رصدخانه مراغه؛ تاریخچه و اهمیت آن

رصدخانه مراغه، بنایی ایلخانی است که در قسمت غربی مراغه و در مجاورت روستاهای «طالب‌خان و حاجی کرد» قرار دارد. در گذشته، این بنای تاریخی علاوه بر کاربرد اصلی خود (رصد ستارگان)، به عنوان مرکز علمی دانشمندان ایرانی استفاده می‌شد. این بنا که از جاهای دیدنی مراغه به شمار می‌آید، در سال ۱۳۶۴ خورشیدی در فهرست آثار ملی قرار گرفت.

رصدخانه مراغه چگونه تاسیس شد؟

با توجه به این‌که رصدخانه‌ی مزبور در قرن سیزدهم میلادی و دوره‌ی حکومت ایلخانیان (مغول‌ها) بنا شده است، بررسی آن توجه خاصی می‌طلبد؛ چرا که مغولان با علم و دانش و فرهنگ فارسی بیگانه بودند و در دوره حکومت آن‌ها بسیاری از دانشمندان و فیلسوفان ایرانی کشته شدند. همچنین، کتاب‌های زیادی نیز در دوران حکومت آن‌ها سوزانده شد.

با این وجود، به هنگام لشکرکشی هلاکوخان، نوه‌ی چنگیزخان مغول، به ایران اتفاقاتی روی داد که توجه این پادشاه ایلخانی به علم و دانش جلب شد. در واقع، در پی لشکرکشی او به ایران و فتح قلعه‌های اسماعیلیان شخصی به نام خواجه نصیرالدین طوسی در یکی از قلعه‌ها (قلعه الموت) حضور داشت. طوسی به دلیل علم و دانش خود مورد احترام و حمایت اسماعیلیان قرار داشت.

حاکم اسماعیلیان هنگام لشکر کشی هلاکوخان به ایران به واسطه‌ی مشورت با خواجه نصیرالدین، قلعه را بدون خونریزی به او تسلیم نمود. گمان می‌رود که هلاکوخان به دلیل همین موضوع و یا به دلیل علمی که خواجه نصیرالدین داشت به او علاقه‌مند شد. این علاقه به حدی بود که هلاکوخان در بیش‌تر کارهای خود با او مشورت می‌کرد و او را مشاور و وزیر خود قرار داده بود.

سرانجام، در سال ۱۲۵۹ میلادی، خواجه نصیرالدین از هلاکوخان درخواست کرد رصدخانه‌ای بنا کند. بدین ترتیب، این پادشاه ایلخانی برای بهره‌گیری از علم و دانش طوسی، رصدخانه مراغه را بنا نمود.

کاربرد رصدخانه و وسایل اهدایی به آن

هلاکوخان در دوره حکومت خود وسایل زیادی را وقف این رصدخانه نمود تا خواجه نصیرالدین بتواند در آن به پژوهش بپردازد. برخی از این وسایل عبارت بودند از:

• چهارصد هزار جلد کتاب که خواجه نصیر آن‌ها را در سفر به بغداد گردآوری و به کتابخانه رصدخانه انتقال داد.
• ابزار آلات نجوم از قبیل ذات الربع دیواری به شعاع ۴۳۰ سانتی متر، ذات الحلق (حلقه‌دار)، حلقه انقلابی، حلقه اعتدالی و حلقه سموت.

خواجه نصیرالدین پس از زحمت‌های فراوان و کار در این رصدخانه پس از ۱۲ سال توانست کتابی با عنوان زیج (زیگ) ایلخانی بنویسد. این کتاب در سال ۱۲۷۶ میلادی تهیه و تدوین شد و قرن‌ها در بسیاری از سرزمین‌های آن دوران به خصوص در چین اعتبار فراوانی یافت. هم اکنون، قدیمی‌ترین نسخه زیج ایلخانی را می‌توان در کتابخانه ملی پاریس جستجو کرد.

لازم به ذکر است که در دوران شکوفایی علوم در تمدن اسلامی زبان علم به صورت انحصاری عربی بود. با این وجود، خواجه نصیر که از جمله دانشمندان ایرانی بود، کتاب‌های خود را به دو زبان فارسی و عربی تألیف می‌کرد. کتاب زیج ایلخانی او نیز به زبان فارسی است که حاصل مطالعات فراوان او در رصدخانه مراغه محسوب می‌گردد.

بهتر است بدانید که رصدخانه‌ی مزبور در آن دوران به عنوان یک سازمان علمی گسترده، کاربرد داشت که دانشمندان عصر در آن به تدریس علوم می‌پرداختند. علاوه بر آن، به دلیل تسلط مغولان به کشور چین، دانشمندان چینی نیز در این سازمان حضور داشتند. برخی از دانشمندان ایرانی و چینی این رصدخانه به شرح زیر هستند:

• قطب الدین شیرازی: او موفق شد علت اصلی تشکیل رنگین کمان را کشف کند.
• فائو مون جی: دانشمند چینی به شمار می رفت.
• ابن العبری: فیلسوف و فرهنگ‌نامه‌نویس مسیحی که به تدریس کتاب‌های «اصول اقلیدس و المجسطی‌بطلمیوس» می‌پرداخت.

خواجه نصیر به تمامی افراد مشغول در رصدخانه دستمزد روزانه پرداخت می‌کرد. این تدبیری بود تا دانشمندان ایرانی که به دلیل ترس از مغولان دیار خود را ترک کرده بودند، به کشور باز گردند.

ویژگی‌ها و سبک معماری

این بنا بر روی یک تپه به ابعاد ۵۱۰ × ۲۱۷ متر مربع و ارتفاع ۱۱۰ متر قرار دارد. در قسمت‌های داخلی بنای مزبور از مصالحی همچون قلوه‌‌سنگ، لاشه‌سنگ و سنگ‌های برش‌خورده استفاده کرده‌اند. همچنین، ملات مورد استفاده برای این بنا نیز ملات گچ است.

ساختمان مزبور، یک ورودی در یکی از اضلاع خود دارد که به جهت برخورداری از تاق کاشی‌کاری شده، با لعاب چند رنگ، بسیار زیبا جلوه می‌کند. از سایر قسمت‌های مختلف این بنا می‌توان موارد زیر را نام برد:

• برج مرکزی رصدخانه، واحدهای مدور پنجگانه، کتابخانه، محله مسکونی دانشمندان، مسجد، مدرسه، چاه آب، غارهای متعدد، دالان‌های زیرزمینی و کارگاه بزرگ دانشمندان که به نظر می‌رسد آزمایشگاه بوده است.

برج مرکزی این مجموعه دارای قطری در حدود ۲۲ متر و دیواری با ضخامت ۸۰ سانتی‌متر است. در فضای داخلی این برج، راهرویی وجود دارد که ۶ اتاق در طرفین آن تعبیه شده‌اند. ۴ عدد از این اتاق‌ها به صورت مستطیل شکل ساخته شده‌اند و مابقی که در قسمت شمال و جنوب قرار گرفته‌اند، دارای شکل هندسی خاصی نیستند.

رصدخانه‌های ساخته شده با الگوبرداری از رصدخانه مراغه

این رصدخانه در سال ۱۳۰۳ میلادی بر اثر زلزله و بی‌توجهی حاکمان بعدی رو به ویرانی گذاشته بود. تا این‌که پس از گذشت یک قرن از زمان ساخت آن، کشورهای دیگر تلاش کردند مشابه آن را بنا کنند. از جمله نمونه‌های تقلیدی این ساختمان می‌توان به موارد ذیل اشاره کرد:

• رصدخانه سمرقند در تاجیکستان،
• رصدخانه استانبول،
• رصدخانه اوجین هندوستان،
• رصدخانه منزو در بنارس،
• رصدخانه‌ اورانین برگ در دانمارک،
• رصدخانه شانگهای در چین.

کاوش‌های اخیر (سال ۱۳۵۰ خورشیدی) پرویز ورجاوند و همکارانش بر روی رصدخانه مراغه سبب شناسایی قسمت‌های مختلف آن شد. بنای مزبور، در واقع به صورت برجی استوانه‌ای‌شکل بوده است که در مجاورت آن، ساختمان‌های جانبی وجود داشته‌اند. در طی سال‌های اخیر برای جلوگیری از تخریب‌های احتمالی، بر روی بخشی از این رصدخانه، گنبدی تعبیه شده است.

حتما از رصدخانه مراغه دیدن کنید

رصدخانه مراغه از جمله بناهای تاریخی ارزشمند کشورمان است که برج اصلی آن در طول زمان تخریب و بناهای متعلقه‌ی آن باقی مانده‌اند. بنابراین، گردشگران به هنگام سفر به مراغه با تورهای داخلی می‌توانند با رعایت اصول گردشگری پایدار از قسمت‌های باقی مانده دیدن کنند. دستی بر ایران سعی دارد شما را به شکل مؤثرتری با این رصدخانه و سایر جاذبه‌های گردشگری مراغه آشنا کند.

رصدخانه مراغه کجاست؟

این رصدخانه در غرب شهرستان مراغه‌ی استان آذربایجان شرقی و نزدیک روستاهای طالب‌خان و حاجی کرد قرار دارد. موقعیت مکانی این بنا را می‌توانید در نقشه‌ی زیر ببینید:

پرسش‌های متداول درباره رصدخانه مراغه

اگر پاسخ پرسش‌های خود را در موارد زیر پیدا نکردید، از طریق بخش دیدگاه‌های همین پست، سوالهایتان را با ما در میان بگذارید. ما در اولین فرصت به آنها پاسخ خواهیم داد.