مناطق غرب ایران دارای جاذبه‌های گردشگری طبیعی و تاریخی فراوانی هستند. منظر یا محور فرهنگی اورامانات یکی از جاهای دیدنی سنندج برای گردشگری است که در سال 1400 در فهرست آثار ایران در یونسکو قرار گرفت. اورامانات یا هورمان مقصد بسیاری از گردشگران داخلی و خارجی می باشد. این روستا که در زبان محلی «هه‌ورامان» هم گفته می‌شود، از غرب به عراق، از شمال به کردستان و از جنوب به جوانرود محدود می‌شود.
همچنین جاده‌ای به طول ۷۵ کیلومتر آن را به مریوان وصل می‌کند. این منطقه بخشی است که بین ایران و عراق مشترک است و یک دشت پر پیچ و خم و رودهایی زیبا و گوناگونی دارد که بسیار زیبا است. چشمه‌های مشهور این منطقه سیروان و لیله هستند. این دو رود در نزدیکی عراق به هم می‌پیوندند و این پیوندگاه را دروله می‌نامند.
مهمترین مصالح مورد استفاده در ابنیه اين منطقه سنگ و چوب و به صورت خشکه چین است. تمامی مصالح بومی بوده و از طبیعت منطقه تهیه می شود. خانه‌های شهر به طور کلی از سنگ است و به صورت خشکه چین و پلکانی ساخته شده‌اند، به همین دلیل اورامان را روستای هزار ماسوله هم می‌گویند.
معماری اورامانات به علت ساختار جغرافیایی این منطقه و تطابق مردمان آن با طبیعت، پله ای است. در حقیقت به دلیل قرار گرفتن این منطقه در درون مناطق کوهستانی حیاط یک خانه، بام خانه دیگری است.
آب و هوای معتدل کوهستانی، چراگاه‌هایی سرسبز و باغ‌هایی خرم، چشمه‌های فراوان در کنار مردمانی ساده و بی‌آلایش در اورامان دیده می شود. اورامان در اصل به معنی سرزمین اهورایی و جایگاه اهورامزدا است.
یکی از جاذبه های اورامان، بقایای آتشکده های زرتشتی در حوالی روستا نشانگر آن است که مردم اين منطقه پیش از اسلام پيرو آئین زرتشت بوده اند. از دیگر جاذبه های این روستا می توان جشن پیر شالیار، قلعه اورامان، مسجد سنگی و زیبای این شهر را نام برد. وقتی که بیشتر درباره این منطقه بدانید، در خواهید یافت که چرا آن را “محور فرهنگی اورامانات” می خوانند.
تاریخچه محور فرهنگی اورامانات
کهن‌ترین آثار سکونت انسان در بررسی‌ها و کاوش‌های باستان‌شناسی این منطقه مربوط به دوران پارینه سنگی است. مطابق اسناد باستان شناسانی، قدمت این منطقه بیش از چهل هزار سال است.
آثاری از سکونت انسان در عصر آهن در این منطقه یافت شده است. این آثار شامل چند سکونتگاه و یک گور بزرگ سنگی است که حدود سه هزار سال قدمت دارد. همچنین این آثار نشان دهنده وجود هماهنگی معماری اورامانات و تطابق مردمان آن با طبیعت از گذشته تاکنون است.
معماری اورامانات
منظر یا محور فرهنگی اورامانات به لحاظ معماری کاملاً با کوهستان پیرامونش انطباق یافته و متکی بر ساخت و ساز با استفاده از سنگ و بصورت خشکه چین است. خانه‌ها در روستاهای منطقه با توجه به شیب تند دامنه‌های صخره‌ای به صورت پلکانی ساخته شده اند. همچنین خانه‌ها در اکثر موارد در دو طبقه ساخته شده و بر اساس معیشت فضاهای خانه‌ها با یکدیگر متفاوت است.
معماری پلکانی روستا و خانه‌های دیدنی آن، روستا را به شکل هرم گونه درآورده است که در راس این هرم قلعه‌ای باستانی قرار دارد. در بسیاری از موارد طبقه همکف به محل نگهداری گله و انبار اختصاص دارد. فضای اصلی مسکونی در طبقه بالاتر واقع است و از بخش‌های مختلفی تشکیل می‌شود. علت این امر اهمیت دام در این منطقه و سرمای شدید هوا در زمستان است.
بافت های مسکونی اطراف چشمه‌های پرآب شکل گرفته است. ساختمان ها در امتداد شیب کوه و رو به آفتاب جنوب ساخته شده اند تا بیشترین میزان جذب گرمای خورشید را داشته باشند.
نوع تعامل هورامی ها (مردم اورامانات) با جهان نشان می دهد که هورامیان در محور فرهنگی اورامانات نه تنها با طبیعت در ستیزه نیستند، بلکه با آن سازگار شده اند. چرا که هورامیان خانه اولشان طبیعت است. این مردمان با مکاشفه در کوه و دره به فهم عمیقی از طبیعت اطرافشان رسیده اند. فهمی که سبب کشف آن حقیقتی شده است که این طبیعت از آن خبر می دهد. نامهایی که هورامیان به چشم اندازها داده اند، نشانه ارزشی است که طبیعت در نظر آن ها دارد.
فرهنگ اورامانات (هورامان)
پوشاک کردی آمیزه‌ای از رنگ و نقش است. لباس مردم اورامانات نیز کردی است. استفاده از رنگ‌های شاد، نقوش گیاهی و حیوانی و عناصر طبیعت یکی از مهمترین ویژگی‌های پوشش مردم اورامانات می باشد.
همچنین به دلیل زندگی در منطقه کوهستانی و برخورداری از طبیعت بکر، اکثر در پوشاک خود از رنگ‌های گرم همچون قرمز و لاکی استفاده کرده‌اند. رنگ های لباس ها از گیاهان منطقه تهیه می شود. پیشینه لباس های کردی به دوره مادها و ایران باستان بازمی‌گردد و نشانگر تطابق هورامی ها با طبیعت است.
از سوی دیگر مراسم خاص و آداب و رسوم خاص نشانگر اهمیت این منطقه از دوره‌های گذشته است. در این آداب و رسوم، ریشه‌هایی از باورهای زرتشتی و باستانی دیده می‌شود. این آداب نشان از قدمت تاریخی اورامان و ماندن رسوم خاص باستانی این منطقه در اذهان تاریخی مردم دارد. برخی نیز این مراسم را مربوط به آداب باستانی مردم می‌دانند که بعدها با اعتقادات اسلامی گره خورده و التقاط پیدا کرده است.
مقبره پیر شالیار که از مریدان عبدالقادر گیلانی بوده است، در انتهای جاده آسفالته اورامان قرار دارد. مراسم این مقبره شامل ذبح دام قربانی، دف زنی، نوعی رقص، خوردن آش، و شب‌نشینی و خواندن شعر و دعا است.
زبان اورامانات
زبان مردم اورامان کُردی است. کردی دارای چند زیر شاخه است که هریک تفاوتی با دیگری دارد. زبان شناسان، زبان کردی را از زیرشاخه های زبان پارتی اشکانی می‌دانند.
ادبیات کرد مملو از موضوعات و قصیده هایی در شرح حماسه ها و حکایات و اساطیر ملی است. با تأمل در اشعار هورامیان در می یابیم گفتن از هورامان همواره با توصیف طبیعت همراه است. این اشعار نسبت تفکر هورامی را با طبیعت و تطابق آنان با طبیعت پیرامون شان را نشان می دهد.
مقایسه محور فرهنگی اورامانات با سایر آثار مشابه
ابتدا به معرفی آثار مشابه با اورامانات در ایران می پردازیم:
روستای پلکانی بوژان
این روستا در شهر نیشابور و در کنار آبشار واقع شده است. بستر روستای پلکانی بر روی رشته کوه‌های بینالود واقع شده است.
روستای پلکانی اشتیبن
این روستا در آذربایجان شرقی واقع شده است. محل قرار گیری آن در حاشیه سواحل ارس و در دل کوه‌های سر به فلک کشیده است. قدمت این روستا به زمان شاه طهماسب صفوی برمی‌گردد. تولید ابریشم در این روستا از قدیم رونق بسیاری داشته و گردشگران بسیاری را به سوی خود جذب کرده است.
روستای پلکانی پالنگان
خانه های این روستا سنگ‌چین هستند. این روستا در ۴۵ کیلومتری شهر کامیاران استان کردستان و ابتدای اورامانات است. قدمت روستا به پیش از اسلام بر میگردد. تابستان گرم و معتدل پالنگان، قلعه زیبا و تاریخی آن و چشمه‌های دائمی آب معدنی و آبشارهای پلکانی این روستا از جاذبه‌های گردشگری به حساب می‌آید. هیچ وسیله نقلیه‌ای اجازه ورود به روستا را ندارد.
روستای پلکانی کنگ
این روستا در دامنه کوه‌های بینالود و در نزدیکی شهر مشهد قرار گرفته است. همچنین قدمت آن به دوران قبل از اسلام بر می گردد.
روستای پلکانی اسفیدان (اسپیدان)
این روستای پلکانی در خراسان شمالی از توابع شهرستان بجنورد واقع شده است. همچنین حدود هشت قرن قدمت دارد.
روستای پلکانی هجیج
این روستا در دل دامنه‌های کوه در منطقه اورامانات قرار گرفته است. روستایی پلکانی، پر پیچ و خم با خیابان‌های نیم دایره‌ای و ساختمان‌های رو به دره و رودخانه سیروان که این روستا را به یکی از شگفت انگیز ترین روستاهای ایران تبدیل کرده است.
روستای پلکانی رویین
کوچه‌های پیچ در پیچ، بافت قدیمی خانه‌ها و شیب کوچه به کوچه از ویژگی های این روستا است. روستای پلکانی رویین در نزدیکی بجنورد قرار دارد. این روستا به روستای شکوفه‌های سیب شهرت دارد.
روستای پلکانی سر آقا سید
این روستا در چهارمحال و بختیاری و در نزدیکی شهرکرد واقع شده است.
روستای پلکانی زنوزق
این روستا در آذربایجان شرقی در دل کوه واقع شده است. این روستا که مشابه هورامان می باشد، عنوان بزرگ‌ترین روستای پلکانی ایران را دارد. همچنین قدمت آن به ۸۰۰ سال قبل باز می گردد.
آثار مشابه محور فرهنگی اورامانات در خارج از ایران
در اینجا به معرفی آثاری می پردازیم که در خارج از ایران و مشابه هورامانات هستند:
شهر پلکانی مانارولا
مانارولا (در زبان محلی مانائا)، یکی از شهرهای Riomaggiore در ایالت «لا اسپیزا» در شمال ایتالیا است. این منطقه به پیاده روی دسته‌جمعی با عنوان «پیاده روی عاشقانه» و پیاده روی روی تپه‌ها و تاکستان‌های بالای شهر معروف است.
روستای پلکانی چینکو تره (Cinque Terre)
این روستا بر روی تپه های شیب دار و برفراز صخره های مشرف به دریای مدیترانه بنا شده است. خودروها اجازه رفت و آمد در بخش های قدیمی شهر را ندارند.
روستای پلکانی مونته روسو آل ماره (Monterosso al Mare)این
روستا بر روی جداره کوه واقع شده است. همچنین به دو بخش شهر جدید و شهر قدیم تقسیم می شود که با یک تونل به هم متصل می شوند و عملا پیاده ها از آن عبور می کنند.
شهر پلکانی کورنلیا (Corniglia)
این شهر بر فراز صخره ای قرار گرفته که گویی هر آن به داخل اقیانوس سقوط خواهد کرد. اطراف آن تاکستان هایی است که باعث می شود منظره ای خیره کننده از مدیترانه را ببینید. برخی بناهای این شهر در قرن ۱۶ بنا شده است.
شهر پلکانی ریوماجیوره (Riomaggiore)
این شهر در ایتالیا و روی سطوح شیب دار تند بنا شده است. این شهر بابت ساختمان های تاریخی و صد البته نوشیدنی های محلی اش معروف است.
سخن آخر درباره هورامانات و آثار مشابه آن در ایران
منظر یا محور فرهنگی اورامانا که در فهرست آثار ایران در یونسکو قرار گرفته است و تطابق مردمان آن با طبیعت و همچنین نمونه های مشابه دیگر آنها در ایران، نشانگر قدمت، تاریخ و سبک سازگاری انسان با طبیعت پیرامون خود می باشد. این موردها پتانسیل بالایی برای بوم گردی در ایران دارند. البته برای نیل به گردشگری پایدار و حصول اطمینان از محافظت این سرمایه های با ارزش، باید منشور گردشگری مسئولانه را در خلال سفر به این مناطق مد نظر قرار داد.
اورامانات کجاست؟
آورومان یا هاورامان، منطقه ای کوهستانی است که در استان‌های کردستان و کرمانشاه در غرب ایران و در شمال شرق اقلیم کردستان عراق واقع شده است. بخش اصلی منطقه هورامان در ایران واقع شده است که مشتمل بر دو ناحیه است:
- دره مرکزی شرقی (ژوارو و تخت) در استان کردستان
- دره غربی (لابُن) در استان کرمانشاه
پرسش‌های متداول درباره اورامانات
اگر پاسخ پرسش خود را در اینجا پیدا نکردید، در بخش دیدگاه‌های زیر این پست برای ما کامنت بگذارید و سوال‌تان را بپرسید. ما حتما به آن پاسخ خواهیم داد.
دلیل شهرت منطقه اورامان در چیست؟
• روستاهای این منطقه دارای معماری پلکانی و زیبایی هستند.
• آثار کشف شده نشان می‌دهد که هورامان یا اورامان یکی از قدیمی‌ترین سکونتگاه‌های بشر بوده است.
• پوشش شاد و زیبای مردم روستاهای این منطقه در کنار آداب و رسومی که دارند، از جذابیت‌هایی است که دلیلی بر شهرت آن می‌باشند.
چرا اورامان را روستای «هزار ماسوله» می‌نامند؟
دلیل این نامگذاری، معماری پلکانی و هرمی شکل این روستاست. در واقع خانه‌ها در شیب کوه و در تعامل با طبیعت به این شکل ساخته شده‌اند و حیاط هر خانه سقف خانه دیگری است. در راس این هرم نیز یک قلعه قدیمی وجود دارد.
قدیمی‌ترین سند کشف شده از اورامان به چه دوره‌ای برمی‌گردد؟
در سال 1305 در غاری در روستای پالنگان، خمره‌ای کشف شد که در میان آن نوشته‌ای به خط یونانی وجود داشت. این نوشته که اکنون به «بنچاق اورامان» شهرت دارد، قدیمی‌ترین سند کشف شده در کل اورامان است که قدمت این منطقه را به اثبات می‌رساند.
