یکی از دریاچه‌های زیبای کشورمان که از جاهای دیدنی ارومیه محسوب میشود، دریاچه ارومیه است. این دریاچه بزرگترین دریاچه داخلی کشور است و بی‌تردید وجود آن برای کشور ضروری است. با این حال، برخی عوامل انسانی و طبیعی باعث خشک شدن و کاهش وسعت آن شده است که امیدواریم با پیگیری مسئولین شاهد احیای مجدد آن باشیم. چرا که خشک شدن کامل آن خطرات بسیاری برای سلامت مردم دارد. در این نوشتار شرح بیشتری درباره این دریاچه، دلایل خشک شدن آن و مسائلی از این دست ارائه می‌کنیم.
تاریخ شکل‌گیری دریاچه ارومیه
تاریخ شکل‌گیری این دریاچه به دوره‌ی باستان برمی‌گردد. در آن دوران، رومیان دریاچه را ماتیانوس و ایرانیان آن را اسپوتا می‌نامیدند. این دریاچه در زمان حکومت هخامنشیان برای جابه‌جایی کالاها، ماهیگیری و آبیاری زمین‌های کشاورزی استفاده می‌شد و حائز اهمیت بود. به همین دلیل، بخشی از تمدن ایرانیان را تشکیل می‌دهد. بعدها، در دوره‌ی اشکانیان و ساسانیان برای تولید نمک از آن استفاده کردند.
بعد از حمله‌ی اعراب به کشور و شروع دوره‌ی اسلامی، این دریاچه به واسطه‌ی استفاده به عنوان منبع تولید نمک، صید ماهی و مروارید به منبع اقتصادی مهمی برای کشور تبدیل شد. از طرفی، شهر تبریز نیز که در مجاورت دریاچه قرار داشت، از نظر تجاری رونق گرفت و تاجران بسیاری در آن حضور یافتند.
دریاچه تا قرن بیستم همچنان پرآب و پررونق بود. تا اینکه برخی فعالیت‌های انسانی همچون استفاده‌ی بیش از حد از منبع آب دریاچه و ساخت سدها و مخاطرات طبیعی مثل تغییرات آب‌و‌هوایی ارومیه آن را با چالش‌های زیست‌محیطی پرشماری روبه‌رو کرد. در طی این حوادث دریاچه‌ی مزبور در اثر خشک شدن آب، روزبه‌روز کوچکتر و وسعت آن کمتر شد.
امروزه، تلاش‌های مستمر مسئولان برای برگرداندن دریاچه به وضعیت سابق کارساز نبوده است و این دریاچه در وضعیت بحرانی به سر می‌برد. سطح آب دریاچه نیز هر روز در حال کم شدن است. با توجه به قدیمی بودن دریاچه و شهرت و محبوبیت آن، حفظ آن برای آیندگان اهمیت بسیاری دارد و همه در تلاش‌اند تا راه چاره‌ای برای جلوگیری از خشک شدن کامل آن پیدا کنند. امید است که این تلاش‌ها نتیجه‌ی مطلوبی داشته باشند.
وجه تسمیه دریاچه
به دلیل قرارگیری دریاچه ارومیه در یکی از شهرهای استان آذربایجان غربی به نام ارومیه آن را به این نام می‌خوانند. البته، پیشتر این دریاچه به نام‌های دیگری همچون «شور دریا» و «دریای شاهی» شناخته می‌شد. در سال ۱۳۴۹ خورشیدی و زمان سلطنت رضاشاه پهلوی، نیز آن را «دریاچه رضائیه» نامیدند. سپس بعد از انقلاب سال ۱۳۵۷ خورشیدی، دریاچه به نام سابق خود یعنی ارومیه بازگشت.
در زبان‌های مختلف نیز این دریاچه را به نام‌های متعددی می‌نامند. برای مثال، در زبان ترکی آذربایجانی که در ارومیه متداول است، آن را «اورمو گولو» می‌نامند. در زبان پارسی کهن نیز آن را «چیچست» می‌خوانند که به معنای«درخشنده» است.
در اوستا از دریاچه‌ی مزبور با عنوان «چیچستا» یاد شده است. در قرن یازدهم میلادی نیز برخی جغرافی‌دانان آن را «کبودان» به معنای دریاچه آبی می‌خواندند. اصطخری، جغرافی‌دان و نقشه نگار معروف ایرانی نیز در کتاب خود از این دریاچه به نام دریاچه ارومیه و در جایی دیگر به صورت «شراة» یاد کرده است. شراة به معنای دریاچه مخالفان است و به دلیل اقامت فرقه‌ای از خوارج در ساحل این دریاچه توسط اصطخری انتخاب شده است.
مستوفی، جغرافی‌دان ایرانی، نیز معمولا از این دریاچه به نام چیچست یاد کرده و در مواردی آن را دریاچه شور نامیده است. از طرفی، به دلیل وجود شهر مهمی که در ساحل شمالی آن قرار داشته، آن را «طروج» یا «طسوج» خوانده است.
ویژگی‌های دریاچه
دریاچه ارومیه بزرگترین دریاچه داخلی ایران، بزرگترین دریاچه‌ی آب شور در خاورمیانه و دومین دریاچه‌ی بزرگ آب شور دنیا پس از بحرالمیت است. این دریاچه، در سال ۱۳۷۴ خورشیدی، بیشترین میزان آب را داشت و مقدار آن به ۳۲ میلیارد مکعب می‌رسید. بعدها، با خشک شدن دریاچه از وسعت آن نیز کاسته شد.
گاهی اوقات، آب دریاچه به رنگ‌های سرخ و نارنجی درمی‌آید که به فعالیت موجودات میکروسکوپی در داخل آن مربوط میشود. بررسی‌ها نشان می‌دهند که تعداد این موجودات در اثر کاهش آب دریاچه و به دنبال آن افزایش غلظت نمک افزایش می‌یابد و باعث سرخی رنگ دریاچه میشود.
این دریاچه به واسطه‌ی چندین رود مختلف پرآب میشود که سیمینه‌رود و زرینه رود مهم‌ترین آنها هستند. چشمه‌های داخل دریاچه و بارندگی‌های فصلی نیز در تأمین آب آن نقش بسزایی دارند. البته، شوری آب دریاچه و قرارگیری آن در انتهای حوضه‌ی آبریز باعث میشود بخش بزرگی از آب‌های ورودی به آن به سرعت تبخیر شوند. این موضوع شرایط زندگی گونه‌های حیات‌وحش موجود در جزیره‌های اطراف و داخل دریاچه را تحت تاثیر قرار داده است. برای مثال، تعداد پرشماری از گونه‌های جانوری دو جزیره‌ی اشک و کبودان بر اثر خشک شدن آب دریاچه از بین رفته‌اند.
درخور توجه است که دو جزیره‌ی مزبور پیشتر زیستگاه اصلی دو گونه‌ی مهم گوزن زرد ایرانی و قوچ و میش ارمنی بودند. این گونه‌ها در سال‌های اخیر (پاییز ۱۴۰۳ خورشیدی) به دلیل شرایط نامناسب دریاچه در معرض خطر قرار گرفتند.
به طور کلی، دریاچه‌ی مزبور ۱۰۲ جزیره دارد که تنها جزیره‌ی مسکونی آن جزیره‌ی شاهی است که وسعت آن نیز نسبت به بقیه بیشتر است. دور از دسترس بودن بیشتر این جزیره‌ها، باعث میشود که اکوسیستم آنها غنی باشد.
سدهای موجود در حوضه آبریز دریاچه
در طی دهه‌های گذشته، در حوضه آبریز دریاچه ارومیه سدهای متعددی ایجاد شده‌اند که مورد نقد قرار گرفته‌اند. البته، وزارت نیرو اذعان دارد که این سدها مشکلی برای دریاچه ایجاد نمی‌کنند و از سدسازی دفاع می‌کند. این درحالی است که تعداد پرشماری از منتقدان باور دارند که این سدها جریان طبیعی رودخانه‌های منتهی به دریاچه را مختل می‌کنند.
پارک ملی و زیست بوم دریاچه ارومیه
پارک ملی دریاچه ارومیه که وسعتی در حدود ۴۶۲۶۰۰ هکتار را در برمی‌گیرد و یکی از ۹ زیستگاه مهم ایران است، زیست بوم متنوعی دارد. در واقع، این پارک محل زندگی ۶۲ گونه قارچ میکروسکوپی، ۲۰ گونه جلبک، ۳۱۱ گونه از گیاهان مختلف، ۵ گونه از نرم‌تنان دو کفه‌ای، ۲۲۶ گونه از پرندگان، ۲۷ گونه از خزندگان و دوزیستان و ۲۴ گونه از پستانداران است. از طرفی، تعداد فسیل‌های یافت شده در آن حداقل به ۴۷ گونه‌ی مختلف می‌رسد.
وجود این زیست بوم در پارک ملی دریاچه باعث شده است که بتوانند آن را به عنوان منطقه‌ی تحت حفاظت در یونسکو به ثبت برسانند. از طرفی، سازمان محیط زیست کشور نیز بیشتر قسمت‌های این دریاچه را در شمار پارک‌های ملی ایران قرار داده است.
درخور توجه است که برخی از ویژگی‌های دریاچه مثل داشتن بیش از صد جزیره‌ی کوچک و بزرگ باعث میشود پرندگان بسیاری از نقاط مختلف به منطقه‌ی قرارگیری آن مهاجرت کنند. نام برخی از این پرندگان در زیر فهرست شده است:
- فلامینگو، پلیکان، کفچه‌نوک، اکراس، لک‌لک، اردک پیسه، نوک خنجری، چوب‌پا و مرغ نوروزی.
نکته جالب دیگر این است که شوری دریاچه‌ی مزبور باعث شده است هیچ نوع ماهی در آن یافت نشود. به جای آن این دریاچه محیط مناسبی برای زندگی نوعی سخت‌پوست به نام آرتمیا است. همین سخت پوست یکی از منابع غذایی مهم فلامینگو محسوب میشود.
البته، در سال ۲۰۱۳ میلادی، گزارشی از رئیس وقت مرکز مطالعات آرمیتای ارومیه مبنی بر منقرض شدن این گونه به دست رسیده بود. امروزه، بسیاری از کارشناسان این حوزه گزارش مزبور را رد کرده‌اند.
وضعیت امروز دریاچه
امروز که در پاییز ۱۴۰۳ خورشیدی، به سر می‌بریم، دریاچه ارومیه وضعیت مطلوبی ندارد و قسمت عمده‌ای از آب خود را از دست داده است. خشک شدن این دریاچه از اواسط دهه‌ی ۸۰ خورشیدی، آغاز شد و به تدریج در خطر خشک شدن کامل قرار گرفت. گزارش‌های اعلام‌شده از این دهه حاکی از آنند که ۲۵ تا۵۰ درصد از مساحت دریاچه کاسته شده و در دهه‌ی ۹۰ این میزان به ۸۸ درصد رسیده است که رقم بزرگی است. مساحت کلی دریاچه در سال ۱۳۷۷ خورشیدی، ۶ هزار کیلومتر مربع بوده است.
کارشناسان این حوزه دلایل پرشماری برای خشک شدن دریاچه آورده‌اند که به برخی از آنها اشاره می‌کنیم. به نظر می‌رسد که علت اصلی خشک شدن دریاچه به عوامل انسانی مربوط میشود تا عوامل طبیعی:
- سدسازی بی‌رویه؛
- احداث آزادراه بر روی دریاچه؛
- استفاده‌ی بی‌رویه از منابع آب حوزه آبریز؛
- توسعه‌ی نامتوازن زمین‌های کشاورزی اطراف دریاچه؛
- بارندگی کمتر.
درخور توجه است که خشک شدن این دریاچه‌ی بزرگ بر روی سلامت افراد جامعه بسیار تاثیرگذار است. در واقع، این عامل باعث میشود سلامت افرادی که تا شعاع ۵۰۰ کیلومتری دریاچه زندگی می‌کنند، تحت تاثیر قرار بگیرد. پیش‌بینی‌ها مبنی بر آن است که خشک شدن دریاچه باعث ایجاد طوفان‌ها و باران‌های نمک در استان‌های همجوار میشود و این چنین سلامت افراد را تهدید می‌کند.
خوشبختانه، بارندگی بیشتر از سال ۱۳۹۸ خورشیدی به بعد، باعث شده است که این دریاچه تا حدودی احیا و ۹۰ سانتی‌متر بر ارتفاع آن اضافه شود. امیدواریم، این بارندگی‌ها ادامه‌دار باشند.
مختصری درباره کشتیرانی در دریاچه ارومیه
از مدت‌ها پیش به خصوص در دوره‌ی حکومت‌های پیش از مغول، کشتیرانی در دریاچه ارومیه متداول بود. گزارش‌های موجود از قرن نوزدهم میلادی، نشان می‌دهند که شناورهای متعددی با خدمه‌های بدون مهارت دریانوردی در این دریاچه در حال کشتیرانی بوده‌اند. آنها معمولا به علت طوفان‌های ناگهانی دچار حادثه می‌شدند.
بعدها، یکی از پسران فتحعلی‌شاه قاجار به نام ملک قاسم میرزا در دوره‌ی حکومت محمدشاه امتیاز انحصاری کشتیرانی در دریاچه‌ی ارومیه را دریافت کرد. او در این دوران، حاکم ارومیه بود. با دریافت این امتیاز او قایق‌های ابتدایی روستاییان را از بین برد و درخواست ساخت کشتی کوچکی را به صنعتگران روسی داد. سپس، یک استاد کشتی‌ساز با چند نجار را از باکو استخدام کرد و از آنها خواست کشتی بزرگی برای حمل کالا بسازند. ملک قاسم خود یک کشتی بادی اختصاصی با کابین مجلل داشت که به وسیله‌ی آن از شیشوان به ارومیه می‌رفت.
بعد از او، پسرش امامقلی میرزا امتیاز کشتیرانی در دریاچه را دریافت کرد و ناوگان تجاری پررونقی راه انداخت. با این کار، تجارت نیز در ارومیه رونق گرفت. بعدها، با درگذشت امامقلی فرزندانش امتیاز کشتیرانی در دریاچه را به شخصی ارمنی به نام «بداغیانس» سپردند. سپس، در سال ۱۳۰۳ خورشیدی، رضاشاه پهلوی این امتیاز را از بداغیانس خریداری نمود. از آن موقع به بعد، امتیاز کشتیرانی در دریاچه ارومیه به دولت تعلق گرفت.
درباره حوضه آبریز دریاچه
بزرگترین آبگیر دائمی آسیای غربی در شمال غرب فلات ایران دریاچه ارومیه با حوضه‌ی آبریز ۵۱۸۷۶ کیلومتر مربع است که حدود ۳ درصد از مساحت کل کشور را تشکیل می‌دهد. جالب اینکه حدود ۶۰ رودخانه به این حوضه‌ی آبریز می‌ریزند که ۲۱ عدد از آنها دائمی یا فصلی و ۳۹ عدد دوره‌ای هستند. ورودی‌های اصلی دریاچه را نیز سه رودخانه‌ی زرینه‌رود، سیمینه‌رود و آجی چای (تلخه‌رود) تشکیل می‌دهند.
رودخانه‌های مزبور در مسیر خود باعث ایجاد دشت‌های وسیع و سرسبزی در اطراف دریاچه شده‌اند که برخی از آنها عبارتند از:
- دشت ارومیه، تبریز، آذرشهر، بوکان، بناب، میاندوآب، مهاباد، نقده، سلماس، پیرانشهر و اشنویه.
دشت‌های مزبور از کانون‌های مهم برای فعالیت‌های کشاورزی و دامداری محسوب می‌شوند. درخور توجه است که سد بزرگ مخزنی واقع در بوکان نقش بسزایی در حفظ دریاچه از خطر خشک شدن داشته است.
جاهای دیدنی اطراف دریاچه
در اطراف دریاچه ارومیه جاهای دیدنی پرشماری وجود دارند که گردشگران علاقه‌مند را به سوی خود جذب می‌کنند. در زیر نام این جاذبه‌ها را به صورت فهرست‌وار ذکر می‌کنیم:
کلیسای ننه مریم
یکی از جاهای دیدنی معروف ارومیه که قدمت آن به دوره‌ی ساسانیان می‌رسد، کلیسای ننه مریم است. این کلیسا شامل دو بخش کلی است که بخش اول آن متشکل از ورودی، سالن نیایش، محراب و اتاق‌های پیرامون است. بخش دوم نیز یک سالن با چند اتاقک پیرامونی دارد که به موازات سالن نیایش قرار گرفته است.
موزه ارومیه
این موزه که آثاری از دوره‌های متعدد در خود جای داده است، دو بخش باستان‌شناسی و مردم‌شناسی را شامل میشود. یکی از آثار معروف موزه «سنگ نوشته یا کتیبه کله‌شین» است که بازدیدکنندگان علاقه‌ی بسیاری به آن دارند. این سنگ نوشته را از مرز بین عراق و ایران و از مرکز گردنه‌ی یک کوه کشف کرده‌اند. کوه مزبور شهرستان اشنویه را از شهر رواندُز عراق جدا می‌کرد.
روستای بند ارومیه
گردشگاه یا روستای بند نیز که طبیعت بسیار زیبایی دارد، یکی از جاذبه‌های طبیعی ارومیه محسوب میشود. این روستا که بیش از ۳۰۰ سال قدمت دارد، در کنار رودخانه‌ی «شهرچای» قرار گرفته است.
دریاچه ارومیه؛ تبدیل دریاچه بزرگ داخلی ایران به شوره‌زار
دریاچه بزرگ، شور و با قدمت ارومیه که گردشگران بسیار مشتاق بازدید از آنند، امروزه به دلایل مختلف در وضعیت بحرانی به سر می‌برد. اگر سدسازی‌ها و استفاده‌ی بی‌رویه از رودخانه‌ی منتهی به دریاچه ادامه پیدا کنند، جز شوره‌زار از دریاچه چیزی باقی نمی‌ماند. درخور توجه است که وجود این دریاچه برای زندگی مردم ساکن در اطراف دریاچه تا شعاع ۵۰۰ متری آن بسیار حائز اهمیت است. بنابراین، مسئولین زیربط باید تمام تلاش خود را برای احیای مجدد آن به کار ببندند.
«دستی بر ایران» به گردشگران توصیه می‌کند که حتما از این دریاچه دیدن کنند و اگر پیشنهادی برای احیای مجدد آن دارند، به مسئولین ارائه دهند.
دریاچه ارومیه کجاست؟
این دریاچه در شمال غرب ایران، کیلومتر ۲۱ شرق ارومیه و در مرز دو استان آذربایجان شرقی و غربی واقع شده است. دسترسی به آن نیز از طریق آزادراه تبریز- ارومیه و با خودروی شخصی امکان‌پذیر است. در زیر آدرس دقیق دریاچه را روی نقشه مشاهده می‌کنید:
پرسش‌های متداول درباره دریاچه ارومیه
در زیر به برخی از پرسش‌های متداول شما درباره‌ی موضوع متن حاضر پاسخ داده‌ایم. چنانچه، پس از بررسی آنها سؤال جدیدی داشتید، آن را در قسمت دیدگاه‌های پایین پست مطرح کنید. ما در اولین فرصت به شما پاسخ می‌دهیم.
دریاچه ارومیه قبل از انقلاب و زمان شاه به چه نامی معروف بود؟
این دریاچه در دوره‌ی پهلوی به افتخار رضاشاه دریاچه رضائیه خوانده می‌شد و پس از انقلاب نام اصلی آن یعنی دریاچه ارومیه را استفاده کردند.
دریاچه ارومیه خشک شد؟
خیر. خوشبختانه بارندگی‌های اخیر تا حدودی باعث شده است که این دریاچه احیا شود.
عمق دریاچه ارومیه چقدر است؟
حداکثر عمق این دریاچه به ۱۶ متر می‌رسد.
