حال، صبح روز اول جشن اهالی اورامانات گرد هم می‌آیند و رأس ساعت ۹ صبح به قربانی کردن گاو و گوسفندهایی مشغول می‌شوند که نذرهای مردم هستند. متولی آرامگاه پیر شالیار این نذرها را تا آخر پاییز از مردم دریافت می‌کند و در روز جشن آنها را برای قربانی کردن می‌آورد. به طور معمول، تعداد دام‌ها به ۷۰ الی ۸۰ رأس می‌رسد که بخشی از گوشت آنها برای پخت آش صرف می‌شود. باقی گوشت‌ها را نیز بین مردم پخش می‌کنند.
پخت آش ولوشین
در روز اول جشن بعد از نماز ظهر و عصر و سر ساعت ۱۶ عصر مراسم پخت آش ولوشین آغاز می‌شود. سپس، بعد از پختن و جا افتادن آش، آن را در بین اهالی روستا و افراد شرکت‌کننده در جشن پخش می‌کنند. در کنار پخت آش در محوطه‌ی خانه‌ی پیر شالیار مراسم رقص عرفانی سماع را به همراه دف‌زنی اجرا می‌کنند که تا غروب ادامه دارد.
مراسم رقص عرفانی سماع و دف‌زنی
روز دوم جشن روزی است که بخش جذاب مراسم به شیوه‌ی اصلی خود با حضور مردم منطقه اورامانات و گردشگران انجام می‌شود. در طی این مراسم عده‌ای به رقص سماع می‌پردازند، عده‌ای هدایایی برای سماع‌کنندگان تدارک می‌بینند و عده‌ای دیگر با نواختن دف به مراسم شور و اشتیاق می‌بخشند. در این مراسم قصیده‌سرایی برای ستایش پیامبر نیز مرسوم است. افزون بر آن، گروه بزرگ شرکت‌کننده نیز نام الله را زمزمه می‌کنند. گفتنی است که اجرای رقص از عصر روز دوم آغاز و تا غروب ادامه می‌یابد.
شب نیشت
بعد از اجرای مراسم سماع در روز دوم شرکت‌کنندگان در شب همان روز در خانه‌ی پیر شالیار گرد هم می‌آیند. سپس، به خواندن شعر، تهلیله و ذکر مشغول می‌شوند. این شب با عنوان شب نیشت شهرت دارد.
حضور در آرامگاه پیر شالیار برای راز و نیاز
روز آخر جشن که معمولا جمعه برگزار می‌شود، اهالی منطقه به آرامگاه پیر شالیار می‌روند تا به راز و نیاز بپردازند. آنها برای اجابت دعاهایشان پارچه‌های سبز رنگی را به میله‌های پنجره‌ی آرامگاه و درخت‌های اطراف می‌بندند و به اصطلاح دخیل می‌بندند. سپس، بعد از خواندن دعا و ذکر به مسجد می‌روند تا نماز جمعه را برپا دارند.
مراسم تربه
در نهایت، بعد از گذشت یک هفته از اجرای مراسم در اولین جمعه‌ی بعد از برگزاری جشن مراسم تربه اجرا می‌شود. بدین منظور، بانوان روستای اورامان نان محلی مخصوصی به نام «گته مه ژگه» می‌پزند که با آرد گندم، مغز گردو، عطریان و سبزی‌های کوهی مخصوصی تهیه می‌شود. سپس، این نان‌ها را برمی‌دارند و در سر مزار مردگان بین مردم پخش می‌کنند. گاهی، به همراه نان، ماست نیز می‌برند تا به همراه نان بین مردم پخش کنند.
آیین برگزاری مراسم کومسای
همانطور که شرح آن گذشت، در نیمه‌ی بهار نیز این مراسم با عنوان کومسای یا مراسم شکستن سنگ مقدس اجرا می‌شود. این مراسم با مراسم اصلی متفاوت است و در آخرین جمعه قبل از نیمه‌ی اردیبهشت در آرامگاه پیر شالیار اجرا می‌شود. افراد شرکت‌کننده در این مراسم به فاتحه‌خوانی، دف‌نوازی و اجرای مراسم تلیله‌خوانی مشغول می‌شوند.
در نهایت، با پایان یافتن مراسم سنگ بزرگی را می‌شکنند و اعتقاد دارند که این سنگ تا سال بعد دوباره به همان شکل قبلی خود بازمی‌گردد. درخور توجه است که در سال ۱۳۹۵ خورشیدی بیش از هشت هزار نفر در این جشن شرکت کرده بودند.
درباره مراسم پیر شالیار بیشتر بدانید
در کشورمان هر رسمی که برگزار می‌شود، نمایانگر فرهنگ و آداب‌و‌رسوم مردم هر منطقه از کشورمان است. این مراسم نیز که منسوب به قوم کرد است، فرهنگ و باور مردم این قوم را به معرض نمایش می‌گذارد. «دستی بر ایران» پیشنهاد می‌کند که با شرکت در این مراسم ضمن همراه شدن با مردم منطقه‌ی اورامانات درباره‌ی فرهنگ آنها بیشتر بدانید. سپس، در صورت تمایل تجربه‌های خود را از شرکت در جشن با ما در میان بگذارید.
پرسش‌های متداول درباره مراسم پیر شالیار
در اینجا پرسش‌‌هایی را که به طور متداول درباره‌ی جشن از ما می‌پرسند، پاسخ داده‌ایم. اگر شما سوال دیگری داشتید در قسمت دیدگاه‌های پایین این پست مطرح کنید تا پاسخ آن را از ما دریافت کنید. با این کار سایر افراد نیز می‌توانند از اطلاعات این پرسش و پاسخ‌ها استفاده کنند.
مراسم تاریخی پیر شالیار چه روزی است؟
این مراسم بین ۱۱ تا ۱۵ام بهمن به صورت سه روزه برگزار می‌شود و روزهای اصلی برای برگزاری آن چهارشنبه، پنج‌شنبه و جمعه است. البته، در جمعه‌ی قبل از نیمه‌ی اردیبهشت نیز آن را در قالب جشن کومسای برگزار می‌کنند.
اعمال مراسم کدام‌اند؟
در این مراسم اعمالی همچون تقسیم گردوها، مراسم کلاو روچنه، قربانی کردن، پخت آش ولوشین، اجرای رقص سماع و دف‌زنی، شب نیشت، حضور در آرامگاه و مراسم تربه انجام می‌شود.
علت برگزاری مراسم پیر شالیار چه بوده است؟
این مراسم به علت شفا یافتن دختر شاه بخارا هنگام بازدید او از پیر شالیار برگزار می‌شود. با شفا یافتن این دختر او طی مراسمی باشکوه با پیر شالیار ازدواج می‌کند. از آن زمان به بعد، مشابه این جشن را همه ساله برگزار می‌کنند.
