مجموعه آثار رهبانی ارامنه ایران، یک میراث فرهنگی ملموس ایرانی منحصر به اعتقاد مسیحیان است و در فهرست آثار ایران در یونسکو به ثبت رسیده است. این مجموعه شامل سه کلیسا در شمال غربی ایران به نام‌های کلیسای تادئوس مقدس (قره کلیسا)، کلیسای استپانوس مقدس و کلیسای زور زور است. ساخت این بناها به دوره‌ی زمانی بین قرن‌های ۷ تا ۱۴ میلادی برمی‌گردد.
ساختمان‌های هر سه کلیسا بسیار باشکوه هستند و ارزش دیدن دارند. این بناها در دوره‌های مختلف، بازسازی شده‌اند. هر ساله، ارمنی‌های بسیاری از سراسر جهان برای بازدید از این کلیساها به ایران می‌آیند.
جزئیات مجموعه آثار رهبانی ارامنه ایران
بررسی جداگانه‌ی هریک از این بناها، ما را به شناخت بهتر و ارزیابی دقیق‌تری از آن‌ها می‌رساند.
قره کلیسا
قره کلیسا یا کلیسای تادئوس مقدس که به نام «کارا کلیسا» هم خوانده می‌شود، یکی از مجموعه آثار رهبانی ارامنه ایران، واقع در شهر چالدران استان آذربایجان غربی است. ساختمان این کلیسا در مقبره‌ی سنت تادئوس، یکی از حواریون حضرت عیسی(ع)، ساخته شده است. پس از دفن تادئوس در این محل، بر روی مزارش دیری ساخته شد که بعدها به کلیسایی باشکوه تبدیل گشت. نام دوم این بنا، کارا است که به زبان آذری، معنای بزرگ و فراگیر می‌دهد. با گذر زمان، کارا به قره تبدیل شده است.
ساختمان این کلیسا، دو بخش دارد:
- بخش قدیمی‌تر که سیاه‌رنگ است
- بخش جدیدتر که سفیدرنگ است.
مهاجمان مغول بخش اعظمی از این بنای تاریخی خاص از مجموعه آثار رهبانی ارامنه ایران را ویران کردند؛ اما خواجه نصیرالدین طوسی، بحرالعلوم، دانشمند، فیلسوف، معمار، پزشک و عالم دینی ایرانی در زمان هلاکوخان، حاکم مغول، آن را بازسازی کرد.
در حقیقت، این میراث جهانی ایرانیان، اولین کلیسای جامع در دنیای مسیحیت است.
معماری قره کلیسا
قره کلیسا به‌عنوان یکی از آثار رهبانی ارامنه ایران دارای معماری منحصربه‌فردی است. برخلاف کلیساهای هم‌دوره‌اش که ته‌رنگ مربع دارند، این کلیسا به‌صورت مستطیل ساخته شده است. کلیسا که در منطقه‌ی کوهستانی چالدران قرار دارد، بر روی تپه‌ای ساخته شده است.
دیوارهای مستحکم خارجی کلیسا و نوع معماری آن نشان می‌دهد که کاربری دفاعی نیز داشته و در واقع، دژ بوده است. در اطراف محوطه‌ی کلیسا، پنج برج دیده‌بانی نیز وجود دارند.
کلیسای جامع تادئوس در مجموع ۴۷ اتاق دارد که به راهبان، طلاب دینی و نویسندگان تعلق داشته است. در حیاط کلیسا چندین سنگ قبر و یک حوض قدیمی دیده می‌شود.
آیین زیارت قره کلیسا
همه ساله اواخر خرداد تا اوایل مرداد، هم‌زمان با سالگرد شهادت تادئوس مقدس، مسیحیانی از سراسر جهان در کلیسا گردهم می‌آیند و ضمن زیارت مقبره‌ی تادئوس مقدس، مراسم عشای ربانی و قربانی را در این محل برگزار می‌کنند.
کلیسای سنت استپانوس
این هم یک بنای تاریخی دیگر از مجموعه آثار رهبانی ارامنه ایران است و پس از کارا کلیسا، دومین کلیسای مهم ارامنه در ایران محسوب می‌شود. این بنا نام خود را از استفانوس یا استفان گرفته است. وی اولین شهید مسیحی بود که در اورشلیم به دست یهودیان سنگسار شد.
البته در جهان چندین کلیسا به این نام وجود دارند. از طرف دیگر، این بنای تاریخی را به‌خاطر خسارات عظیم واردشده به آن، کلیسا خرابه هم می‌نامند. سبک معماری این کلیسا ترکیبی از سبک‌های دیگر به نام‌های اورارتو، اشکانی و رومی است.
این کلیسا اولین بار در دوره اشکانی توسط ناتانائیل در این محل ساخته شد، اما تاریخ ساخت صومعه به قرن هفتم میلادی بازمی‌گردد. در قرن 10 میلادی، ساختمان صومعه گسترش یافت و تا زمان تخریبش در جریان جنگ بین سلجوقیان و عثمانیان مرکز آموزش ارامنه باقی ماند. در قرن 13 و با امضای صلح‌نامه میان ایلخانیان و ارامنه و ایجاد آرامش نسبی، ساختمان کلیسا بازسازی شد. پس از آن طی چند دوره تخریب در ادوار مختلف، این صومعه در دوره های صفوی و قاجار مورد مرمت قرار گرفت. در قرن 20 نیز ساختمان کلیسا و صومعه چندین بار مورد نوسازی قرار گرفتند.
معماری کلیسای سنت استپانوس
کلیسای سنت استپانوس در دشتی سرسبز قرار دارد. اطراف کلیسا را حصارهای سنگی و هفت برج دیده‌بانی احاطه کرده‌اند که به دژهای عهد ساسانی شباهت دارد. دروازه‌ی باروی کلیسا، دری بزرگ و چوبی و آهن‌کاری شده است. بنا از سه بخش اصلی تشکیل شده است: برج ناقوس، نمازخانه و اجاق دانیال.
در ورودی نمازخانه با منبت چوب تزیین شده است که از آثار نفیس دوره‌ی قاجار یعنی قرن نوزدهم میلادی است. معمار این بنا، پیشانی تاق نما را با نقش‌برجسته‌هایی از حواریون، فرشته‌ها و مقدسین تزیین کرده است. بدون شک این کنده‌کاری‌ها، تاق‌نماها، نیم‌ستون‌ها و مقرنس‌ها، شاهکارهای معماری هستند.
بر روی ساختار ۱۶ضلعی این بنا، یک پوشش هرمی قرار گرفته است. فضای داخلی آن به‌سبک باسلیکا است که شامل سه بخش ایوان، نمازخانه و محراب است. برج ناقوس درون یک گنبد هشت‌ضلعی و بر روی یک ایوان دوطبقه متصل به دیوار جنوبی کلیسا واقع شده است. داخل برج و در قسمت پایینی این گنبد، تزیینات زیبا و خیره‌کننده‌ای وجود دارند، دیوارهای داخلی با نقش‌و‌نگارهایی همچون تصاویری چشم‌نواز از مریم مقدس و خردسالی حضرت عیسی(ع) تزیین شده‌اند.
راهرویی به نام «اجاق دانیال» هم به دیوار شمالی کلیسا متصل است. دانیال یکی از مقدسین قرن پنجم میلادی است. این قسمت دارای سکویی بلند است که میزی سنگی برای انجام غسل تعمید روی آن قرار دارد. در هنگام حضور جمعیتی بیش از ظرفیت نمازخانه‌ی اصلی، از اجاق دانیال برای برپایی مراسم مذهبی و غسل تعمید استفاده می‌شده است.
در کنار این بنا، دِیری به قدمت ۹۰۰ سال وجود دارد که برای اسکان زائران و مسافران عبوری کاربرد داشته است.
اکتشافات انجام‌شده در کلیسای سنت استپانوس
کارشناسان سازمان میراث فرهنگی ایران در سال ۱۳۸۴ خورشیدی، پروژه‌ی مرمت این بنا را آغاز کردند. آن‌ها بین دو تاق، استخوان‌هایی پیدا کردند که احتمالاً متعلق به حواریون و قدیسین مسیحی هستند. به‌گفته‌ی اسقف اعظم ارامنه‌ی تهران، این استخوان‌ها ممکن است متعلق به پیکر «سنت جان» (یحیی بن زکریا) باشند.
امروزه کتیبه‌ها و آثار تاریخی به‌دست‌آمده از کلیسا در موزه‌ای در معرض نمایش قرار گرفته‌اند. در بخش دیگری از موزه نیز با ماکت و تصویرهایی، سایر آثار رهبانی ارامنه ایران و کلیساها معرفی شده‌اند.
کلیسای زور زور (نمازخانه زور زور)، کلیسایی که جا به جا شد
این بنای تاریخی را «زکریا»، اسقف اعظم کلیسای سنت تادئوس، ساخته است. این کلیسا که در شهر ماکو، واقع در آذربایجان غربی، ساخته شده است، آخرین بنای تاریخی از مجموعه آثار رهبانی ارامنه ایران است. تاریخ ساخت این کلیسا به زمانی در حدود سال‌های ۱۳۱۵ تا ۱۳۲۴ میلادی برمی‌گردد.
در ابتدا، اسقف هومان یرزنگاسی اداره‌ی کلیسا و آموزش تعالیم دینی را به عهده می‌گیرد. او نام «زور زورتسی» را برای خود انتخاب می‌کند که باعث می‌شود کلیسا نیز به نام کلیسای زور زور شهرت یابد. در زمان حضور زورزورتسی، کلیسا بسیار پررونق بوده و بعد از رفتن وی، از سکه می‌افتد. بعد از درگیری‌ها بین ایران و دولت عثمانی در عهد صفویه، این کلیسا به‌‌کلی متروک می‌شود.
معماری کلیسای زور زور
این کلیسا اتاقی سنگی و صلیبی‌‌شکل است که با سنگ‌های تراشیده‌شده در حجم‌های مختلف با ستون‌های کاذب و تاق‌های نیزه‌ای ساخته شده است. از لحاظ معماری، مانند اغلب کلیساهای ایرانی از شیوه‌ی معماری ارمنی پیروی می‌کند.
در سال ۱۳۶۶، کار ساخت آب‌بند مخزنی «بارون» در دشت ماکو آغاز شد که کلیسا را در معرض خطر نابودی و غرق‌شدگی قرار می‌داد. با همکاری مهندسانی از ایران و ارمنستان، تک‌تک سنگ‌های بنا شماره‌گذاری و به محل مناسبی در همان نزدیکی منتقل شدند. محل جدید حدود ۶۰۰ متر با محل قبلی فاصله داشت.
آثار رهبانی ارامنه ایران، میراثی از همنشینی فرهنگی و مذهبی در ایران
سه کلیسای معرفی‌شده، بناهایی معروف و محترم در میان مسیحیان جهان هستند. همه‌ساله در اواخر ماه ژوئن، در این کلیساها به‌ویژه در کارا کلیسا، مراسم خاصی برگزار می‌کنند که سفیران کشورهای مسیحی نیز به آن دعوت می‌شوند. به‌علاوه، بسیاری از ارمنی‌های سراسر جهان، در این رویدادها شرکت می‌کنند. همچنین برای تمام ایرانیان و علاقمندان بین‌المللی امکان شرکت در این آیین‌ها وجود دارد.
پرسش‌های متداول درباره آثار رهبانی ارامنه ایران
اگر پاسخ پرسش خود را در اینجا پیدا نکردید، در بخش دیدگاه‌های زیر این پست برای ما کامنت بگذارید و سؤالتان را بپرسید. ما حتماً به آن پاسخ خواهیم داد.
موقعیت مکانی آثار رهبانی ارامنه ایران کجاست؟
آثار رهبانی ارامنه ایران در شمال غرب کشور قرار دارند:
۱. قره کلیسا در چالدران (آذربایجان غربی)
۲. کلیسای سنت استپانوس (آذربایجان شرقی)
۳. کلیسای زور زور در شهر ماکو (آذربایجان غربی)
بهترین زمان برای بازدید از این بناها مردادماه است که در طول سه روز، مراسم خاصی در کلیسای تادئوس برگزار می‌شود.
قدمت مجموعه آثار رهبانی ارامنه ایران به چه دوره‌ای برمی‌گردد؟
آثار رهبانی ارامنه ایران که در این نوشتار به آن‌ها اشاره کردیم، در قرن‌های هفتم تا چهاردهم میلادی ساخته شده‌اند. البته در طول تاریخ بارها در دست بازسازی و مرمت قرار گرفته‌اند.
قدیمی‌ترین کلیسای ایران کدام است؟
کلیسای «تادئوس مقدس» یا همان «قره کلیسا» به روایتی قدیمی‌ترین کلیسای نه‌تنها ایران، بلکه جهان است. این کلیسا مهم‌ترین کلیسای ارامنه است که همه‌ساله مراسم خاصی در آن برگزار می‌شود.
ماجرای پیداشدن بقایای استخوان در کلیسای استپانوس چه بود؟
در سال ۱۳۸۴ و طی مرمت بنای کلیسای استپانوس، در میان دو تاق این کلیسا، بقایای استخوان‌هایی کشف شد. این کشف اثبات یک روایت تاریخی بود که درباره‌ی نگهداری استخوان‌های حواریون و قدیسین در این بنا بیان می‌شد. در کنار استخوان‌ها، اشیای دیگری نیز کشف شدند که عبارت‌اند از: تکه‌های تخته برای نگهداری این استخوان‌ها، تکه‌پارچه‌های زرد و آجری، تکه‌های موم، گِل اخرا و دانه‌های کُندر.
