محور غزنوی-سلجوقی در خراسان و بناهای چشمگیر آن

منظور از محور غزنوی-سلجوقی ، شهرهای قلمروی حکومتی این دو دوره تاریخی در ایران به انضمام بناهای تاریخی آنهاست. امروزه، کمتر می‌توان آثاری را از دوران سلاطین اولیه غزنوی مشاهده کرد. متأسفانه، از مجموع بناهای زیر که در دوره غزنوی ساخته شده است، فقط کاخ “لشگری بازار” به جا مانده است. ولی طبق منابع تاریخی شاهان این دوره، به ساختن بناهای بسیار باشکوه و مجلل علاقه‌مند بودند.

میراث معماری محور غزنوی-سلجوقی

بر اساس گزارش‌های منابع آن عصر بویژه ابوالفضل بیهقی، مورخ نامدار ایرانی در سده 11 میلادی، این سلاطین در هر یک از شهرهای مهم قلمرو خود کاخ‌ها، باغ‌ها، بازارها، مساجد و مدارس بسیار باشکوهی ساخته بودند.

سرای عدنانی، بازار عاشقان و باغ بلخ، کاخ و کوشک شادیاخ (اطراف نیشابور)،کاخ محمود در افغان شال غزنه، باغ صد هزاره با کوشک سپید و زابلی واقع در غزنه، کاخ و باغ فیروزی در غزنه دیگر بناهای این دوره هستند.

از سوی دیگر در بناهای محور غزنوی-سلجوقی علاقه بسیار زیاد سلاطین غزنوی به شکوه و تجمل دیده می شود. پیکره‌ها و تندیس‌های هندی‌ که در سال‌های اخیر در غزنه یافته شدند، حاکی از آن است که غزنویان این تندیس‌ها را به یادگار پیروزی در جنگ در کاخ‌های خود نصب می‌کرده‌اند.

علاوه بر این هنر دوره سلجوقی و خوارزمشاهیان بخشی از هنر دوره اسلامی را تشکیل می دهد. این هنر شامل سال‌هایی می‌شود که این سلسله‌ها در آسیای مرکزی، ایران و آناتولی صاحب قدرت بودند. همچنین شامل ادواری از نابسامانی و انحطاط تاریخ سلجوقیان در ایران است. این ادوار در مجموع دو سده به طول انجامید.

آثار معماران ایرانی در این دوره

جالب توجه است که نوآوری‌های معماران ایرانی در محور غزنوی-سلجوقی از هند تا آسیای صغیر نتایج و پیامدهای وسیعی در بر داشت. هنرمندان در گستره وسیعی از هنرها، شامل نساجی و سفالگری، عاجکاری، فلزکاری با ویژگی‌های منطقه‌ای آثار ماندگاری را خلق کردند.

همچنین در عصر سلجوقیان هنر معماری به شکوفایی و کمال نسبی رسید و هنرمندان و معماران آثار فراوانی بوجود آوردند. در این دوره از تلفیق حیاط چهار ایوانی و تالار مربع گنبد دار (چهارطاقی)، مسجد بزرگ ایرانی بوجود آمد. به گونه‌ای که حیاط مرکزی و چهار ایوان اطراف آن اساس معماری مذهبی در ایران گردید.

از سوی دیگر، در آثار محور غزنوی-سلجوقی نماسازی دیوار بناها با آجر بود و از امکانات هنری آن استفاده می‌شد. معماران نقوش متنوعی از آجر به ‌وجود می‌آوردند. هنر آجر تراشی و تزئین بناها با آجرهای تراشیده شده از قرن یازدهم میلادی در ایران معمول و تا اواخر قرن دوازدهم میلادی ادامه یافت و کامل‌تر گردید.

در اواخر عهد ، تزئینات گچبری و رنگ اهمیت زیادی یافت. همچنین کاشی لعابدار فیروزه‌ای در تزئین معماری بکار گرفته شد.

شرح ارزش جهانی آثار محور غزنوی- سلجوقی

در باب اهمیت هنر و معماری غزنوی، لازم است به نکاتی توجه نماییم تا بینشی دقیق تر در خصوص این دوره به دست آوریم.

وجود بناهای تاریخی غزنویان و نام آنها در منابع تاریخی و ادبی معتبر، نشان دهندi عظمت تمدن ایران در این دوره است. این فعالیت های چشمگیر عمرانی در ساخت مناره ها، کاخ ها، مدرسه ها، مسجدها، باغ ها و بناهای تدفینی با آرایه های متنوع و زیبا تجلی کرده اند. همچنین بر اهمیت تزیینات معماری در آراستن بناهای دوره مذکور تأکید می کنند.

موارد زیر از ویژگی های هنر و معماری در دوره غزنوی و ابنیه محور غزنوی-سلجوقی است:

• کاربرد گسترده حجاری هایی با مرمر (رُخام)،
• آجرکاری های متنوع با تکنیک تراش و قالبی،
• کاشی های یک رنگ با نقوش برجسته،
• دیوارنگاره ها،
• گچ بری ها و آثار چوبی در تزیینات معماری،
• طرح ها و نقش ها شامل انواع کتیبه های ظریف به خط کوفی و قلم نسخ،
• نقوش نمادین (قندیل)،
• آرایه های گیاهی موزون و درهم تنیده (اسلیمی و ختایی)،
• نقوش هندسی همچون گره های شش و هشت و پیلی،
• انواع جانوران و پرندگان مانند اسب، فیل، شیر، عقاب و…،
• نقش انسان و موجودات ترکیبی با موضوعاتی نظیر ﺻﺤﻨه نبرد، بزم و ردیف حیوانات در حال حرکت.

تزیینات دوره غزنوی بیشتر در کادرهای محرابی شکل، قاب بندی های مُداخل و هندسی و حاشیه ها، ترکیب و تکرار شده است. اکنون، مورد به مورد به شرح بناهای این دوره می پردازیم.

آثار دوره غزنویان در شهرستان اسفراین
محوطه سنگو مربوط به دوره غزنویان – اواخر دوره تیموریان است. این مجموعه در شهرستان اسفراین، بخش بام وصفی آباد، ۲ کیلومتری شمال شرقی شهر صفی آباد واقع شده است. این اثر یکی از آثار ملی ایران است.

آثار دوره غزنویان در شهرستان خواف
مسجد رباط زیارت مربوط به دوره غزنویان و یکی از آثار محور غزنوی-سلجوقی است. این مجموعه در شهرستان خواف، بخش مرکزی، روستای فدک واقع شده است. این اثر به‌ عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

آثار دوره غزنویان در شهرستان مشهد
دو اثر شاخص این دوره در شهرستان مشهد عبارتند از:

1. حرم امام رضا یا حرم رضوی
بخشی از بنای مدفن امام هشتم شیعیان اثنی عشری، مربوط به دوره غزنوی است. این مکان که در مرکز شهر مشهد می باشد، در استان خراسان رضوی واقع شده است.

حرم امام رضا (ع) مجموعه‌ای است با کانون آرامگاهِ علی بن موسی الرضا که دیگر مسجدها، آرامگاه‌ها، رواق‌ها، صحن‌ها، کتابخانه و موزه‌ها را در برمی‌گیرد. مسجد بالاسر (۱۰۳۳ م) و مسجد جامع گوهرشاد (ساخته ۱۴۱۸ م) از مهم‌ترین بناهای پیوسته این مجموعه هستند. دیرینگی کهن‌ترین بخش‌های این حرم به (دهه ۱۲۳۰ م) می‌رسد.

2. رباط ماهی
این بنا مربوط به اواخر دوره غزنویان است. در شهرستان مشهد، بخش رضویه، واقع شده و یکی از آثار ملی ایران است. این بنا متعلق به دوره غزنوی–سلجوقی است. هم‌اکنون خرابه‌های آن در کنار جاده مشهد -سرخس در مسیر توس به سرخس و در کنار کشف رود دیده می‌شود.

آثار دوره غزنویان در شیروان
امامزاده حمزه رضا (گور تیمور) مربوط به دوره غزنویان- ایلخانیان است. این بنا در شیروان، ۹ کیلومتر شمال غربی شهر واقع شده و به ‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

اهمیت هنر و معماری سلجوقی

بنای مدرسه از جمله بناهای مذهبی این دوران بود. مدرسه در سرتاسر امپراتوری سلجوقی گسترش پیدا کرد و دارای ویژگی‌هایی گشت. از جمله صحن چهار ایوانی که ریشه ایرانی داشت. از معروف‌ترین مدارسی که در این دوره ساخته شدند، مدرسه نظامیه بغداد بود که مشابه آن در اصفهان، نیشابور، بلخ، بصره و … نیز ساخته شدند. علاوه بر این، از دیگر بناهای مذهبی بناهای آرامگاهی بودند که در این دوران ساخته شدند.

در ابنیه محور غزنوی-سلجوقی، معماری غیرمذهبی نیز همدوش معماری مذهبی بکار می‌رفت. معماری غیرمذهبی رایج در دوره سلجوقیان کاروانسرا است که دارای صحن بزرگ و چهار ایوان است. دوره سلجوقی دوره توازن و تعادل معماری ایرانی بود که از تجارب پیشین بهره می‌گرفت و الگوهای تازه‌ای برای آینده ایجاد می‌کرد.

شایان ذکر است از مساجد ایران در این دوران می‌توان به مسجد جامع اصفهان، مسجد جامع اردستان، مسجد جامع گلپایگان، مسجد جامع قزوین و از مدارس، مدرسه خارجرد (خرگرد) اشاره کرد.

از بناهای غیرمذهبی که بیشتر کاروانسرا هستند، می‌توان به رباط شرف، رباط انوشیروان، رباط ملک (در مسیر سمرقند به بخارا) اشاره نمود. برج‌ها و مقابر این دوره که به شکل تپه ساخته شده‌اند، و دو طبقه بودند. مقابر دایره ای شکل سه گنبد در ارومیه و برج مدور مراغه نمونه های معماری دوره سلجوقی هستند.

سایر بناها:

1. مقبره هایی که نقشه ترک‌دار دارند عبارتند از: مقبره پیر، گنبد سرخ و گنبد علویان.
2. مقابر چند ضلعی عبارتند از: گنبد علی در ابرقو، گنبد کبود در مراغه.
3. برج‌ها عبارتند از: برج دماوند، برج غربی و شرقی خرقان و برج مهماندوست.

پیشرفت هنر در محور غزنوی-سلجوقی

علاوه بر موارد فوق انواع متنوعی از سفالینه‌ها کمی پس از روی کار آمدن سلجوقیان در ایران ظاهر شد. مراکز عمده آن در ایران شهر ری و کاشان بود که با هم کمی تفاوت داشتند. در دوره سلجوقی، هنر و فن فلزکاری نیز به شکوفایی و توسعه ویژه‌ای دست یافت.

در خوشنویسی خطی که قرآن به آن نوشته می‌شد هنوز خط کوفی بود اما رشد خط کوفی ایرانی در عهد سلجوقی به شیوایی خاصی رسید و شیوه ایرانی خط کوفی را پدید آورد.

همچنین در همین عصر هم شاهد تذهیب در لابه لای حروف خطوط و سطرها نیز هستیم. شکل‌هایی که در تذهیب استفاده می‌شود بیشتر شامل نقش‌های گیاهی و بخصوص نقوش معروف به اسلیمی است.

مقایسه با آثار مشابه

در اینجا به معرفی برخی از آثاری می پردازیم که با آثار این دوره تشابه هایی دارند:

مقبره بابا لقمان‌

ظاهراً در دوره سلجوقی‌ به‌ سبب‌ اعتقاد مردم‌ به‌ عارفی به نام بابا لقمان، مقبره ای برای وی ساخته شد. این مقبره در نیم‌ فرسنگی‌ سرخس‌، در کنار کشف‌ رود و هریرود قرار دارد. آرامگاه‌ در کمال‌ استادی‌ ساخته‌ شده‌ است‌. بعدها و به‌ هنگام‌ آبادانی‌، ابنیه متعددی‌ در اطراف‌ آن‌ ساخته‌ شده است.

از سوی دیگر هنوز کتیبه‌های‌ متعددی‌ که‌ استادانه‌ گچ‌بری‌ شده‌، بر پیشانی‌ و اطراف‌ در ورودی‌ آرامگاه‌ وجود دارد. این‌ بنای‌ مربع‌ شکل‌ و مستحکم‌ با آجر و ملات‌ گچ‌ با دیوارهای‌ ستبر به‌ عرض‌ بیش‌ از ۳ متر در دو طبقه‌ ساخته‌ شده‌ است‌.

آرامگاه ابوسعید ابوالخیر (ترکمنستان)
این آرامگاه که تعلق به ابوسعید ابوالخیر، عارف و دانشمند بنام قرون دهم و یازدهم میلادی می باشد، در ۱۳۰ کیلومتری جنوب شرقی ترکمنستان و همجوار با مرز ایران واقع شده‌ است. این بنای تاریخی، در آن سوی دامنه رشته کوه‌های هزار مسجد خراسان و در حومه شهرک مهنه ترکمنستان است.

هم‌اکنون آرامگاه ابوسعید به زیارتگاه ترکمن‌ها و دوستداران این عارف تبدیل شده ‌است.

شهر تاریخی سنگ بست

این شهر دارای حصاری با ابعادی حدود ۴۰۰ در ۲۴۰ متر و خندقی به عرض ۱۰ متر و عمق فعلی ۲ متر دورتادور آن است. در مجموع هجده برج پیرامون شهر را احاطه کرده‌اند. تقسیمات فضایی داخل شهر در حال حاضر قابل تشخیص نیست. کالبد شهر تاریخی سنگ بست کاملا مطابق با کالبد شهرهای پس از اسلام ایران تا قرن دهم میلادی است.

علاوه بر موارد فوق، این شهر تاریخی شامل کاروانسرا، مسجد جامع، خانقاه، آرامگاه ارسلان جاذب، مناره و تعداد زیادی ابنیه نیز بوده است. به ‌دلیل موقعیت جغرافیایی و محل تلاقی راه‌های کاروان ‌رو منتهی به مرو، هرات، توس و نیشابور این شهر از اهمیت فراوانی برخوردار بوده است. همانند آن چه در ابنیه محور غزنوی-سلجوقی دیده می شود، این ناحیه نیز، یکی از منازل و اطراقگاه های مهم برای کاروان‌های بازرگانی و مال‌ التجاره‌ های بسیار به‌ شمار می‌رفته است.

پرسش‌های متداول درباره محور غزنوی-سلجوقی

اگر پاسخ پرسش‌های خود را در موارد زیر پیدا نکردید، از طریق بخش دیدگاه‌های همین پست، سوال‌هایتان را با ما در میان بگذارید. ما در اولین فرصت به آنها پاسخ خواهیم داد.