تاریخ طاهریان در ایران پس از اسلام (از ۸۲۱ تا ۸۹۳ میلادی)

طاهر سرداری ایرانی بود که اولین حکومت نیمه‌‏مستقل تاریخ ایران را بعد از فتح کشورمان به دست اعراب برپا کرد و آغازگر تاریخ طاهریان شد، دودمانی که حکومتی کوتاه و پرفرازونشیب داشت.

هارون‌‏الرشید، خلیفه‌ی عباسی، پسرش امین را جانشین خود اعلام کرده بود؛ اما پس از مرگ وی، مأمون بر برادرش شورید. یاری‏‌دهنده‌‏ی اصلی مأمون عباسی در شکست برادرش، طاهر ابن حسین ایرانی بود.

طاهر در نبرد با علی‌ بن ماهان، او را شکست داد و بدون آنکه منتظر فرمان مأمون بماند، امین را به قتل رساند.

مأمون به‌همت طاهر، برادرش امین را کنار زد و توانست بر تخت خلافت تکیه بزند. بعد از آن، طاهر را فرماندار خراسان کرد. طاهر سلسله‌ای قدرتمند نساخت؛ اما توانست ایرانیان را بعد از دویست سال از زیر حکومت عرب‏‌ها بیرون بکشد و زمینه را برای برپایی دولت‌های ایرانی مهیا کند.

زمانی که حکومت خراسان از طرف مأمون به طاهر بن حسین سپرده شد، احساسات ضدعباسی و ضدعرب افزایش یافته بود، به‌‏ویژه در خراسان. از طرفی، درباریان بغداد نیز به طاهر علاقه‌ای نداشتند؛ زیرا خلیفه‌ی قبلی یعنی امین را کشته بود. اعراب از روی طعنه او را «فرزند آتشکده» صدا می‏‌کردند؛ زیرا ملّیت او ایرانی بود. طاهر دو سال در مقام والی خراسان به مأمون خدمت کرد؛ اما بعد از مدتی در خطبه‌ها خلیفه را دعا نکرد و نامش را از خطبه‌ها انداخت؛ حتی دیگر به ‏نام خلیفه سکه ضرب نکرد. بعد از آن، اعلام استقلال نمود و حکومت طاهریان را تشکیل داد. طاهر بن حسین بعد از یک سال و شش ماه حکومت، در سال ۸۲۲ میلادی در خراسان درگذشت.

نقشه‌ی ایران در دوران طاهریان

طاهر ابن حسین، ذوالیمینین

طاهر ابن حسین بنیان‏‌گذار دودمان طاهریان در ایران، در خانواده‌‏ای ایرانی در هرات به دنیا آمده بود. عربی را آموخته بود و به ادبیات و موسیقی و سرودن اشعار عاشقانه علاقه داشت. عباسیان طاهر را دوست نداشتند؛ اما نمی‏‌توانستند کسی را بهتر از او برای حاکمیت خراسان بیابند.

گویند وقتی مأمون امام رضا(ع) را به‏‌عنوان ولیعهد خود به خراسان فرستاد، طاهر با دست چپ با امام رضا بیعت کرد و گفت که دست راست من در بیعت با خلیفه است. وقتی مأمون این سخن را شنید، گفت: «من هر دو دست طاهر را راست می‌گویم تا بیعت او بر هر دوی ما درست باشد.» به همین دلیل او را به «طاهر ذوالیمینین» می‌شناسند. برخی نیز دلیل این لقب را توانایی او در شمشیرزنی می‌دانند؛ زیرا او می‌توانست با هر دو دست به‏‌خوبی شمشیر بزند.

جانشینان طاهر ذوالیمینین

با وجود اینکه خلیفه دل خوشی از طاهر نداشت؛ اما به‏‌دلیل بیم آشوب در آن منطقه، قلمروی طاهریان را بعد از مرگ طاهر به‌‏دست پسران او، طلحه و علی و عبدالله سپرد.

عبدالله ابن طاهر فرمانروایی لایق‌ و دانا و دادگر بود. او پایتخت را از مرو به نیشابور منتقل کرد و در راه آبادانی نیشابور بسیار کوشید. او در خطبه‌ها از خلیفه نام می‌برد و هرساله خراج خراسان را می‌پرداخت؛ اما به خلیفه اجازه‌ نمی‌داد در اداره‌ی قلمروی طاهریان دخالتی کند. از عبدالله می‌توان به‌‏عنوان حکمرانی عادل و توانا در تاریخ طاهریان نام برد. بعد از عبدالله، پسر و نوه‌اش طاهر و محمد، به‌نوبت به حکومت طاهریان رسیدند.

حکومت طاهریان

طاهریان توانستند بدون هیچ‌‏گونه مخالفتی از سوی بغداد، تسلط نسبی خود را بر سراسر خراسان، سیستان، ماوراءالنهر و بخش عظیمی از جنوب دریای کاسپین و همچنین مناطق باستانی دوران مادها به دست آورند. آن‏‌ها در شرق با خوارج جنگیدند و آن‌ها را از مرزها بیرون راندند و امنیت را برقرار کردند.

در حکومت طاهریان به کشاورزان اهمیت ویژه‌ای داده می‌شد و مردمان می‌توانستند به‏‌آسودگی زندگی کنند. بدین ترتیب، حکومتی که طاهر در سال ۸۲۰ میلادی پایه‌ریزی کرد، توانست 55 سال دوام بیاورد. در زمان طاهریان، ابتدا مرو و سپس نیشابور به‌‏عنوان پایتخت حکومت انتخاب شد.

نظام حکومتی طاهریان بعدها به الگویی برای دیگر حاکمیت‌‏های شبه‌‏مستقل، ازجمله سامانیان و غزنویان تبدیل شد. این گرایش درنهایت راه را برای حذف قدرت خلفا بر سرزمین‏‌های ایران باز کرد.

نظام اداره‌‏ی کشور در طول تاریخ طاهریان

طاهر علاقه‌‏ی خاصی به رفاه کشاورزان داشت. در زمان خلافت وی قوانین مناسبی برای توزیع منابع آب از طریق کاریز وضع شده بود. همه‌‏ی اقداماتی که طاهریان انجام دادند، منتج به رضایت عمومی جامعه و ازبین‌‏رفتن بسیاری از تبعیض‌‏ها گردید. او همچنین کارزاری آموزشی به راه انداخت تا به همه خواندن و نوشتن را یاد بدهد؛ حتی کودکان نیز می‏‌توانستند از این موقعیت استفاده کنند.

البته، باید یادآور شد که طاهر قبلاً با ایفاکردن نقشی مهم در سرکوب جنبش مازیار در طبرستان و افشای نقشه‏‌های افشین علیه نظام خلافتی بغداد، وفاداری خود را به خلفای عباسی نشان داده بود. چنین شد که بغداد دیگر به‌‏طور مستقیم در امور خراسان دخالت نمی‏‌کرد. این امر به پیشرفت اداری طاهریان کمک کرد. درنتیجه، طاهریان نظام حکومتی خود را بر اساس همان روش‌‏های رایج در ایران پیش از اسلام بنا نهادند.

آن‌ها برای اداره‌ی امور از نظام دیوانی عهد ساسانی پیروی می‌کردند و دبیران ایرانی اداره‌ی امور را به دست گرفته بودند. عربی زبان علم و سیاست بود؛ اما مردم به زبان فارسی سخن می‌گفتند. طاهریان نیز به ترویج رسوم ایرانی روی خوش نشان می‌دادند.

طاهریان هم‌چنان مالیات‌‏های جمع‌‏شده در خراسان را به بغداد می‏‌فرستادند و خطبه‌‏ی نماز جمعه با نام خلیفه‌‏ی بغداد خوانده می‏شد. در مواردی که اقتضا می‏‌کرد، آن‌‏ها گزارش‌‏هایی را نیز به بغداد می‏‌فرستادند.

زوال تاریخ طاهریان

طاهر توجه دقیقی به نظم ارتش خود داشت و تلاش کرد تا عدالت را در قلمرو خود برقرار کند؛ درنتیجه مردم به او علاقه‌‏مند بودند. این امر موجب نگرانی دوستان خلیفه شد. آن‏‌ها به‌‏قدری نزد مأمون از طاهر بدگویی کردند که درنهایت او را مجبور کردند تا نامه‏‌ی توبیخی برای طاهر بنویسد. طاهر در همان شب به‏‌طور غیرمنتظره‌‏ای درگذشت. برخی مرگ طاهر را خودکشی می‌دانستند و برخی مأمون را سرزنش می‌‏کردند که دستور کشتن حاکم خود را داده است؛ زیرا مأمون به نقشه‌کشیدن برای چنین اقدامات خشنی شهره بود.

عبدالله پسر طاهر، در بخش‌‏های مختلف سرزمین‌‏های اسلامی که به‌‏تازگی فتح شده بودند، به‏‌عنوان خلیفه منصوب شد. پسر دیگر طاهر، طلحه، مدتی طولانی با طاهر در خراسان کار کرده و او نیز وفاداری خود را به خلیفه نشان داده بود. برادران و پسران طاهر، با کمک یکدیگر نظام اداره‏‌ی کشور را در خراسان و دیگر بخش‌‏های سرزمین‌‏های ازهم‌‏پاشیده‌‏ی پارس پابرجا نگه داشتند. آن‏‌ها حتی به بغداد کمک کردند تا از دست جنبش‌‏های دیگر ایرانیان ملی‏‌گرا مانند جنبش بابک رها شود. ازاین‌رو، تاریخ طاهریان در خاندان طاهر ادامه داشت و آن‌‏ها جانشین عباسیان در خراسان بودند.

خیزش یعقوب لیث صفاری و فروپاشی حکومت طاهریان

محمد ابن طاهر، آخرین حاکم طاهریان، به‏‌مدت ۱۱ سال بدون کارایی لازم حکومت کرد و خراسان را به‌‏سوی وضعیتی پر هرج‌‏ومرج برد. همچنین به‌‏دلیل قیام‌‏های مازیار و بابک، طاهریان از مرزهای شرقی غافل شدند. همین امر به خوارج فرصت فتنه‌انگیزی در مرزها را داد و بیش از پیش بر نابسامانی حکومت طاهریان افزود.

در همین زمان، یعقوب لیث، جنگجوی صفاری، در سیستان درفش قیام افراشته و پیروز شده بود. یعقوب سپس به خراسان رفت و قدرت را در آنجا به دست گرفت. قیام یعقوب لیث صفاری باعث نگرانی خلیفه شده بود؛ زیرا او نایب خلیفه نبود و قدرتش را از دربار خلیفه‌‏ی عباسی وام نگرفته بود. طاهریان تا حدودی از خلفا تبعیت می‌کردند و خود را بی‌نیاز از مشروعیت دربار عباسی نمی‌دانستند؛ اما یعقوب هیچ وابستگی‌ای به خلفای عباسی نداشت.

یعقوب توانست محمد ابن طاهر را اسیر کند و به این ترتیب، تاریخ طاهریان با افزایش قدرت یعقوب لیث صفاری در میانه‌‌ی سده‌‏ی نهم میلادی به پایان رسید. او همه‏‌ی حاکمان منصوب از طرف خلیفه‌ی عباسی را شکست داد و موفق شد کرمان، فارس و مناطقی دیگر را تصرف کند. یعقوب لیث با ارتش پرقدرت خود به نزدیکی بغداد رسید؛ اما بیماری او را امان نداد و سرانجام تسلیم مرگ شد.

برادر یعقوب، حکومت را در قلمرو‌اش ادامه داد و از خلیفه‌‏ی بغداد نیز اطاعت ‏کرد؛ اما مأمون به او اعتماد نداشت. اسماعیل سامانی، حاکم عباسی در ماوراءالنهر، برای دستگیری برادر یعقوب و زندانی‏‌کردن او حمایت شد. در پی آن، اسماعیل توانست از طرف خلیفه در بخارا بر تخت نشیند و بر همه‏‌ی استان‏‌ها حکومت کند. چنین شد که تاریخ طاهریان به پایان رسید و حاکمی دیگر از سوی خلیفه‌‏ی بغداد برای حکومت بر سرزمین‌های فتح‌‏شده‌‏ی پیش از اسلام منصوب شد.

پرسش‌های متداول تاریخ طاهریان

اگر پاسخ پرسش خود را در اینجا پیدا نکردید، در بخش دیدگاه‌های زیر این پست برای ما کامنت بگذارید و سوالتان را بپرسید. ما حتما به آن پاسخ خواهیم داد.