در تقویم ایران باستان، روز نهم ماه آذر به دلیل هم نامی ماه و روز، به عنوان جشن آذرگان شهرت دارد. این جشن که از جمله جشن‌های آتش و آداب و رسوم ایرانی محسوب می‌شود، با عناوین دیگری از جمله «آذرخش و آذرجشن» نیز شناخته می‌شود. امروزه، مطابق با تقویم خورشیدی، این جشن در روز سوم ماه آذر برگزار می‌گردد.
تقویم خورشیدی نسبت به تقویم زرتشتی شش روز جلوتر است. بنابراین، جشن آذرگان روز سوم ماه آذر در تقویم خورشیدی و نهم آذر در تقویم زرتشتی است. جشن مزبور، از جمله جشن‌های دینی محسوب می‌شود که امروزه به دست فراموشی سپرده شده است. در این مقاله قصد داریم به شرح مختصری درباره‌ی آن بپردازیم.
جشن آذرگان چگونه برگزار می‌شود؟
مردم ایرانِ باستان همواره جشن‌های خود را با آداب و رسوم خاصی برگزار می‌کردند. در زمان برگزاری جشن آذرگان، مردم اعمال زیر را انجام می‌دادند:
- افروختن آتش در خانه‌ها به دلیل آغاز زمستان و نزدیکی سرما
- رفتن به آتشکده‌ها، نیایش و اهدای نذورات
- فراهم‌آوری اخگری (جرقه، بارقه، شراره) از آتش مقدس به موجب رسمی کهن و افروختن آتش با آن در منازل
- تلاوتِ نیایش‌ها و ادعیه و همچنین آفرینگان‌خوانی
- نظافت، پاکیزگی و کوتاه کردن مو و ناخن
- قربانی، نذر و اهدای آن به مردم
- رقص، پایکوبی و نشاط فراوان در کنار شعله‌ها و زبانه‌های آتش
- نیایش، تقدیم سرودها و جملاتی مقدس به آتش
- تمیز کردن و تزیین آتشدان‌ها و آتشکده‌ها و تجهیز آنها با هیزم‌های تمیز و معطر
- استفاده از آتش ویژه‌ی جشن، جهت تهیه آذوقه و بهترین خوراکی‌ها
- مشورت کردن در امور مختلف با یکدیگر
علت اهمیت آتش در میان زرتشتیان
آتش که نماد روشنایی و گرمابخشی است، به دلیل فراهم آوردن رفاه و آسایش بیشتر، کشف مهمی در مسیر تکامل بشر محسوب می‌شود. بر اساس داستانی قدیمی و به استناد متون کهن، در ابتدا اقوام آریایی بودند که موفق به کشف آتش شدند. مطابق با داستانی کهن، هوشنگ، نخستین پادشاه و موسس سلسله پیشدادی، نقش اساسی در کشف آن داشته است.
این داستان بدین گونه است که این پادشاه پیشدادی به هنگام زمستان و در حال عبور از کوه‌هایی به اژدهای سهمگینی برخورد می‌کند. سپس، به قصد کشتن اژدها، سنگی را از زمین برمی‌دارد و به سمت آن پرتاب می‌کند. سنگ به اژدها برخورد نمی‌کند، اما با سنگ دیگری تماس پیدا می‌کند و جرقه‌ی ایجاد شده، باعث ایجاد آتش و فرار اژدها می‌شود.
در گذشته، زرتشتیان آتش را در گودالی قرار می‌دادند و گرداگرد آن سنگ‌چینه‌ای تعبیه می‌کردند تا این آتش مقدس همواره روشن باقی بماند.
در کتاب اوستا ویژگی‌های آتش به این صورت بیان شده است:
«…تو آن فروغ جاودانی که از همه به اهورامزدا نزدیک‌تری، پس آرزوی ما را برآور و آمال ما را که از زبان‌مان برمی‌آید با زبانه‌هایت که سر به آسمان می‌ساید، هم‌نوا ساز تا کامروا شویم. ای پروردگار، آتشی که در برابر ماست، نور آفرینش توست و قبله‌‌گاه ما که خواهانیم به وسیله آن خود را با نور تو درآمیزیم…»
گل مخصوص آتش
در میان تمامی گل‌ها، گل آذرگون یا آذریون به آتش اختصاص دارد. در کتاب «بُنْدَهِشْن» (یا بُنْدَهِش به معنای آفرینش آغازین/ آفرینش بنیادین) که از مهم‌ترین متون دینی-تاریخی زرتشتی به خط و زبان پهلوی محسوب می‌شود، از این گل به نیکی یاد شده است.
در متون کهن فارسی، گل آذرگون گلی گِرد و بزرگ شمرده می‌شود که گل‌برگ‌های زرد دارد. گل‌برگ‌های این نوع گل، گاهی به سرخی تمایل می‌یابند. در واقع گل آذرگون، نوعی آفتابگردان در اندازه‌های مختلف است که با رنگ‌های سرخ یا زرد و یا ترکیب این دو رنگ دیده می‌شود.
این گل نماد آتش است و در متون فارسی با عناوینی از قبیل «گل آتشی یا گل آتشین» به کار می‌رود. شاعران ایرانی همچون صائب تبریزی و امیر معزی، این گل را گلی با رنگ سرخ تصور کرده‌اند.
ریشه کلمه آتش از نظر زرتشتیان
در زبان پارسی باستان، آتش را «آتَر یا آتَرش» و در زبان پهلوی آن را «آتور» می‌نامند. در کتیبه بیستون نیز آتَر به عنوان نام ماه نهم سال آمده است و زرتشتیان به کسی که از آتش مواظبت می‌کرد، آتوربان می‌گفتند. سپس، با توجه به اینکه فرشته حامی، آذر نام داشت، نگهبان آتش به صورت «آذربان» خوانده شد.
جشن آذرگان یکی از آثار ناملموس کشورمان است
جشن آذرگان در شمار جشن‌های آتش قرار می‌گیرد. در گذشته این جشن با شکوه بیشتری برگزار می‌شد، اما در سال‌های اخیر به دست فراموشی سپرده شده است.
دستی بر ایران تلاش دارد ضمن توسعه‌ی گردشگری میراث فرهنگی شما را با آثار ناملموس فرهنگی نیز آشنا کند. این کار گامی ارزشمند در راستای حفظ و بازیابی هویت فرهنگ ایرانی محسوب می‌گردد.
