خلاصه تاریخ ایران؛ از آغاز تا کنون

مرور تاریخ ایران از آغاز تا کنون بیانگر قدمت چندهزارساله‌ و تمدن کهن ایران باستان است. تاریخ کشورمان از آغاز دوره تاریخی و پیدایش تمدن‌های کهن ایرانی همچون سیلک کاشان و عیلام و سرگذشت اقوام آریایی تا امپراتوری هخامنشی و دوره‌های پس از آن را در بر می‌گیرد.

در نوشتار پیش رو، خلاصه‌ای از تاریخ ایران را در جدولی با ترتیب زمانی ارائه کرده‌ایم. برای هر دوره تاریخی کشورمان هم به ارائه یک متن کوتاه در مورد تاریخ ایران بسنده کرده‌ایم تا شما با مطالعه آن، بدانید تمدن ایران چندساله است و از ابتدا تا کنون کدام سلسله‌های تاریخی در آن حکومت کرده‌اند.

تاریخ پرفرازونشیب کشورمان مملو از حکایت‌هایی است از شکوه و عظمت امپراتوری‌های ایران باستان تا دوره‌هایی که مهاجمان خارجی از هر طرف بر سرزمینمان تاختند؛ از هجوم عرب و مغول تا دست‌اندازی روس و عثمانی. در مقابل، سرنوشت ملتی پیش‌ رویمان قرار دارد که رنج‌ها را تا سرحد مرگ تاب آورده و تلاش کرده است هویت ایرانی را با تکیه بر غنای فرهنگی خود حفظ کند.

قدمت ایران چند سال است؟

قدمت ایران به بیش از 5000 سال پیش بازمی‌گردد. باستان‌شناسان ضمن تحقیق در مورد تاریخ ایران و ملاک قرار دادن پیدایش خط، دریافته‌اند که نگارش از هزاره سوم پیش از میلاد در جامعه‌های یکجانشین فلات ایران وجود داشته اشت. برخی از این تمدن‌های ایرانی عبارت‌اند از:

• تمدن باستانی جیرفت در «استان کرمان»
• تمدن باستانی عیلام در «استان خوزستان»

گاهی، منظورمان از ایران کشوری با نام و مرزهای مشخص کنونی است. در این صورت، تاریخ ایران را به دو دوره‌ تقسیم می‌کنند:

1. ایران قبل از اسلام
2. ایران بعد از اسلام

البته، افرادی که شناخت درستی از این سرزمین کهن و پیشینه‌ی تاریخی آن ندارند یا برخی مورخان غربی و افراد مغرض، قدمت ایران را به ۲۵۰۰ سال تقلیل می‌دهند و آغاز دوره تاریخی ایران را ابتدای حکومت هخامنشیان محسوب می‌کنند. به این صورت، تمدن مادها و عیلامی‌ها را نادیده می‌گیرند.

به‌طور کلی برای شناخت قدیمی‌ترین تمدن جهان، تحقیق درمورد تمدن ایران باستان و مطالعه تاریخ تمدن میان‌رودان (بین‌النهرین) اهمیت ویژه‌ای دارد؛ همین‌طور تحقیق درباره قدمت تمدن کشورهای کهن جهان که از پیشنیه تاریخی غنی برخوردارند.

جدول خلاصه تاریخ ایران

برای بهتر به‌خاطرسپردن سلسله‌های حکومتی ایران و آشنایی با خلاصه‌ تاریخ ایران، وب‌سایت «دستی بر ایران»، جدولی با ترتیب زمانی ارائه کرده است:

ردیف	سلسله حکومتی	آغاز	پایان
1	عیلامی‌ها	۳۲۰۰ پیش از میلاد	۵۳۹ پیش از میلاد
2	مادها	607 پیش از میلاد	۵۴۹ پیش از میلاد
3	هخامنشیان	550 پیش از میلاد	۳۳۰ پیش از میلاد
4	سلوکیان	330 پیش از میلاد	۲۴۷ پیش از میلاد
5	پارت ها	247 پیش از میلاد	۲۲۴ میلادی
6	ساسانیان	224 میلادی	651 میلادی
7	حمله اعراب	۶۴۲ میلادی	۸۲۱ میلادی
8	طاهریان	۸۲۱ میلادی	۸۹۳ میلادی
9	علویان	۸۲۸ میلادی	پایان تدریجی
10	صفاریان	۸۶۷ میلادی	۸۹۲ میلادی
11	سامانیان	۸۹۲ میلادی	۱۰۰۵ میلادی
12	زیاریان، آل بویه و دیلمیان	۹۲۸ میلادی	۱۰۵۲ میلادی
13	غزنویان	۹۶۲ میلادی	۱۰۴۰ میلادی
14	سلجوقیان	۱۰۴۰ میلادی	1194 میلادی
15	خوارزمشاهیان	۱۲۲۰ میلادی	۱۱۷۲ میلادی
16	ایلخانیان	۱۲۵۶ میلادی	۱۳۸۳ میلادی
17	تیموریان	۱۳۸۳ میلادی	۱۵۰۱ میلادی
18	صفویان	۱۵۰۱ میلادی	۱۷۳۶ میلادی
19	افشاریان و زندیان	۱۷۳۶ میلادی	۱۷۹۵ میلادی
20	قاجاریان	۱۷۹۵ میلادی	۱۹۲۵ میلادی
21	پهلوی	۱۹۲۵ میلادی	۱۹۷۹ میلادی

تاریخ ایران از آغاز تاکنون

رسیدن به شناخت و آگاهی از قدمت ایران و تاریخ آن، نیازمند تحقیق و بررسی پیشینه‌ی این کشور از آغاز تا کنون است. بنابراین، تاریخ ایران را از دوران ماقبل تاریخ، بر اساس یافته‌های باستان‌شناسی، به‌اختصار مرور می‌کنیم:

• قبل از ۱۰۰هزار سال پیش: دوران پارینه‌سنگی زیرین

آثار ساخته‌‌شده از سنگ در این دوران، فقط در سه استان یافت شده‌اند: خراسان، آذربایجان و سیستان و بلوچستان (فرهنگ آشولی).

• از ۱۰۰هزار تا ۴۰هزار سال پیش: دوران پارینه‌سنگی میانی

آثار این دوران در چند استان‌ یافت شده است، ازجمله لرستان، ایلام، کرمانشاهان، گلستان و تهران.

• از ۴۰هزار تا ۱۱هزار سال پیش: دوران پارینه‌سنگی زبرین

آثار این دوران در استان‌هایی یافت شده است، ازجمله لرستان، کرمانشاهان و ایلام.

• از ۲۰هزار تا ۷هزار سال پیش: دوران فراپارینه‌سنگی

آثار این دوره در استان مازندران یافت شده است.

• از ۸هزار سال پیش از میلاد: دوران نوسنگی

مشخصات زندگی در دوران نوسنگی عبارت بود از جمع‌آوری و ذخیره‌ی آذوقه، تولید غذا و یکجانشینی. آثار این دوره در بسیاری از مکان‌ها و تپه‌ها و غارهای تاریخی یافت شده است.

• از ۵هزار سال پیش از میلاد

آثار این دوره در بسیاری از مکان‌ها، تپه‌ها، غارها و پناهگاه‌های سنگی تاریخی یافت شده است.

• از ۵هزار تا ۴هزار سال پیش از میلاد

این دوره زمان رونق فناوری در زمینه‌هایی مانند سفال و آهنگری، اختراع چرخ سفالگری و ابزارهای مسی بود. آثار این دوره در مکان‌ها و تپه‌‏های تاریخی یافت شده است.

تاریخ ایران باستان؛ دوران پیش از اسلام

• از ۳هزار سال پیش از میلاد

لوح‌های گلی در اوایل و اواخر نظام‌های خط عیلامی، فرهنگ گرگان و فرهنگ‌های گیان چهارم و سوم در استان لرستان ازجمله آثار و مشخصه‌های این عصر است. آثار این دوره در مکان‌ها و تپه‏‌های تاریخی بسیاری یافت شده است.

• از ۲۶۰۰ تا ۲۵۰۰ سال پیش از میلاد

آغاز حکومت عیلامی‌ها، پادشاهان اَوان و جنگ علیه میان‌رودان.

• از ۲هزار سال پیش از میلاد

قلعه‏‌ی شغا در استان فارس یکی از بازمانده‌های این دوره است. آثار این دوره در بسیاری از مکان‌ها و تپه‌‏های تاریخی یافت شده است.

• از ۱۴۰۰ تا ۱۱۵۰ سال پیش از میلاد

این دوره، پایان فرهنگ‌های عصر برنز و آغاز فرهنگ‌های عصر آهن بود. آثار این دوره نیز در مکان‌ها و تپه‌‌های تاریخی پرشماری یافت شده‌اند.

این زمان که دوران میانی عیلامی‌ها محسوب می‌شود، جنگ میان عیلامی‌ها و بین‌‌النهرین (میان‌رودان) هنوز ادامه داشته است.

• ۱۱۵۰ تا ۵۵۰ سال پیش از میلاد؛ عیلامی‌های جدید

پس از ویرانی‌های بسیاری که از جنگ باقی مانده بود، کوروش بزرگ از انشان وارد شد و کنترل عیلام را در حدود سال ۵۵۸ پیش از میلاد به دست گرفت و فصلی دیگر از امپراتوری‌‌های بزرگ تاریخ ایران را رقم زد.

تاریخ تمدن ایران باستان

با تحقیق درباره ایران باستان درمی‌یابیم که از هزاران سال پیش، تمدن‌های بسیار کهنی در ایران ظهور و افول کرده‌اند که برخی از آنان عبارت‌اند از:

• تمدن نوشیجان در ملایر؛
• تمدن شهر سوخته در سیستان و بلوچستان؛
• تمدن تپه سیلک در کاشان؛
• تمدن عیلام در شمال خوزستان؛
• تمدن جیرفت در کرمان.

تمدن از ریشه‌ی «مدن» و به‌معنای شهر است. البته، مفهوم شهر در تاریخ با مفهوم تمدن متجانس نیست؛ اما از یک ریشه و به هم نزدیک‌اند. در واقع، تمدن شهرنشینی نیست، اما انسان متمدن وارد مرحله‌ی شهرنشینی شده است.

هنگام تحقیق در مورد تمدن ایران و جمع‌بندی متنی کوتاه درباره تاریخ ایران، باید به دو پرسش پاسخ دهیم:

• آیا منظورمان از این تمدن، اقوام و مردمانی است که از آغاز تاریخ تاکنون در مرزهای سیاسی ایران زندگی می‌کردند؟
• یا منظورمان اقوام و مردمانی است که خود را از ابتدا ایرانی می‌پنداشتند و در جغرافیایی می‌زیستند که دربرگیرنده‌ی ایران امروز است؟

نکته مهم دیگر در این خصوص، شاخص‌های تمدن است که گزینه‌های مختلفی از رفتار مردمان و سبک زندگی آن‌ها را در بر می‌گیرد:

• مراقبت از هم‌نوع
• تقسیم کار
• شیوه نگهداری مازاد مواد غذایی
• مراکز جمعیتی بزرگ
• برخورداری از دین منسجم
• نظام اداری و حکمرانی بر سرزمین
• تقسیم مردم به طبقات اجتماعی و اقتصادی
• استفاده از خط
• به‌کارگیری روش معماری برجسته
• دارابودن سبک‌های هنری منحصربه‌فرد

درخصوص دوره‌ی پیش از تاریخ، کاوش‌های باستان‌شناسی حاکی از آن‌اند که این عصر شامل چهار دوره‌ی مختلف پارینه‌سنگی، نوسنگی، عصر برنز و عصر آهن بوده است.

عیلامی‌ها

از سال‌های حدود ۳۲۰۰ پیش از میلاد، در بخشی از سرزمینمان که امروزه استان‌های همدان و ایلام و خوزستان و بوشهر و قسمتی از عراق را دربرمی‌گیرد، تمدن عیلام (ایلام) برقرار بوده است. مردمان این نواحی متشکل از قوم‌های مختلفی بودند که با اتحاد هم، امپراتوری عیلام را شکل دادند.

از نشانه‌های تمدن قدرتمند آن‌ها، ساخت شهرهای شوش و انشان و اَوان، برخورداری از ساختار سیاسی منسجم، صنعتگری، برقراری مبادلات تجاری پررونق با نواحی دیگر شامل هند و آسیای مرکزی، استفاده از خط میخی و ساخت بناهای عظیمی همچون زیگوات و پرستشگاه چغازنبیل است.

پس از قرن‌ها سرانجام، با قدرت‌گرفتن هخامنشیان، عیلام جذب این امپراتوری ایرانی شد و از مهم‌ترین استان‌های آن به‌شمار می‌رفت. داریوش اول، پادشاه هخامنشی، شهر شوش را بازسازی کرد و آن را یکی از پایتخت‌های خود و مرکز مهم اداری و حکومتی قرار داد. او از کاتبان عیلامی بهر‌ه می‌برد که سابقه‌ی کار در دستگاه دیوانی سازمان‌یافته‌ای را داشتند.

ایزدان ایلامی نزد پارسی‌ها محترم بودند و پرستش می‌شدند. زبان ایلامی و خط میخی نیز همچنان رواج داشت. صنعتگری ایلامی در زمان هخامنشیان پیشرفت کرد و فرهنگ ایلامی پایدار ماند تا فرهنگ و هنر میان‌رودانی را به دوره‌های تاریخی بعدی منتقل کند.

این فرهنگ و تمدن کهن جزوی از فرهنگ پارسی و بخشی از میراث فرهنگی تمدن ایرانی محسوب می‌شود که یکی از بزرگ‌ترین و اثرگذارترین تمدن‌های جهان باستان است و تا امروز به حیات خود ادامه می‌دهد.

مهاجرت آریایی‌ها به فلات ایران

دیدگاه‌های مختلفی درباره اقوام آریایی از دوره‌های زمانی گذشته تا کنون در جریان بوده و امروزه به موضوعی چالش‌برانگیز درباره تاریخ ایران تبدیل شده است. به‌خصوص آنکه بیشتر کاوش‌های باستان‌شناسی و نظریه‌های مطرح درباره ایران باستان در پیش از انقلاب ۱۳۵۷ را کارشناسان غیرایرانی بیان کرده‌اند که با غرض‌ورزی‌های سیاسی همراه بوده است.

بر اساس نتایج مطالعات باستان‌شناسی، موطن نخستین آریایی‌ها در خراسان بزرگ و فرارودان در جنوب دریاچۀ آرال و ازبکستان کنونی بوده است. در واقع آنچه از مهاجرت آریایی‌ها باید بدانیم، این است که حرکت آنان از مناطق شرقی‌تر ایران باستان، به‌سمت مناطق غربی‌تر بوده است. به بیان دیگر،‌ مهاجرت آریایی‌ها از بیرون ایران نبوده و در محدوده‌ی قلمرو ایران باستان رخ داده است.

هم‌سانی ژنتیکی ایرانیان امروز با یافته‌های باستانی نیز در تأیید همین موضوع، نشان می‌دهد مردمان امروزی ساکن در ایران، نوادگان هزاران نسل از دودمانی هستند که ریشه در دوران پارینه‌سنگی جدید، یعنی حدود 40هزار سال پیش، داشته‌اند. ضمن آنکه در ادوار پس‌از‌آن، با فرهنگ‌های مهاجر درآمیخته‌اند و اثر پذیرفته‌اند و هویت زیستی‌فرهنگی امروزی را پدید آورده‌اند.

مادها

دیاکو امپراتوری مادها را بنا نهاد. مادها پادشاهی آشوری را که بی‌رحم‌‌ترین قدرت آن زمان به حساب می‌آمد، سرنگون کردند و امپراتوری خود را در بخش‌های بزرگی از ایران امروزی، آذربایجان و نواحی شمالی عراق برپا ساختند. بدین ترتیب، برگی از تاریخ تمدن ایران ورق خورد.

با تحقیق در تاریخ ایران درمی‌یابیم در هزاره‌ی اول پیش از میلاد، اقوام ساکن در ایران در سه گروه مادی، پارسی و پارتی انسجام یافته و در نواحی غرب، جنوب و شرق ایران سکونت داشته‌اند.

در اواخر نیمه‌‌ی دوم قرن ۷ پیش از میلاد، اقوام مختلفی باهم متحد شدند تا پادشاهی مادها را تشکیل دهند. این قوم‌‌ها شامل اقوام ایرانی ساکن فلات ایران بودند؛ از جمله لولوبی‌ها، گوتی‌ها، کاسی‌ها، کاسپین‌‌ها، مانایی‌ها و هوری‌ها.

افزون بر این‌ها اقوام دیگری بودند که بیرون از محدوده‌ی جغرافیایی امروز ایران می‌زیستند، اما در آن زمان بخشی از اقوام ساکن در ایران باستان محسوب می‌شدند؛ مانند مصری‌ها، فینیقی‌ها، آشوری‌ها، کلدانیان، بابلی‌ها، غلاطیان، موریتانیایی‌ها، اورارتویی‌ها که با اقوام ایرانی هم‌وطن شدند.

هخامنشیان

کوروش دوم که به‌حق به او لقب کوروش کبیر داده‌اند، پایه‌گذار پادشاهی شکوهمند و عدالت‌گستر هخامنشی بود. او نه‌‌تنها فاتح سرزمین‌ها بود، بلکه پایه‌گذار منش انسانی در حکمرانی بر انسان‌ها نیز به حساب می‌آید. هخامنشیان در سال ۵۵۰ پیش از میلاد، بزرگ‌ترین امپراتوری ایرانی را شکل دادند. حکومت آن‌ها حدود دویست سال بر بیش از یک‌‌سوم جهان فرمانروایی کرد.

کوروش کبیر و داریوش سوم، دو پادشاه تأثیرگذار و مهم دودمان هخامنشی هستند. پادشاهی شکوهمند هخامنشیان با حمله‌‌ی اسکندر مقدونی به ایران از میان رفت تا برای ما فقط یادمانی پرغرور از آن در تاریخ ایران به یادگار بماند.

بیشتر بخوانید: اهمیت کوروش کبیر در تاریخ ایران

گاه‌شمار امپراتوری هخامنشیان

• ۵۵۰ سال پیش از میلاد: کوروش مادها را در پاسارگاد شکست داد و سلسله‌‏ی هخامنشیان را بنیان‏‌گذاری کرد و امپراتوری خود را گسترش داد.
• 522 تا 486 سال پیش از میلاد: داریوش اول یا داریوش بزرگ، شورشگران را سرکوب و اولین جامعه‏‌ی مدنی را در ایران تأسیس کرد و امپراتوری را گسترش داد. وی دستور ساخت تخت‌جمشید را داد.
• ۳۳۰ سال پیش از میلاد: اسکندر به ایران حمله و تخت‌جمشید نیمه‏‌ساخته را نابود کرد و امپراتوری پارس را در دست گرفت.
• ۳۲۳ سال پیش از میلاد: مرگ اسکندر.

سلوکی‌ها

بعد از حمله‌ی‌ اسکندر به ایران و تصرف آن، جانشینان او سلسله‌ی سلوکیان را در ایران برپا کردند. پس از مرگ اسکندر، سرداران سپاه او بیست سال بر سر جانشینی‌اش جنگیدند تا بالاخره سلوکوس یکم فرمانروایی ایران را تصاحب کرد.

اسکندر سعی می‌کرد خود را پیرو کوروش معرفی کند؛ به همین دلیل، حتی برخلاف سنت یونانیان، با شاهزادگانی از ایران ازدواج کرد. سرانجام، سلسله‌ی سلوکیان به‌‌دست قوم کوچ‌‌نشین پارت‌ها از میان رفت تا باز شاهد برپایی حکومتی ایرانی در تاریخ ایران باشیم.

گاه‌شمار سلسله‌ی سلوکیان

• 312 تا 281 سال پیش از میلاد: سلوکوس یکم نیکاتور، سلسله‌‏ی یونانی سلوکیان را در سرزمین پارس تأسیس کرد.
• 281 تا 261 سال پیش از میلاد: برسرکارآمدن آنتیوخوس اول و آغاز شورش‌‌های گسترده‌ی محلی. او بعد از بیست سال حکومت، در یکی از درگیری‌‏ها‌ کشته شد.
• 246 تا 226 سال پیش از میلاد: حکومت سلوکوس دوم و قدرت‏‌گرفتن تدریجی اشکانیان.
• 176 تا 164 سال پیش از میلاد: آنتیوخوس چهارم، آخرین پادشاه سلوکیان بود. اشکانیان به حکومت سلوکیان در ایران پایان دادند.

اشکانیان

مهرداد یکم که از قوم پارت بود، سلسله‌ی پارتیان (اشکانیان) را بنا نهاد. اشکانیان از قوم پارت بودند که در شرق ایران زندگی می‌کردند. آن‌‌ها مردمانی کوچ‌نشین و دلیر بودند که در فنون جنگی مهارت داشتند و توانستند سلوکیان را از سرزمین ایران عقب برانند و فرمانروایی اشکانیان را پی‌‌ریزی نمایند. آن‌ها این سلسله را به‌‌نام نیای خویش ارشک، اشکانیان نام نهادند.

گاه‌شمار دودمان اشکانیان

• 247 سال پیش از میلاد: شاهنشاهی اشکانیان از سلسله‏‌ی پارت‌ها خراسان را فتح کرد، سپس این شهر به کنترل سلوکی‌ها درآمد.
• 161 تا 138 میلادی: مهرداد یکم امپراتوری پارسیان را بنا نهاد.
• سال 123 تا 89 میلادی: مهرداد دوم پادشاه ایران بود. او با سولا، نماینده‌ی روم پیمان صلح بست و سکاهای مهاجم را از ایران عقب راند. مهرداد دوم ارمنستان و بخش بزرگی از میان‌رودان را به خاک ایران ضمیمه کرد.
• 123 تا 87 میلادی: اوج امپراتوری پارت‌ها.
• از ۸۷ سال پیش از میلاد تا ۲۲۴ میلادی: افول امپراتوری پارت‌ها و قدرت‌‏گرفتن روم. در این دوره درگیری بر سر قدرت و برادرکشی بین اشکانیان اوج گرفت و باعث ضعف دودمان اشکانی شد.
• سال 224 میلادی: اردوان پنجم از اردشیر ساسانی شکست خورد و به‌‏دست او کشته شد. سلسله‌ی اشکانیان با مرگ اردوان پنجم از بین رفت.

ساسانیان

اردشیر یکم (اردشیر بابکان) پس از شکست آخرین پادشاه اشکانی (اردوان پنجم)، سلسله ساسانیان را پایه‌گذاری کرد و از آن پس، حکومت بر ایران به دست آنان افتاد. در زمان آن‌ها به دین زرتشت و روحانیان این دین اهمیت ویژه داده شد و آتشکده‌ها رونق گرفت. نظام طبقاتی در اجتماع برقرار گردید و پادشاهان ساسانی که در بالاترین درجه‌ی اجتماعی قرار می‌گرفتند، خود را صاحب فره ایزدی می‌دانستند. حکومت ساسانیان با حمله‌ی اعراب به ایران برچیده شد.

گاه‌شمار سلسله‌ی ساسانیان

• سال 224 تا 241 میلادی: اردشیر یکم بر پارت‌ها غلبه کرد و امپراتوری ساسانیان را بنا نهاد.
• سال 241 تا 272 میلادی: شاپور یکم به امپراتوری روم حمله کرد (۲۵۲-۲۶۱ میلادی) و والرینِ امپراتور را در سال ۲۶۰ میلادی دستگیر نمود.
• سال 242 تا 273 میلادی: مانی پیامبر ظهور کرد.
• سال 250 تا 300 میلادی: مذهب ارمنستان به مسیحیت تغییر کرد.
• سال ۲۸۳ میلادی: گاروس امپراتور تیسفون را تسخیر کرد. ارمنستان و شمال بین‌النهرین به روم واگذار شد.
• سال ۳۶۳ میلادی: شاپور دوم، ژولینِ مرتد را در جنگ شکست داد و ارمنستان و شمال بین‌النهرین را تسخیر کرد.
• سال ۳۷۹ میلادی: صلح با روم برقرار شد.
• سال ۴۲۵ میلادی: هون‌های سفید به خراسان حمله کردند.
• سال ۴۸۹ میلادی: کلیسای نستوری بنا شد.
• سال 499 تا 531 میلادی: قدرت ساسانیان اوج گرفت.
• سال ۵۲۹ میلادی: ژوستینین مدارس را بست. دانشمندان به ایران مهاجرت کردند.
• سال ۶۰۸ میلادی: ساسانی‌ها به بیزانتیوم حمله کردند.
• سال ۶۱۴ میلادی: خسرو دوم دمشق و اورشلیم را تسخیر کرد و صلیب راستین را به تیسفون آورد.
• سال ۶۲۲ میلادی: هراکلیوس، خسرو دوم را شکست داد. سالی بود که حضرت محمد(ص)، پیامبر اسلام، از مکه هجرت کرد.
• سال ۶۳۲ میلادی: حضرت محمد(ص) درگذشت.
• سال 632 تا 651 میلادی: یزدگرد سوم، آخرین پادشاه ساسانی به حکومت رسید.
• سال 635 تا 641 میلادی: اعراب، دمشق و تیسفون را تسخیر کردند. آن‌ها پارس‌ها را شکست دادند و سرزمین پارس را به امپراتوری عرب الحاق نمودند.
• سال ۶۵۱ میلادی: یزدگرد سوم مُرد.

دوران پس از اسلام در تاریخ ایران

نارضایتی مردم از کشورداری ساسانیان، راه را برای حمله و کشورگشایی اعراب باز کرد. پس از فروپاشی حکومت ساسانیان و تسلط اعراب بر ایران، فصل جدیدی در تاریخ ایران گشوده و دوران پس از اسلام آغاز شد.

با مطالعه خلاصه تاریخ ایران در می‌یابیم که ایرانیان بعد از حمله‌ی اعراب سه دوره حکومت عربی را تجربه کردند؛ خلفای راشدین و خلافت اموی و خلافت عباسی. در همگی آن‏ها، کم‏وبیش شاهد قیام و شورش ایرانیان علیه حکومت اعراب هستیم. از دوره‌ی خلافت عباسیان، ایرانیان به‌‏تدریج موفق شدند حکومت‌‏های محلی نیمه‏‌مستقلی را تشکیل دهند و این آغاز زوال فرمانروایی خلفای عرب بر ایران بود.

سلسله‌های محلی بعد از حمله اعراب به ایران

• سال 661 تا 750 میلادی: حکمرانی خلفای اموی در دمشق.
• سال 750 تا 1257 میلادی: حکمرانی خلفای عباسی در بغداد.
• سال 756 تا 1031 میلادی: خلافت عربی قرطبه.
• سال 872 تا 903 میلادی: برقراری سلسله‏‌ی صفاری در خراسان.
• سال 903 تا 999 میلادی: حکومت سلسله‏‌ی سامانی در خراسان.
• سال 935 تا 1055 میلادی: ظهور آل‌‌بویه در نزدیکی شیراز.
• سال 962 تا 1044 میلادی: ظهور سلسله‏‌ی غزنویان در شرق و به چالش کشیدن سامانیان.

سلجوقیان

گاه‌شمار دوره‌ی سلجوقیان

• سال ۱۰۷۳ میلادی: اوج قدرت سلجوقی‌ها.
• سال 1090 تا 1257 میلادی: استقرار آل اسماعیل که بعداً «حشاشیون» نام گرفتند، در درّه‏‌ی الموت، جبهه‌‏ی جنوبی البرز مرکزی و نزدیک قزوین.
• سال 1117 تا 1194 میلادی: حکومت سلطان سنجر و پایان سلجوقیان در ایران.

مغول‌ها (ایلخانیان)

گاه‌شمار دوره‌ی ایلخانیان

• سال 1219 تا 1227 میلادی: ویرانی ایران به‌دست چنگیزخان.
• سال 1256 تا 1265 میلادی: بنا‌نهادن سلسله‏‌ی ایلخانی به‌دست هلاکو، نوه‏ی چنگیزخان و ‌پایتختی مراغه.
• سال 1295 تا 1304 میلادی: غازان‏خان و گرویدن نهایی او به دین اسلام.
• سال ۱۳۳۴ میلادی: پایان سلسله‌‏ی ایلخانی.

تیموریان

گاه‌شمار دودمان تیموریان

• سال 1380 تا 1393 میلادی: تیمور ایران را فتح کرد. کلیسای نستوری به حالت تعلیق درآمد.
• سال 1397 تا 1447 میلادی: تیمور هند را ویران کرد؛ سپس درگذشت. جانشین او، شاهرخ، منطقه‏‌ی «آمو دریا» را فتح کرد.
• سال 1408 تا 1453 میلادی: قره‌‏قویونلو ترکمن ظهور کرد.
• سال ۱۴۶۱ میلادی: ترک‌های عثمانی وارد شمال‌‏غرب ایران شدند و تیموریان را به شرق عقب راندند.

صفویان

گاه‌شمار حکومت صفویان

• سال 1502 تا 1524 میلادی: شاه‌اسماعیل سلسله‌ی صفویان را بنا نهاد. تشیع، مذهب رسمی کشور اعلام شد.

• سال 1587 تا 1628 میلادی: شاه عباس اول، ترک‌ها را در شمال شکست داد، بغداد را فتح و اصفهان را به پایتختی انتخاب نمود.

• سال 1624 تا 1722 میلادی: افغان‌ها، اصفهان را محاصره و تاج‌و‌تخت را تاراج کردند. دودمان صفویان نابود شد. در این زمان، سلطان‌حسین پادشاه بود. بعد از او، شاه تهماسب دوم و شاه عباس سوم تلاش کردند تا در بخش‌‏هایی از ایران، حکومت را به دست بگیرند که بی‌نتیجه بود.
• سال 1722 تا 1724 میلادی: افغان‌ها ایران را ویران و اصفهان و شیراز را تسخیر کردند. آن‏ها شاهزاده‌های صفوی را قتل‏‌عام نمودند.

افشاریان

گاه‌شمار سلسله‌ی افشاریان

• ۱۷۳۶ تا ۱۷۴۷ میلادی: خلع شاه اسماعیل صفوی از پادشاهی و پایه‌گذاری حکومت افشاریان توسط نادرشاه افشار و نایب‌السلطنه‌شدن رضاقلی‌میرزا افشار و نصرالله‌میرزا افشار؛
• ۱۷۴۷ تا ۱۷۴۸ میلادی: مرگ نادرشاه افشار و به حکومت رسیدن برادرزاده‌ی او، عادل‌شاه افشار؛
• ۱۷۴۸ تا ۱۷۴۹ میلادی: به حکومت رسیدن ابراهیم‌شاه افشار؛
• ۱۷۴۹ تا ۱۷۵۰ میلادی: به حکومت رسیدن شاهرخ‌شاه افشار و پادشاهی او تا سال ۱۷۵۰ میلادی بر کل ایران، پس از آن برعهده‌گرفتن حکومت خراسان تا سال ۱۷۹۶ میلادی، نایب‌السلطنه‌شدن نصرالله‌میرزای دوم از سال ۱۷۶۸ میلادی تا ۱۷۸۱ میلادی و همچنین نایب‌السلطنه‌شدن نادرمیرزا افشار از ۱۷۸۱ تا ۱۷۹۶ میلادی در خراسان.

زندیان

گاه شمار سلسله‌ی زندیان

• ۱۷۵۰ تا ۱۷۷۴ میلادی: اتحاد کریم‌خان زند با دو خان بختیاری و انتخاب شاه اسماعیل صفوی به پادشاهی ایران توسط او و وکیل‌الدوله‌شدن کریم‌خان زند؛
• ۱۷۷۴ تا ۱۷۷۹ میلادی: مرگ شاه اسماعیل صفوی، عدم انتخاب جانشین برای او و وکیل‌الرعایا‌شدن کریم‌خان زند؛
• ۱۷۷۹ تا ۱۷۸۲ میلادی: مرگ کریم‌خان زند و انتخاب پسر بزرگش ابوالفتح‌خان به‌عنوان فرمانروای ایران و شریک‌شدن برادر کوچکش، محمد‌علی‌خان، در فرمانروایی. دست‌به‌دست‌شدن قدرت میان پسران و برادران کریم‌خان زند؛
• ۱۷۸۲ تا ۱۷۸۵ میلادی: رسیدن فرمانروایی به صادق‌خان زند (برادر تنی کریم‌خان زند)، شکست او در مقابل یکی از خان‌های بختیاری (علی‌مرادخان) و قتل صادق‌خان زند؛
• ۱۷۸۵ تا ۱۷۸۹ میلادی: فرمانروایی علی‌مرادخان.
• ۱۷۸۹ تا ۱۷۹۵ میلادی: فرمانروایی جعفرخان زند و پس از او صِیدمرادخان زند؛
• ۱۷۹۵ میلادی: فرمانروایی لطفعلی‌خان زند.

قاجاریان

گاه‌شمار حکومت قاجاریان

• سال 1795 تا 1925 میلادی: سلسله‌‏ی قاجار در تهران و به‌‏صورت محلی حکومت می‌کرد.
• سال 1796 میلادی: آقا محمدخان قاجار، سلسله‌ی قاجاریان را تأسیس کرد.
• سال ۱۸۱۸ میلادی: در زمان حکومت فتحعلی‌‏شاه، عهدنامه‌ی گلستان بین ایران و روسیه بسته شد و طی آن، سرزمین‌هایی از شمال ایران به روسیه تسلیم گردید.
• سال ۱۸۲۷ میلادی: روسیه تبریز را تسخیر کرد.
• سال 1828 میلادی: قرارداد ترکمانچای بین فتحعلی‌شاه قاجار و دولت تزاری روسیه بسته شد. طبق این قرارداد، ایروان و نخجوان و بخش‏‌هایی از تالش به روسیه واگذار شد.
• سال 1896 تا 1906 میلادی: انقلاب مشروطه به وقوع پیوست.
• سال ۱۹۰۶ میلادی: مشروطیت اعلام شد.
• سال ۱۹۰۸ میلادی: ملّی‌گرایان قیام کردند.
• سال ۱۹۰۹ میلادی: شرکت نفت انگلیسی ایرانی تشکیل شد؛ این شرکت بعدها بریتیش پترولیوم نام گرفت.
• سال 1917 تا 1919 میلادی: قحطی بزرگ در ایران طی جنگ جهانی اول رخ داد. در این قحطی 40درصد جمعیت ایران از بین رفت.
• سال1920 میلادی: قیام شیخ محمد خیابانی در تبریز و میرزا کوچک خان در گیلان به وقوع پیوست.
• سال 1909 تا 1923 میلادی: احمد شاه آخرین پادشاه قاجار بود. رضاخان به‌‏عنوان نخست وزیر انتخاب شد.
• سال 1922 میلادی: کودتای رضاخان میرپنج و عزل احمدشاه، آخرین شاه قاجار به وقوع پیوست.سال ۱۹۲۴ میلادی: سلسله‌‏ی قاجار سقوط کرد.

دودمان پهلوی

گاه‌شمار سلسله‌ی پهلوی

• سال ۱۹۲۵ میلادی: رضاخان خود را «رضاشاه» نامید و سلسله‌‏ی پهلوی را بنیان نهاد.
• سال 1314 خورشیدی: نام‏ پارس یا پرشیا بر ایران گذارده شد و به‌‏عنوان نام رسمی کشور به جهان اعلام گردید.
• سال 1941میلادی: در جریان جنگ جهانی دوم، متفقین ایران را اشغال کردند. رضاشاه تبعید شد و محمدرضا، پسر او بر تخت ‏نشست.
• سال 1943 میلادی: کنفرانس تهران (چرچیل و روزولت و استالین) برگزاری شد. ایران دوباره تمامیت ارضی خود را به دست آورد.
• سال ۱۹۵۱ میلادی: دکتر مصدق نخست‏ وزیر شد و برای ملی‏‌شدن صنعت نفت تلاش کرد.
• سال 1953: کودتای 28 مرداد علیه نهضت ملی نفت رخ داد و طی آن محمد مصدق دستگیر و محاکمه شد. محمدرضا شاه به ایران و بر سر کار بازگشت.
• سال ۱۹۵۵ میلادی: ایران به سازمان پیمان مرکزی پیوست.
• سال ۱۹۵۹ میلادی: ایران پیمان دفاعی با آمریکا امضا کرد.
• سال ۱۹۶۳ میلادی: آیت الله خمینی در سطح کشور و در اعتراض به شاه، قیام دینی نمود.
• سال ۱۹۶۷ میلادی: محمدرضا و ملکه فرح تاج‏گذاری کردند.
• سال ۱۹۶۹ میلادی: تنش‌ها میان ایران و عراق بر سر اروندرود (شط العرب) بالا گرفت.
• سال 1971 میلادی: جشن ۲۵۰۰ ساله‏‌ی شاهنشاهی ایران برگزار شد.
• سال 1978 تا 1979 میلادی: اعتراض مردم به شاهنشاهی بالا گرفت و موجب فرار شاه و انقراض سلسله‌ی پهلوی شد.

جمهوری اسلامی ایران

گاه‌شمار دوره‌ی جمهوری اسلامی ایران

• سال ۱۹۷۹ میلادی: مردم به برقراری حکومت جمهوری اسلامی ایران تحت رهبری آیت‌ الله خمینی رأی دادند.
• سال ۱۹۸۰ میلادی: عراق به ایران حمله کرد.
• سال ۱۹۸۸ میلادی: ایران و عرق قطعنامه‏‌ی ۵۹۸ شورای امنیت را پذیرفتند و ایران آتش‌‏بس نهایی جنگ ۸ساله را اعلام کرد.
• سال ۱۹۸۹ میلادی: آیت‏‌الله خمینی درگذشت و آیت‌‏الله خامنه‌ای به‌‏عنوان ولی فقیه کشور انتخاب شد.

بیشتر بخوانید: تاریخ ایران و سلسله‌های حکومتی

پرسش‌‏هایی درباره‏‌ی خلاصه تاریخ ایران

اگر پاسخ پرسش خود درباره‏‌ی تاریخ ایران را اینجا پیدا نکردید، در بخش دیدگاه‌های زیر این پست برای ما کامنت بگذارید و سؤالتان را بپرسید. ما حتماً به آن پاسخ خواهیم داد.

عمده‌ترین تمدن‌های ایران پیش از دوره‌‏ی تاریخی کدام هستند؟

در تاریخ ایران، تمدن‌های مختلفی وجود داشته‌اند که برخی از آن‌ها حکومت‌هایی مستقل بودند و برخی مستقل نبودند. عمده‌ترین این تمدن‌ها عبارت‌‏اند از:

• تمدن شهر سوخته در سیستان
• تمدن شهداد در کرمان
• تمدن سیلک در کاشان
• تمدن تپه‌ی مارلیک در گیلان
• تمدن جیرفت در کرمان
• تمدن عیلام در خوزستان
• تمدن تپه حسنلو در آذربایجان

تمدن ایران چندساله است؟

قدمت تمدن ایران به بیش از ۷۵۰۰ سال پیش برمی‌گردد. این تخمین با بررسی قدیمی‌ترین آثار کشف‌‌شده از دوره‌ی یکجانشینی در ایران، مانند تپه‌ی سیلک، تپه‌های ساوجبلاغ و… به دست آمده است.

دوره‏‌ی پیش از تاریخ ایران به چه دوره‌ای گفته می‌شود؟

منظور از دوره‌‌ی پیش‌از‌تاریخ، دوره‌ای است که هنوز خط اختراع نشده بود و انسان‌ها برای ثبت وقایع و گزارش زندگی خود توانایی نداشتند. تاریخ‌‌نگاران بر اساس آثار به‌‌جای‌‌مانده از آن دوران، تخمینی از نحوه‌‌ی زندگی و وضعیت مردم ارائه می‌کنند.

دوره‏‌ی پیش از تاریخ ایران به چند دوره تقسیم می‌شود؟

به‌‏طور کلی، دوره‏‌ی پیش از تاریخ ایران به چهار بخش تقسیم می‌شود:

1. دوران پارینه‌سنگی و فراپارینه‌سنگی (از حدود یک میلیون سال تا حدود ۱۲ هزار سال پیش)
2. دوره‌‏ی نوسنگی (از حدود ۱۰ هزار تا حدود ۸ هزار سال پیش)
3. دوره‏‌ی مس‌سنگی (از حدود ۸ هزار تا ۵۳۰۰ سال پیش)
4. دوره‏‌ی برنز (از حدود ۵۳۰۰ تا حدود ۴۰۰۰ سال پیش)

آیا همه‌‏ی ایرانی‌ها آریایی هستند؟

چیزی به‌‌نام نژاد خالص در دنیا وجود ندارد. آریایی‌ها در هزاره‌‌ی دوم پیش از میلاد در ایران زندگی می‌کردند. آن‌ها با سایر اقوام ایرانی و غیر ایرانی مهاجر درهم آمیختند.

درخور توجه است که به‌تازگی برخی از متخصصان ابراز داشته‌اند که پدیده‌ی مهاجرت قوم آریایی به فلات ایران صورت نگرفته است؛ بلکه اقوام و نژادهای گوناگونی که آن‌ها را آریایی می‌خوانیم، همواره در این فلات زندگی می‌کرده‌اند و مهاجرت آن‌ها از مناطق شرقی‌تر ایران قدیم به‌سمت مناطق غربی‌تر فلات ایران بوده است. برخی از آن‌ها نیز به‌سمت هند و برخی نیز از کشورهای شمالی ایران آن زمان به‌طرف اروپا مهاجرت کرده‌اند.

آیا کشور ایران از ابتدا با همین نام خوانده می‌شد؟

خیر. نام پیشین کشور ایران، پارس یا پرشیا بود. در متون کهن اوستایی نیز نام ایران ذکر شده است. از زمان پهلوی اول، این نام به ایران تغییر یافت.

آیا همه‏‌ی ایرانیان پارسی هستند؟

ایرانیان یک ملت هستند که از اقوام مختلف پارسی، کرد، بلوچ، گیلکی، عرب، لر و آذری تشکیل شده‌اند. پارسیان هم یکی از اقوام ایرانی است.

آیا ایرانیان در شکل‌گیری تمدن بشری نقشی داشته‌اند؟

ایرانیان از دیرباز نقش بسیار مهمی در شکل‌گیری تمدن‌های باستانی جهان داشته‌اند و از هزاره‌‌ی ششم پیش از میلاد به یکجانشینی رو آورده‌اند. وجود دانشگاه جندی‌شاپور در حدود ۲۵۰ میلادی در ایران، برخورداری ایرانیان از علم پزشکی باستان و طب سنتی ایران، برخورداری از خط در تمدن جیرفت پیش از خط میخی و آثار معماری، همگی نشانه‌های قدمت تمدن کهن پارسی است که به دیگر مناطق جهان نیز انتقال می‌یافتند.

دوره‏‌ی تاریخ ایران باستان (دوره‌‏ی تاریخی) از چه زمانی آغاز می‌شود؟

تاریخ‌‏نگاران از پیدایش مادها (۵۴۹ پیش از میلاد) تا پایان پادشاهی ساسانیان و حمله‌‏ی اعراب به ایران (۶۴۲ میلادی) را دوران ایران باستان می‌نامند.

تاریخ ایران چند سال است که شکل گرفته است؟

تمدن‌های باستانی ایران از 5000 سال پیش در فلات ایران برقرار بوده‌اند. البته، برخی قدمت ایران را به شروع حکومت‌های مرکزی ایران و آغاز سلسله‌‌ی هخامنشیان در سال ۵۵۰ پیش از میلاد، نسبت می‌دهند. اما تاریخ ایران از پیش از آن و در دوره‌ی عیلامی‌ها نیز از تمدن و حکومت برخوردار بوده است.

بنیان‌‌گذار اولین حکومت مرکزی در ایران که بود؟

کورش کبیر در ۵۵۰ سال پیش از میلاد، سلسله‌‌ی حکومت مرکزی هخامنشیان را پایه‌گذاری کرد.

قدیمی‌ترین اشیای باستانی ایرانیان مربوط به چند سال پیش است؟

قدیمی‌ترین اشیای دست‌‌ساخته‌‌ی بشر در ایران به ۲۰۰هزار سال پیش باز می‌گردد که از سنگ ساخته شده‌اند.

قدیمی‌ترین آثار معماری ایرانیان مربوط به چند سال پیش است؟

ایرانیان از ۸هزار سال پیش، به ساخت خانه‌ در دشت ساوجبلاغ و تپه‌های سیلک و هرسین پرداخته‌اند.

تعداد تپه‌های تاریخی در ایران چقدر است؟

برآورد شده است که ایران ۲۰۰هزار تپه‌‌ی تاریخی متعلق به دوران‌ مختلف پیش از تاریخ و دوران تاریخی دارد.

ایران در طول تاریخِ قبل از اسلام چند سلسله‌‌ی حکومتی مقتدر به خود دیده است؟

وسیع‌‌ترین قلمرو و مقتدرترین فرمانروایی در طول تاریخ ایران پیش از اسلام متعلق به حکومت هخامنشیان بود. البته، ساسانیان نیز در مقاطعی از تاریخ ایران قبل از اسلام، با اقتدار تمام ظاهر شده بودند.

در تاریخ ایران بعد از اسلام، کشور ما چه مدت در اشغال اعراب بود؟

اعراب در سال ۶۴۲ میلادی به ایران حمله کردند و باعث سقوط سلسله‌‌ی ساسانیان شدند. این اشغال تا سال ۸۲۱ میلادی ادامه داشت؛ سپس طاهریان حکومتی نیمه‌‌مستقل بنا کردند.

دوره‌‌ی اسلامی تاریخ ایران چگونه آغاز شد و به چه دوره‌‌ای گفته می شود؟

در تاریخ ایران، دوره‌‌ی اسلامی با سقوط ساسانیان و پیروزی اعراب آغاز شد. فتح ایران توسط اعراب، تغییرات عمده‌ای را در عرصه‌‌های مختلف ازجمله اجتماعی و مذهبی و سیاسی به وجود آورد. به همین دلیل، بسیاری از کارشناسان، عنوان «دوره‌‌ی اسلامی» را برای ایران بعد از اسلام به کار می‌‌برند.

تاریخ ایران شاهد کدام جنگ‌‌های بزرگ بوده است؟

جنگ با یونانیان در سال ۳۳۰ پیش از میلاد و آغاز سلسله‌‌نبردها با رومیان در سال ۲۷۲ میلادی، دو نبرد عمده در ایران باستان بودند.

در طول تاریخ ایران از ابتدا تاکنون، کشور ما چند حمله به خود دیده است؟

با مطالعه خلاصه تاریخ ایران، در این خصوص، به این جمع‌بندی می‌رسیم:

• حمله‏‌ی اسکندر: ۳۳۰ پیش از میلاد
• حمله‌‏ی رومیان: ۲۸۳ میلادی
• حمله‌ی اعراب: 633 میلادی
• حمله‏‌ی ترک‏‌های سلجوقی: ۱۰۳۷ میلادی
• حمله‏‌ی مغول‏‌ها: ۱۲۱۹ میلادی
• حمله‏‌ی تیمور: ۱۳۸۰ میلادی
• حمله‏‌ی افغان‏‌ها: ۱۷۲۲ میلادی
• حمله‌‏ی ترک‏‌های عثمانی: ۱۴۶۱ میلادی
• حمله‏‌ی روس‌‏ها: ۱۸۲۷ میلادی
• حمله‏‌ی نیروهای متفقین: ۱۹۴۱ میلادی
• حمله‌‏ی عراقی‏‌ها: ۱۹۸۰ میلادی