با بررسی اجمالی تاریخ موسیقی ایرانی درمی‌یابیم که پیشینه‌ی موسیقی سنتی ایران به دوران باستان برمی‌گردد. موسیقی، هنری باستانی و سنتی است که جایگاه خاصی در فرهنگ ایرانی دارد. آثار این هنر را می‌توان در مناطق مختلف کشور و موسیقی اقوام گوناگون آن یافت. برای آنکه درک بهتری از سیر تحول موسیقی ایرانی داشته باشیم، در این مطلب، به فراز و فرودهای تاریخ موسیقی در ایران نگاهی گذرا می‌اندازیم.
تاریخ موسیقی ایرانی پیش از اسلام
در دوران باستان و پیش از اسلام در ایران، موسیقی وسیله‌ای برای برقراری ارتباط بود که بعدها به بخشی از باور و آیین مردم تبدیل شد و در مراسم سوگواری و شادی نواخته می‌شد.
بر اساس نشان و مُهری قدیمی که در چغامیش یافت شده است و قدمت آن به ۳۴۰۰ سال پیش از میلاد مسیح باز می‌گردد، در استان خوزستان، در جنوب ایران، قدیمی‌ترین ارکستر جهان برپا می‌شده است.
در قرن هشتم میلادی، موسیقی عیلامی‌ها تحت‌تأثیر آشوریان بوده است. حتی در دوران هخامنشیان نیز این تأثیر وجود داشته است. در دوران سلوکیان و پارت‌ها هنر یونان بر موسیقی ایرانی تأثیر گذاشت؛ اما در دوران ساسانیان، موسیقی ایرانی هویت جدید و مستقل خود را بازیافت.
موسیقی ایران در دوران هخامنشیان
در دوران هخامنشیان، سه نوع موسیقی در ایران رواج داشته است: مذهبی، نظامی و محلی. در موسیقی مذهبی، روحانیان سروده‌هایی مقدس می‌خواندند که گات‌ها نامیده می‌شد و بیشتر به‌صورت آوایی بود، نه همراه با ساز. این سرودها موسیقی ایرانی را از دیگر موسیقیهای آن زمان، مانند موسیقی آشوری و بابلی و سامی متمایز می‌کرد. تأثیر این نوع موسیقی هنوز در انواع موسیقی مناطق مختلف ایران مشاهده می‌شود.
موسیقی ایران در دوران ساسانیان
تاریخ موسیقی ایرانی در زمان ساسانیان شاهد تحولات جدیدی بود. این هنر به یکی از بخش‌های مهم آموزش و تدریس تبدیل شد. گفته می‌شود که حدود ۱۲هزار نوازنده‌ی هندی برای مهاجرت از هند به ایران دعوت شدند تا با اجرای موسیقی در نقاط مختلف امپراتوری ایران، شادی و نشاط بیاورند.
در دوران انوشیروان، موسیقی به جایگاهی بالا دست یافت. موسیقی ایرانی به جهان عرب راه یافت و آن‌ها از این موسیقی تقلید کردند.
چهره‌های شاخص در میان موسیقی‌دان‌های دوران ساسانیان، کسانی همچون باربد، رامتین سرکیس، بامشاد، نکیسا و آزادور چنگی، قطعاتی فراموش‌نشدنی نواختند و پایه‌های برخی مکتب‌های موسیقی را بنا نهادند که هنوز در ایران نواخته می‌شود. علاوه بر این، تأثیر آیین مانی و مزدایی در موسیقی آن زمان را نمی‌توان انکار کرد. خنیاگری یا خوانندگی و نوازندگی نیز سنت باستانی دیگر ایرانیان بود که همه‌ی اقشار مردم آن را دوست داشتند.
اطلاعات بیشتری درباره‌ی سازهای موسیقی ساخته و نواخته شده دردوران باستان ایران تا پایان دوران ساسانیان، یعنی در طول ۱۲۰۰ سال، وجود ندارد. از دوره‌ی پیش از هخامنشیان، تعداد اندکی ساز باقی مانده است که در جهان منحصر‌به‌فرد هستند و از اولین انواع ابزارهای نواختن بشری محسوب می‌شوند.
تاریخ موسیقی ایرانی پس از اسلام
در ابتدای دوران پس از اسلام، زمانی که خلفا موسیقی ایرانی را در تضاد با قوانین اسلامی می‌دانستند، هنرمندان ایرانی به هر طریقی که می‌توانستند موسیقی را حفظ کردند و آن را از شادی به غم تغییر دادند تا با حال و هوای مردم مطابقت یابد. لشکریان اعراب به موسیقی جنگی علاقه‌مند بودند. افزون بر آن، آن‌ها مانند ایرانیان شعر را همراه با موسیقی دوست داشتند. ظاهراً سازهای موسیقی که آن‌ها در اختیار داشتند، شامل طبل و شیپور می‌شد. آن‌ها از موسیقی ایرانی بسیار آموختند و امروزه در میان ۵۲ نوع مختلف موسیقی عربی مصر و سوریه و لبنان، ۳۰ نوع از دستگاه‌های قدیمی موسیقی ایرانی وجود دارد.
دو خلیفه‌ی اول اهل موسیقی نبودند و آن را ممنوع کردند. آن‌ها از این هم فراتر رفتند و احکام سرسختانه‌ای مانند نقص عضو، برای کسانی وضع کردند که در این هنر شرکت می‌کردند.
با روی کار آمدن خلفای اموی و زندگی مجلل آنان در دربار، موسیقی به بخشی از زندگی تبدیل شد. البته به‌دلیل بی‌بندوباری درباریان عرب و استفاده‌ی آنان از موسیقی برای مجالس عیش و طرب، مسلمانان موسیقی را برابر با کارهایی مثل مصرف الکل، قمار و شهوت می‌دانستند.
در پی ارتباط بیشتر خلفای اموی و عباسی با هنرمندان و نوازندگان ایرانی و آشکارشدن ارزش‌های زیبای موسیقی ایرانی نزد آنان، این هنر جایگاه والاتری یافت و تاریخ موسیقی ایرانی وارد مرحله‌ی جدیدی شد. از قرن دهم تا یازدهم میلادی، چهره‌های بسیار مطرحی مانند فارابی و ابوعلی سینا در موسیقی ایرانی پدیدار شدند. ایرانیان مسلمان اولین نمونه‌های موسیقی مذهبی را نوشتند. عزاداری ایرانیان برای امام سوم شیعیان، به شکل موسیقی و نواختن آن، در واقع راهی برای اعلام مخالفت با سیستم خلفای عرب بود. صوفی‌ها شکل بدیعی از موسیقی را عرضه کردند. موسیقی سنتی آن‌ها هنوز نواخته می‌شود.
موسیقی ایران در دوران سامانیان
سامانیان رنسانسی در تعصبات قومی و جغرافیایی مردم به وجود آوردند. آن‌ها آثار یونانی، بابلی، مصری، سوری، هندی و دیگر آثار هنری و علمی را به‌دقت مطالعه کردند و مورد استفاده قرار دادند. امیران سامانی ترویج و پیشرفت زبان فارسی را مهم می‌شمردند و از همین رو، موسیقی ایرانی نیز در مرکز توجه ایشان قرار داشت.
موسیقی ایران در دوران سلجوقیان
شاهان و حاکمان سلجوقی با حمایت از موسیقی‌دان‌ها، باعث پیشرفت این هنر شدند. در این دوران، نه‌تنها شهرهای بزرگ، بلکه شهرهای کوچک نیز در بسیاری از زمینه‌های هنری از جمله موسیقی رونق گرفتند.
موسیقی ایران در دوران صفویان
موسیقی ایران تا این دوران، به دلیل هجوم کشورهای دیگر، فراز و نشیب‌های زیادی تجربه کرد. در قرن شانزدهم میلادی، صفویان در ایران دوباره کشور را یکپارچه کردند و در حوزه‌ی سیاست و کشورداری کارهای بسیار خوبی انجام دادند. اما اولین پادشاهان این سلسله تعصبات مذهبی و سیاست‌های سرسختانه‌ای داشتند. این سخت‌گیری‌ها موجب حذف هرگونه حمایت از دیدگاهی می‌شد که با موسیقی، شاعری و ادبیات مرتبط بود.
این اولین باری نبود که موسیقی ایرانی در طول تاریخ خود با چنین بی‌مهری حکومتی روبه‌رو می‌شد. از‌این‌رو، بسیاری از موسیقیدانان ایرانی به کشورهای دیگر، به‌خصوص هند، مهاجرت کرده بودند. تاریخ موسیقی ایرانی در این دوره دچار افول شد تا اینکه زمان سلطنت شاه عباس اول فرا رسید. اما متأسفانه خیلی دیر شده بود و حمایت شاه عباس اول نتوانست باعث شکوفایی موسیقی شود و آن را به جایگاه قبلی خود برگرداند.
در این دوره، نقاره‌زنی احیا شد. نقاره یک جفت دهل است که یکی از آن‌ها صدای بم و دیگری صدای زیر ایجاد می‌کند. سنت نقاره‌زدن به دوران آیین میترایی در ایران باز می‌گردد؛ یعنی زمانی که سازهای مختلف موسیقی همراه با نقاره هر روز در پنج زمان مختلف، از جمله هنگام طلوع و غروب آفتاب، نواخته می‌شدند. در دوران صفویان و بعد از آن، نقاره در مراسم مختلفی نواخته می‌شوند.
موسیقی ایران در دوران افشاریه
اوضاع ایران در زمان شروع دوره‌ی افشاریه بسیار پرتنش بود. نادرشاه آنقدر مشغول نبرد در میدان‌های جنگ بود که برای حمایت از موسیقی فرصتی نداشت. اما به‌سبب علاقه‌اش به موسیقی، در زمان اسب‌سواری به موسیقیهای مختلف و شعرهای شاهنامه گوش می‌داد. نادرشاه مراسم روضه‌خوانی را در ارتش ممنوع کرد و سرپیچی از آن را به‌شدت مجازات می‌کرد.
موسیقی ایران در دوران زندیه
کریم‌خان از موسیقی حمایت کرد و بر این باور بود که آرامش و خوشحالی خود و مردمانش مهم‌تر از وسعت بخشیدن به مرزهای ایران است. البته حکومت او دوام چندانی نداشت.
موسیقی ایران در دوران قاجاریه
در اوایل حکومت سلسله‌ی قاجار، شاهان این سلسله به دنبال زندگی راحت و آسایش بودند. در همین دوران بود که تاریخ موسیقی ایرانی در راهی قرار گرفت که تا امروز زنده مانده است. اساتید مشهور موسیقی ظهور پیدا کردند و قطعات بسیاری ساختند. موسیقی شاد قدیمی نیز تا حدودی احیا شد.
پس از تأسیس دارالفنون به دست امیرکبیر، نخست وزیر ناصرالدین‌شاه، در سال ۱۲۴۷ خورشیدی، شعبۀ «موزیک نظام» دارالفنون ایجاد شد و یک ژنرال فرانسوی را به ایران دعوت کردند تا موسیقی نظامی را آموزش دهد. در نتیجه، دانشجویان ایرانی با اصول نظری و عملی موسیقی غربی آشنا شدند. گرامافون در زمان حضور این ژنرال فرانسوی در ایران و با تلاش او وارد کشور شد که نقطه‌ی عطفی در تاریخ موسیقی ایران به حساب می‌آید.
در سال ۱۳۰۲ یعنی دو سال پیش از پایان دوره‌ی قاجاریه نیز مدرسه‌ی عالی موسیقی تشکیل شد که فراگیری موسیقی را بیش از پیش ترویج کرد. نخستین سرود ملی ایران که قطعه‌ای بی‌کلام بود، در دوران قاجار، به دستور ناصرالدین‌شاه و توسط آهنگسازی فرانسوی تولید شد.
موسیقی ایران در انقلاب مشروطه
هم‌زمان با انقلاب مشروطه در ایران، موسیقیدانان جوان به دنبال اشکال جدید موسیقی بودند تا آن را با تغییرات جامعه همراه کنند. در آن زمان بود که آهنگسازی در جامعه‌ی ایران، برای نخستین‌بار به حرفه‌ای جدی تبدیل شد و ارکسترهای بزرگی نیز به اجرا درآمدند. عارف قزوینی و غلامحسین درویش از بزرگان موسیقی ایران در آن زمان‌اند که حاصل تلاش آن‌ها محبوبیت بسیاری پیدا کرد و مردم در نقاط مختلف ایران آن را دوست داشتند.
موسیقی ایران در دوران پهلوی
در طول دوران حکومت پهلوی، بسیاری از جوانان برای تحصیل به اروپا می‌رفتند. افراد تحصیل‌کرده به ایران باز می‌گشتند و در پی این تعاملات، موسیقی ایرانی را در ایران، بر اساس بینش جدیدی که بر پایه‌ی اصول و قوانین اروپایی بود، آموزش می‌دادند. علی‌نقی وزیری اولین ارکستر مدرن ایرانی را با استفاده از سازهای موسیقی ایرانی و غربی برگزار کرد. بنیادهای موسیقی، مجلات، روزنامه‌ها و کتاب‌های مربوط به موسیقی شروع به کار کردند. به این ترتیب، موسیقی ایرانی به لحاظ تاریخی، وارد مرحله‌ی جدیدی شد.
در سال ۱۳۱۲، ارکستر سمفونیک تهران کار خود را آغاز کرد و به اجرای موسیقی غربی و ایرانی پرداخت. در سال ۱۳۳۱ خورشیدی، موسیقی پاپ در ایران آغاز شد. موسیقی سنتی از سوی مقامات مورد توجه کمی قرار گرفت.
در عوض، کاباره‌ها باز شدند و هیچ موسیقی که از گذشتگان به ارث رسیده بود، در آن اجرا نمی‌شد. تنها دو گروه موسیقی به نام شیدا و عارف در ایران بودند که موسیقی سنتی را زنده نگه می‌داشتند.
تجربه‌ی موسیقی امروز ایران
امروز تاریخ موسیقی ایرانی پیشرفت‌های مدرنی را تجربه می‌کند. شما را دعوت می‌کنیم سبک‌های مختلف موسیقی اخیر ایران را گوش کنید تا متوجه شوید که در عین متفاوت‌بودن، منطبق با سبک‌های جهانی موسیقی هستند. موسیقی یکی از عرصه‌های هنری است که ایرانیان بسیار به آن علاقه دارند. هر خطه از این سرزمین، موسیقی و نواهای خود را دارد که منعکس‌کننده فرهنگ و تاریخ آنان است.
من یه ارائه داشتم در مورد تاریخ موسیقی ایران و جهان، سایت شما و مطالبتون واقعا کمک زیادی بهم کرد، ممنونم🙏
باعث خوشحالیه که این رو به ما اطلاع دادید.
موفق و پاینده باشید.