در شهر رفسنجان مجموعه‌ای متشکل از هشت بنای مختلف شامل بازار، آب‌انبار، مسجد، حمام، حسینیه، کاروانسرا، یخدان و خانه‌ی تاریخی مشاهده می‌شود که در مرکز توجه قرار دارند. از این میان، خانه‌ی تاریخی مجموعه با عنوان خانه تاریخی حاج آقا علی رفسنجان یکی از دیدنی‌های رفسنجان است که با معماری قرینگی بنا شده است. در ادامه، تاریخچه‌ی این خانه، ویژگی‌ها و سبک معماری و قسمت‌های مختلف آن را شرح می‌دهیم. همچنین، درباره‌ی صاحب خانه و شرح زندگی او نیز مطالبی ارائه می‌کنیم.
تاریخچه ساخت خانه تاریخی حاج آقا علی رفسنجان
زمان ساخت خانه حاج آقا علی به سال ۱۷۵۷ میلادی برمی‌گردد و عملیات ساخت آن ۱۴ سال به طول انجامیده است. این خانه در اوایل عمرش، عنوان خانه‌ی وقفی به خود گرفته بود. در آن دوران، بنای مزبور بزرگ‌ترین بنای خشتی مُسَقَّف دنیا محسوب می‌شد که معماران یزدی و رفسنجانی در ساخت آن نقش داشتند.
این بنا که در شهر رفسنجان قرار دارد، در سال ۱۳۷۴ خورشیدی در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفت. چندین سال پس از ثبت ملی بنا، در سال ۱۳۹۶، بازسازی‌هایی روی آن انجام شد تا از تخریب در امان بماند.
نام این بنا برگرفته از نام صاحب خانه است که پس از ساخت، آن را وقف کرده است. او که به حاج آقا علی رفسنجان معروف بود، در طول زندگی خود بناهای دیگری نیز ساخت و آنها را وقف عام کرد. برای مثال، در شهر رفسنجان کرمان، چندین ساختمان نظیر کاروانسرا، مسجد، بازار و آب‌انبار وجود دارند که به همت او بنا شده‌اند. جالب اینکه همه‌ی این ساختمان‌ها هنوز سالم و پابرجا هستند.
نکته‌ی جالب دیگر این است که ساختمان‌های بناشده به‌دست حاج آقا علی سبک معماری، کاشی‌کاری و گچ‌بری خاصی دارند و در نوع خود کم‌نظیرند. این ساختمان‌ها که شهرت جهانی دارند و نمایانگر فرهنگ غنی کشورمان هستند، توجه گردشگران داخلی و خارجی پرشماری را به خود جلب کرده‌اند.
خانه‌ی ساخته‌شده توسط حاج آقا علی یکی از بناهایی است که جزو مجموعه بناهای ساخته‌شده در شهر رفسنجان محسوب می‌شود. این مجموعه در کل هشت بنای مختلف را شامل می‌شود که فهرستی از آنها را ارائه می‌کنیم:
- بازاری با ۲۱ سقف متنوع هندسی؛
- آب‌انبار منقوش آجری و کاشی‌کاری‌شده؛
- مسجد چهلستون؛
- حمام با کاشی‌کاری‌ها و سنگ‌کاری‌های هنرمندانه؛
- حسینیه؛
- کاروانسرای بزرگ مجاور بازار؛
- یخچال یا یخدان کبوترخانه؛
- خانه‌ی تاریخی.
ویژگی‌ها و سبک معماری
خانه تاریخی حاج آقا علی که زیربنایی در حدود ۷هزار متر مربع را شامل می‌شود، از چهار بخش اصلی تشکیل شده است که عبارت‌اند از: حوضخانه، شاه‌نشین، بخش پاییزی و زمستانی شامل ۸۶ اتاق هفت‌دری، پنج‌دری، سه‌دری و پستو.
بخش ارتباطی این خانه نیز قسمت‌های مختلفی دارد و شامل چهار حیاط، راهروهای سرپوشیده و روباز و سه‌هشتی است.
بنای مزبور یکی از شاهکارهای معماری زمان خود محسوب می‌شود که در ساخت آن، از مصالح بومی کویری بهره برده‌اند. علت استفاده از این مصالح سازگاری بنا با موقعیت جغرافیایی و آب‌و‌هوای منطقه‌ی قرارگیری آن بوده است.
نکته‌ی جالب اینجاست که در ساخت خانه حاج آقا علی معماران ایرانی، رومی، اروپایی، یونانی و هندی دست به دست هم داده و شاهکاری عظیم خلق کرده‌اند. در زمان ساخت این خانه، معماری ایرانی متأثر از معماری غرب بود. همین موضوع باعث شد که خانه‌ی مزبور به شکل کاخ و عمارتی بزرگ ساخته شود.
چنانچه یکی از ورودی‌های این عمارت را پشت سر بگذاریم و وارد حیاط بزرگ و دلباز آن شویم، چندین اتاق و تالار در چهار گوشه‌ی حیاط توجهمان را جلب می‌کنند. هرکدام از این اتاق‌ها و تالارها برای فصل خاصی طراحی شده‌اند.
پس از آنها، نمای خشتی منظم و زیبای خانه پیش رویمان قرار می‌گیرد. با ورود به داخل خانه و بازدید از اتاق‌ها مشاهده می‌کنیم که نمای داخلی تمام اتاق‌ها گچ‌اندود هستند. زیبایی این اتاق‌ها در گچ‌بری‌های برجسته به‌همراه نقش‌و‌نگارهای چشم‌نواز و ارسی‌های رنگارنگ خلاصه می‌شود.
با بررسی کلی، درمی‌یابیم که همه‌ی ویژگی‌های ساختمان‌های حاشیه‌ی کویر در این خانه خلاصه شده است. اصلی‌ترین ویژگی معماری خانه‌ی مزبور استفاده از معماری قرینگی است که بسیار جلب توجه می‌کند. نکته‌ی بارز دیگر این است که دیوارهای این خانه و دروازه‌ی ورودی آن بسیار بلند و باشکوه ساخته شده‌اند. این بدان سبب است که بنا در منطقه‌ی گرم و خشک قرار دارد و در صورت کوتاه‌بودن دیوارها، ممکن است شن‌های روان صحراهای اطراف به‌آسانی وارد آن شوند.
امروزه، به این بنا امکانات جدیدی افزوده‌اند که از جمله‌ی آنها سرویس بهداشتی، بوفه و اینترنت است.
بخش‌های مختلف خانه حاج آقا علی
بنای این خانه شامل قسمت‌های مختلفی است که در ادامه به شرح هرکدام از آنها می‌پردازیم:
تالار حوضخانه
وسیع‌ترین بخش سرپوشیده‌ی بنای مزبور تالار حوضخانه است که در دو طبقه ساخته شده است. نمای داخلی این تالار گچ‌اندود و مزین به گچ‌بری‌های برجسته و طرح‌های اسلیمی است. در طبقه‌ی دوم حوضخانه، دو تالار و چندین اتاق مشاهده می‌شود. در قسمت مرکزی آن نیز بنایی کلاه فرنگی قرار گرفته است که به منظور تأمین نور استفاده می‌شود. همچنین، گنبدی عظیم بر روی بام آن در طبقه‌ی دوم قرار دارد.
در طبقه‌ی همکف و در مرکز تالار مستطیلی‌شکل حوضخانه نیز حوضی مستطیلی تعبیه شده است. این حوض در گذشته با حوض‌های حیاط ارتباط داشت و آب آن از قنات تأمین می‌شد.
تالار شاه‌نشین یا بهاره
این تالار که در فصل بهار استفاده می‌شد، در مرکز ضلع جنوبی خود ایوان بلندی دارد. وجود این ایوان باعث می‌شود که تقارن میان راهروهای اطراف آن حفظ شود. در ضلع غربی و شمالی این تالار نیز تالارهای پاییزی و زمستانی با طرحی ساده‌تر از سایر بخش‌های خانه قرار گرفته‌اند.
عمارت کلاه فرنگی
در خانه حاج آقا علی، بخشی به نام عمارت کلاه فرنگی وجود دارد که در گذشته، بخش تابستان‌نشین بنا محسوب می‌شد. این عمارت فواره‌های آبی داشت که با خنک‌کردن هوای واردشده از هفت‌دری، باعث لطافت و خنکی فضای عمارت می‌شد. مقرنس‌کاری‌های زیبای عمارت نیز شهرت بسیار دارند.
سایر قسمت‌های خانه
بنای خانه حاج آقا علی علاوه بر بخش‌هایی که شرح داده شد، شامل ۸۶ اتاق هفت‌دری، پنج‌دری، سه‌دری و پستو است. افزون بر آن، آشپزخانه‌ای بسیار بزرگ و انباری وسیعی دارد. جالب اینکه تمامی قسمت‌های بنای مزبور به‌صورت قرینه ساخته شده‌اند.
حاج آقا علی که بود؟
حاج‌آقا علی ملا زعیم رفسنجانی مردی فقیر بود که به لقب امین‌التجار مشهور شد. او با تلاش‌های شبانه‌روزی خود توانست ثروتی عظیم کسب کند و به یکی از بزرگ‌ترین تاجران دوره‌ی قاجار تبدیل شود.
او با ثروت خود، برای ساخت بناهای متعددی اقدام کرد. سپس در پایان عمر، بخشی از ثروتش را برای امور خیریه وقف نمود.
گفتنی است که نویسنده‌ای معروف به نام استاد باستانی پاریزی در کتاب «پیغمبر دزدان»، درباره‌ی حاج‌آقا علی مطالب مختلفی نوشته است. او عقیده دارد که علی شخصی فقیر بوده که با پیله‌وری روزگار می‌گذرانده است. سپس، با تلاش فراوان ثروت بسیاری کسب می‌کند. میزان این ثروت به‌اندازه‌ای بوده که در سال ۱۲۹۸ خورشیدی گزارشی رسمی از حاج‌آقا علی به ناصرالدین شاه رسیده و شرح آن چنین است:
«حاج آقا علی تاجر، الحال اربابی معتبر در رفسنجان به هم رسانیده است و بسیار اعتبار دارد و به جمیع ولایات و بندرات داد و ستد دارد. اربابی و محصولات او زیاده خوب شده… .»
آدرس و نحوه‌ی دسترسی به خانه حاج آقا علی
این خانه در استان کرمان و شش‌کیلومتری شهر رفسنجان، در روستایی به نام قاسم‌آباد قرار دارد. برای دسترسی به آن، دو مسیر وجود دارد که به شرح آنها می‌پردازیم:
مسیر اول
ابتدا باید خود را به شهر رفسنجان در استان کرمان برسانید. سپس، در بخش شرقی این شهر، بعد از پشت سر گذاشتن میدان امام حسین در ورودی شهر، به بلوار آزادی وارد شوید. از آنجا تا میدان قدس پیش بروید و سپس در میدان قدس، مسیرتان را به‌طرف راست کج کنید تا به میدان ۲۴ساعته برسید. در این میدان نیز به راست بپیچید. پس از ۱۰ دقیقه رانندگی به مقصد می‌رسید.
مسیر دوم
از میدان ورودی یا امام‌حسین شهر رفسنجان، به‌طرف روستای علی‌آباد حرکت کنید. سپس، مسیر خود را به‌سمت روستای فتح‌آباد و از آنجا به‌سمت روستای قاسم‌آباد کج کنید تا به جاده‌ای فرعی وارد شوید. از این جاده با ۵ دقیقه رانندگی، به مقصد می‌رسید.
از خانه حاج آقا علی دیدن کنید
با توجه به اینکه خانه حاج آقا علی یکی از بزرگ‌ترین بناهای خشتی جهان است، گردشگران علاقه‌ی بسیاری به بازدید از آن دارند. این خانه‌ی تاریخی به‌دلیل داشتن عمارت‌های چهارفصل، شهرت بسیار دارد. افزون بر آن، سبک معماری خانه و قرینه‌بودن بخش‌های مختلف آن از ویژگی‌های چشمگیر این بناست. «دستی بر ایران» پیشنهاد می‌کند که ضمن بازدید از این خانه تاریخی، با سبک‌های معماری ایرانیان و تدابیر گذشتگان برای فرار از گرما بیشتر آشنا شوید.
خانه تاریخی حاج آقا علی رفسنجان کجاست؟
این خانه در شش‌کیلومتری شهر رفسنجان از توابع استان کرمان قرار دارد. موقعیت مکانی دقیق این خانه تاریخی را در زیر مشاهده می‌کنید:
پرسش‌های متداول درباره خانه تاریخی حاج آقا علی
برای پیداکردن پاسخ سایر سؤال‌هایتان، از طریق بخش دیدگاه‌های همین پست با ما در ارتباط باشید. ما در کوتاه‌ترین زمان به پرسش‌های شما پاسخ خواهیم داد.
پلان خانه حاج آقا علی چگونه است؟
این خانه بنایی دوطبقه و مستطیل‌شکل است که تمامی قسمت‌های آن به‌صورت قرینه ساخته شده‌اند.
ساعت بازدید خانه حاج آقا علی چه وقتی است؟
بازدید از این خانه از ساعت ۸ صبح تا ۲۲ شب امکان‌پذیر است. البته، جمعه‌ها و تعطیلات رسمی اجازه‌ی بازدید از این خانه وجود ندارد.
زندگی نامه حاج آقا علی در چه‌چیز خلاصه می‌شود؟
او مردی فقیر بود که با تلاش خود ثروت فراوانی کسب کرد و با استفاده از آن ساختمان‌های بسیاری بنا کرد.
درباره خانه حاج آقا علی رفسنجان چه می‌دانید؟
این خانه که از قسمت‌های مختلفی همچون تالار شاه‌نشین یا بهاره، تالار حوضخانه و عمارت کلاه‌فرنگی تشکیل شده است، یکی از مجموعه بناهای هشتگانه‌ی واقع در رفسنجان است. جالب اینکه بخش‌های گوناگون این خانه به‌صورت قرینه بنا شده‌اند که همین موضوع محبوبیت آن را بیشتر می‌کند.
