قلاب دوزی در ایران؛ دیرینگی و پراکنش جغرافیایی

دیرینگی قلاب دوزی در ایران که زیرشاخه‌ی صنایع دستی رودوزی محسوب می‌شود، به ۵۵۰ سال پیش از میلاد مسیح می‌رسد. باستان‌شناسان نمونه‌هایی از این هنر را در منطقه‌ی لولان کرمانشاه (تپه‌ای باستانی در این شهر) کشف کرده‌اند.

البته، هنر قلاب دوزی با قلاب بافی تفاوت زیادی دارد و نباید این دو را با هم یکی بدانیم. ما در این مقاله به شرح هنر قلاب دوزی که یکی از صنایع دستی ایران است، می‌پردازیم.

درباره‌ی هنر قلاب دوزی در ایران

سیدونیوس اسقف کلرمن (شاعر، دیپلمات و اسقف قرن پنجم میلادی) در یکی از کتاب‌های خود درباره‌ی این هنر چنین می‌نویسد:

«منسوجات ساسانی در سده پنجم میلادی در سراسر مغرب زمین تا سرزمین گل (فرانسه امروزی، بخش‌هایی از بلژیک، غرب آلمان و شمال ایتالیا) ستایش می‌شد.»

گفته می‌شود به دلیل شهرت پارچه‌های ایرانی، اروپائیان از آن‌ها در معابد و کلیساها نگهداری می‌کردند. این پارچه‌ها گاهی به عنوان روپوش قبور سلاطین و بزرگان اروپا استفاده می‌شد.

هم اکنون، در موزه‌های سراسر جهان ۶۰ قطعه از پارچه‌های ایرانی وجود دارند. برای مثال، در موزه‌های زیر پارچه‌های ایرانیِ مزین به هنر قلاب دوزی نگهداری می‌شوند:

موزه‌ی آرمیتاژ لنینگراد

یکی از عالی‌ترین پارچه‌های دوره‌ی ساسانی در موزه آرمیتاژ مشاهده می‌شود که بر روی آن از هنر قلاب دوزی بهره برده‌اند. این پارچه منقش به طرح یک خروس الوان است که داخل یک دایره قرار دارد.

موزه‌ی کورنت کوب برلین

در این موزه نیز یک پارچه مربوط به دوره ساسانی وجود دارد که در گذشته جهت بستن اشیای مقدس در کلیسای برلین از آن استفاده می‌شد. روی این پارچه به وسیله‌ی هنر قلاب دوزی دایره‌های منقوش، همراه با سر یک گراز ترسیم شده است.

هنر قلاب دوزی مربوط به چه دوره‌ای است؟

لازم به ذکر است که تمام آثار بر جای مانده از هنر قلاب دوزی متعلق به دوران ساسانیان نیست. این هنر در اوایل ورود اسلام به ایران و در دوران سلجوقیان نیز رواج بسیاری یافته بود.

هنرمندان در سال‌های نخست پس از اسلام در طبرستان (مازندران فعلی) و در دوره‌ی سلجوقی در شهرهای اصفهان، رشت و مشهد نمونه‌های بی‌نظیری آفریدند.

این هنر به مرور در دوره‌های صفویان، افشاریان، زندیه و قاجار به شکوفایی رسید. آثاری که در این دوره خلق شد به «پُرکاری» شهرت دارند و بیشتر آن‌ها مرتبط با موضوعاتی از قبیل موضوعات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، دینی و فرهنگ عامه هستند.

یکی از آثار بسیار زیبا، یک جفت پرده‌ی متعلق به قرن هجدهم میلادی و دوره افشاریان است. قلاب دوزی این اثر نفیس توسط هنرمندی به نام «حسین رشتی» و به دستور «مخبرالدوله» صورت گرفت. خلق این اثر حدود چهار سال به طول انجامید و هنر دوستان ارزش زیادی برای آثار ارزشمند این هنرمند قائل هستند.

رشتی دوزی چیست و آثار مشابه آن چگونه تشخیص داده می‌شود؟

در گذشته و در میان تمامی شهرهایی که قلاب دوزی در آن‌ها رواج داشت، شهر رشت از شهرت و اعتبار بیشتری برخوردار بود. به همین دلیل، زیباترین آثار قلاب دوزی در ایران متعلق به این شهر است که به آن‌ها «رشتی دوزی» هم گفته می‌شود.

نمونه‌ی آثار رشتی دوزی در موزه‌ی هنرمندان معاصر صنایع دستی ایران در ساختمان ولنجک وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی نگهداری می‌شوند. لازم به ذکر است که قلاب دوزی‌هایی مشابه قلاب دوزی‌های مربوط به رشت در شهر مهاباد وجود دارند که از تنوع رنگ کمتری برخوردار هستند.

علاوه بر آن، نمونه‌های تقلبی از رشتی دوزی کشورمان در ترکیه خلق شده‌اند که تشخیص آن‌ها کار دشواری نیست. در این نمونه‌ها ماهوت‌های مورد استفاده به جای این‌که در همدیگر فرو روند، بر روی همدیگر قرار گرفته‌اند.

روش‌های بافت قلاب دوزی به چه صورت است؟

به طور کلی، قلاب دوزی به ۳ روش قابلیت اجرا دارد که در زیر به شرح آن‌ها می‌پردازیم:

روش ساده

در این روش، هنرمندان ابتدا نقش‌ها را بر روی زمینه طراحی می‌کنند. سپس آن‌ها را توسط قلاب و نخ‌های ابریشمی و روی نقشه قبلی، قلاب دوزی می‌کنند. گاهی اوقات هنرمند خطوط ترسیم شده را به شکل‌های دیگری نظیر راسته راه، کومه، پیچ، هفت هشت و… انجام می‌دهد.

روش برجسته

در این روش، پس از طراحی نقشه بر روی پارچه، ماهوت‌های رنگی برش داده می‌شوند و به صورت برجسته بر سطح پارچه قرار می‌گیرند. این ماهوت‌ها سپس به پارچه‌ی زمینه بخیه می‌خورند و در نهایت قلاب دوزی می‌شوند.

روش معرق

این روش که جزو روش‌های زیبا و پرکار‌ محسوب می‌شود با استفاده از «ماهوت رنگی» بافته می‌شود. به این صورت که هنرمندان در ابتدا ماهوت‌های رنگی را در شکل‌های مورد نظر برش و سپس، آن‌ها را بر روی زمینه‌ی کار قرار می‌دهند. در نهایت، ماهوت‌ها توسط قلاب به کار متصل می‌شوند.

ابزار مورد استفاده در قلاب دوزی

در این هنر ابزارهای متفاوتی به کار بسته می‌شوند که عبارتند از:

قلاب

نوع قلاب در هنر قلاب دوزی نسبت به هنر قلاب بافی متفاوت است. قلاب مخصوص قلاب‌ دوزی، نوک تیز، بدون انحنا، به طول ۷ سانتی متر است و انتهای آن ۵ میلی متر ضخامت دارد. علاوه بر آن، در ۵ میلی متریِ نوک قلاب، یک بریدگی مورب وجود دارد.

جریده

جریده به دو قطعه چوب به طول 100 سانتی‌متر، عرض 10 سانتی‌متر و ضخامت 5 میلی‌متر اطلاق می‌شود. این چوب‌ها از یک سر به هم متصل هستند. در فاصله‌ی ۴۰ سانتی‌متری از سر دیگر چوب‌ها مانعی قرار دارد که این دو را از هم جدا می‌کند و حالتی مانند گیره ایجاد می‌کند. طرز کار این وسیله تا حدودی به کارگاه گل دوزی شباهت دارد.

پارچه‌ی مورد استفاده برای زمینه

این پارچه‌ها اغلب ماهوت‌های رنگی هستند که به رنگ‌های سیاه، آبی تیره، زرشکی، قرمز تند و قهوه‌ای در بازار وجود دارند.

نخ‌های رنگی

نخ‌های مورد استفاده برای هنر قلاب دوزی معمولاً به رنگ‌های مختلف و از جنس ابریشم تابیده هستند. معمولاً از این هنر برای بافت وسایل مختلفی از قبیل رومیزی، جا قرآنی، رویه‌ی کرسی، سجاده، کلاه، لباس و… استفاده می‌شود.

با هنر قلاب دوزی در ایران بیشتر آشنا شویم

هنر قلاب دوزی جزو زیرشاخه‌های رو دوزی سنتی است که هنرمندان ایرانی در گذشته از آن استفاده می‌کردند. این هنر امروزه نیز در بیشتر شهرهای ایران رواج دارد.

دستی بر ایران از شما دعوت می‌کند هنگام سفر ضمن توجه به اصول گردشگری مسئولانه، از کارگاه‌های صنایع دستی ایران بازدید کنید. بازدید و خرید از این آثار هنری نقش موثری در حفظ و توسعه‌ی هنرهای بومی و ملی دارد.

پرسش‌های متداول درباره قلاب دوزی

برای پیداکردن پاسخ سایر سؤال‌هایتان، از طریق بخش دیدگاه‌های همین پست با ما در ارتباط باشید. ما در کوتاه‌ترین زمان به پرسش‌های شما پاسخ خواهیم داد.