زندان اسکندر یا مدرسه ضیائیه یزد در محله فهادان این شهر و در مجاورت بقعه دوازده امام قرار دارد. شخصی به نام ضیاء الدین حسین رضی از جمله عارفان معروف، این مدرسه را بنا نمود. دیرینگی ساخت این بنا به دوره ایلخانیان برمی گردد. بنای مزبور به دلیل داشتن ویژگی های منحصر به فرد، در سال ۱۳۴۶ خورشیدی در ردیف آثار ملی ایران قرار گرفت و هم اکنون از جذاب‌ترین جاهای دیدنی یزد به حساب می‌آید.
با توجه به قرار گرفتن مدرسه ضیائیه یزد در یکی از محله های قدیمی یزد، بررسی و مطالعه در مورد آن بسیار جالب به نظر می رسد. به خصوص اینکه بنای مزبور با دو کاربری زندان و مدرسه عنوان می شود، علاقه به مطالعه در مورد آن بیشتر می شود.
مختصری درباره تاریخچه زندان اسکندر (مدرسه ضیائیه یزد)
بنای اولیه این مدرسه در تاریخ ۱۴۲۷ میلادی توسط عارفی معروف به نام ضیاء الدین حسین رضی ساخته شد. سپس، بعد از وفات این عارف بزرگ، پسران او (مجدالدین حسن و شرف الدین) ساخت این مدرسه را در تاریخ ۱۴۹۹ میلادی تکمیل کردند. مدرسه مزبور از جمله بناهای ساخته شده در دوره آل مظفر و هم عصر با حکومت ایلخانان مغول می باشد.
این ساختمان از ابتدا به منظور آموزش ساخته شده و کاربری آن مدرسه بوده است. بنابراین، ما در اینجا یک مدرسه به سبک سنتی ایران داشته ایم. علت استفاده از عبارت هایی مانند زندان اسکندر یا زندان هارون الرشید آن است که این بنا دارای زیرزمینی می باشد که دسترسی به آن تنها از یک راه پله امکان پذیر است. در صورت بستن ورودی آن راه پله، راه ورود و خروج افراد بسته می شود (مانند یک زندان).
از سویی دیگر، افرادی مانند هارون الرشید و اسکندر در حافظه ما ایرانیان همواره شخصیت هایی ظالم و زورگو بوده اند که جز ستم و خشونت انتظار دیگری از آنها نمی رود. نیاکان ما وجود چنین زیرزمینی را به این افراد منسوب کرده اند. شاید تنبیه دانش آموزان در نظام آموزشی قدیم به حبس در آنجا، دلیل انتساب چنین عنوانی برای بنای مدرسه باشد.
محله فهادان و شکل گیری شهر یزد
محله فهادان، شارستان (بخش مرکزی و اصلی شهرهای کهن ایرانی) قدیمی یزد به شمار می رود. در حقیقت هسته اولیه شکل گیری این شهر در این محله قرار دارد. وجود قدیمی ترین بنای یزد (بقعه دوازده امام) در این محله، گواهی بر این ادعاست.
در اسناد مکتوب، شهر یزد را مربوط به دوره پیش از اسلام می دانند. با این وجود، برخی باستان شناسان مکان فعلی شهر یزد را شهر دوره اسلامی می پندارند، زیرا به مسجد جامع نزدیک است. شکل گیری شهر یزد از قرون اولیه پس از حمله اسلام از محله فهادان شروع شد.
در دوره آل کاکویه، این شهر بسیار کوچک و دارای یک حصار بود. سپس، در دوره حکومت آل مظفر، حاکمان محلی بخش مرکزی ایران، در دوره ایلخانیان بسیار قدرت می گیرند. در این دوره، بناهای زیادی ساخته شدند.
دوره های سلجوقیان تا ایلخانان و نیز تیموریان، سال های اوج معماری شهر تاریخی یزد به شمار می روند. زندان اسکندر (مدرسه ضیائیه) نیز در یکی از این دوران (ایلخانیان) ساخته شد.
ویژگی های معماری زندان اسکندر
این بنا تنها بنای دوره ایلخانی یزد است که به صورت چهار ایوانه ساخته شده است و حیاط مرکزی دارد. قسمت های مختلف آن عبارتند از:
گنبدخانه، بادگیر، حیاط مرکزی، دو حیاط در طرفین و اتاقک های کوچک. همگی اینها جزو شاخصه های زندان اسکندر به شمار می روند.
در بخش مرکزی حیاط این بنا، چاهی وجود دارد که به سردابی متصل می شود. قطر این چاه حدود ۴ متر و عمق سرداب ۷ متر است. این چاه در حقیقت پایابی است که در روزهای گرم تابستان به آن پناه می بردند تا ساعاتی از گرما مصون بمانند. با این وجود، عده ای اظهار دارند که این مکان در گذشته سیاهچال بوده است.
دلیل تمایز این مدرسه از سایر بناها به سه دلیل زیر می باشد:
- تزیینات زیر گنبدخانه
- وجود حیاط مرکزی
- چهار ایوانه بودن
از طرفی، ویژگی منحصر به فرد و وجه تمایز دیگر این بنا در این است که مصالح استفاده شده در ساخت آن تنها خشت و گل است. بنابراین، آسیب های محیطی صدماتی را به آن وارد کرده اند.
در اواخر سال ۱۳۵۰ خورشیدی و اوایل ۱۳۶۰ ، مرمت هایی جزئی روی گنبدخانه و ایوان این مدرسه صورت گرفت. در حقیقت، مراقبت های دوره ای و تعمیرات مداوم باعث شده است که این بنا از تخریب جان سالم به در ببرد.
تنها مرمت اساسی که در مدرسه ضیائیه یزد ایجاد شده است مربوط به درهای چوبی تعبیه شده در قسمت های مختلف آن است. درهای چوبی این بنا به طور کامل به وسیله موریانه از بین رفته بودند. بنابراین، در طی مرمت درهای دیگری برای این قسمت ها قرار دادند. تمامی این درها دارای گره چینی چوبی هستند.
از مدرسه ضیائیه یا زندان اسکندر دیدن فرمایید
اگر به گردشگری علاقه مند هستید و دوستدار بازدید از مکان های تاریخی می باشید، توصیه می کنیم به شهر یزد مسافرت کنید. بهتر است برای اولین تجربه در قدیمی ترین محله یزد یعنی محله فهادان قدم بگذارید. بناهایی مثل مدرسه ضیائیه یزد در این محله قرار دارد که اکثر بناهای آن تماما از خشت و گل هستند. این محله بسیار تماشایی هستند.
شما می توانید در قالب تورهای داخلی یا به صورت شخصی به این شهر مسافرت کنید. بازدید از جاذبه های گردشگری یزد پیشنهاد ″دستی بر ایران″ برای شماست و مدرسه ضیائیه (زندان اسکندر) از بناهای شاخص محله فهادان است که ارزش بازدید فراوان دارد.
زندان اسکندر کجاست؟
زندان اسکندر یا مدرسه‌ی ضیائیه در استان یزد، محله‌ی فهادان، کوچه‌ی رختشوی‌خانه، کوچه‌ی حمام نو، مجاور بقعه‌ی دوازده امام قرار دارد.
پرسش‌های متداول درباره زندان اسکندر
اگر پاسخ پرسش خود را در اینجا پیدا نکردید، در بخش دیدگاه‌های زیر این پست برای ما کامنت بگذارید و سوال‌تان را بپرسید. ما حتما به آن پاسخ خواهیم داد.
نام دیگر زندان اسکندر چیست؟
زندان هارونیه و مدرسه‌ی ضیائیه.
این بنا در بین مردم به «زندان هارونیه» نیز مشهور است. قدیمی‌ترین متونی که از بنایی در یزد به نام زندان نام برده‌اند، متعلق به دوره‌ی صفویه است و بعد از آن، اولین بار استاد کریم پیرنیا این بنا را با نام «مدرسه‌ی ضیائیه» معرفی کرد.
چرا به مدرسه ضیائیه، زندان اسکندر می‌گویند؟
در زیر این بنا، زیرزمینی عمیق قرار دارد و راه دسترسی به آن راه‌پله‌ی باریکی است که با بسته‌شدنش، آنجا مانند زندان می‌شود. به همین دلیل، مردم نام آن را زندان اسکندر گذاشته‌اند.
همچنین، در میان مردم عامه گفته می‌شود اسکندر پس از حمله به ایران، در کثه (نام قدیمی مرکز ناحیه‌ی یزد)، دژی برای زندانیان و بازماندگان دولتی ساخت معروف به زندان اسکندر که بعدها بنا تغییراتی کرده و به مدرسه تبدیل شده است.
شیوه معماری مدرسه‌ی ضیائیه چیست؟
این مدرسه به سبک آذری ساخته شده است. سبک آذری شیوه‌ی معماری ایرانی‌مغولی است که در دوره‌ی ایلخانی رواج داشته است.
کدام‌یک از بناهای دیدنی یزد در نزدیکی مدرسه ضیائیه قرار دارد؟
خانه‌ی لاری‌ها، موزه‌ی سکه و مردم‌شناسی حیدرزاده، خانه‌ی عرب‌زاده، مسجد جامع یزد، بقعه‌ی دوازده امام.
