میدان و برج آزادی تهران؛ نمادی مدرن با هویتی تاریخی

هر کشوری نمادی دارد که از آن طریق، در دنیا شناخته می‌شود. «برج آزادی تهران» و «برج میلاد» نیز دو نماد ایران هستند. برج میلاد به‌دلیل ارتفاع و بلندی‌اش، «نماد اصلی کشور» محسوب می‌شود. در‌حالی‌که دیرینگی برج آزادی نسبت به آن بیشتر است و کشورهای دیگر، ایران را با این برج می‌شناسند.

برج آزادی در قسمت مرکزی «میدان آزادی» قرار دارد که یکی از میدان‌های اصلی غرب تهران محسوب می‌شود. با توجه به اینکه در گذشته، این میدان به نام «میدان شهیاد» معروف بود، برج مزبور با نام شهیاد نیز شناخته می‌شود. این اثر تاریخی در سال ۱۳۵۳ خورشیدی به ثبت ملی ایران رسید و هم‌اکنون از جاهای دیدنی تهران به شمار می‌رود. در این نوشتار، ضمن شرح تاریخ ایجاد میدان و برج واقع در مرکز آن، ویژگی‌های برج و تک‌تک طبقات آن را شرح می‌دهیم.

تاریخ ساخت میدان و برج آزادی تهران

در سال ۱۳۳۹ خورشیدی، حکومت پهلوی تصمیم گرفت در محل ورودی غربی پایتخت در «سه‌راه مهرآباد»، بنای یادبودی بسازد. ابتدا قصد بر این بود که بنای مزبور به شکل «تاق نصرت» باشد؛ اما نظرسنجی‌ها نشان داد تاق نصرت از عظمت کافی برخوردار نیست.

بنابراین، در سال ۱۳۴۵ خورشیدی، مسئولان وقت بین معماران ایرانی مسابقه‌ای برگزار کردند تا از میان طرح‌های ارائه‌شده، طرح مناسب را انتخاب کنند. در این مسابقه، طرح معماری به نام «حسین امانت»، دانش‌آموخته‌ی «دانشکده‌ هنرهای زیبا‌ی دانشگاه تهران» برنده‌ی مسابقه شد. بدین ترتیب، اجرای این طرح در سال ۱۳۴۸ خورشیدی آغاز شد و دو سال بعد، به بهره‌برداری رسید. طی این طرح، میدانی در بخش غربی تهران ایجاد کردند. سپس، در مرکز آن طبق طرح حسین امانت، برج باشکوهی ساختند که برج شهیاد نام گرفت.

سایت آرک دیلی از حسین امانت نقل می‌کند:

«این طرح اوج هر آنچه است که در مدرسه معماری و سفرهایم به دور ایران آموخته‌ام.»

پس از آن، جشن افتتاحیه به همین مناسبت برگزار شد که «محمدرضا پهلوی» به‌همراه همسرش و ۳هزار مهمان داخلی و خارجی در آن حضور داشتند. در این جشن، پادشاه ایران از «منشور حقوق بشر کوروش بزرگ، پادشاه هخامنشی» پرده برداشت که اولین نوشته‌ی حقوق بشر است.

به‌تدریج و در گذر زمان، برج شهیاد به‌عنوان نماد ایران معرفی شد. در زمان پهلوی، مسئولیت نگهداری از این برج بر عهده «وزارت فرهنگ و هنر تهران» قرار داشت.

برخی از اجتماعات مردم در زمان وقوع انقلاب ۵۷ در محوطه همین برج بر پا شد. با پیروزی انقلاب، جشن بازگشت امام خمینی از پاریس به تهران نیز در همین محل برگزار گردید. سپس، نام این برج را از «شهیاد» به «برج آزادی تهران» تغییر دادند. در این زمان، مسئولیت نگهداری از برج به «وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی» واگذار شد. هم‌اکنون نیز این مسئولیت به «بنیاد رودکی» سپرده شده است.

در برخی از انتخابات ریاست جمهوری، شعارهایی بر روی پایه‌های این برج نوشته شده است که جلوه‌ی زیبایی ندارد. همچنین، از سال ۱۳۹۲ خورشیدی تاکنون، برج آزادی تهران وضعیت تخریبی نگران‌کننده‌ای را سپری می‌کند.

با اینکه برج آزادی تهران به ثبت آثار ملی رسیده است، هنوز حریمی برای آن تعریف نکرده‌اند؛ همین موضوع باعث شده است تا در سال‌های اخیر، مسجد مرتفعی در قسمت شمال غربی این بنا ساخته شود که احتمال دارد در روند ثبت جهانی برج آزادی خدشه وارد کند.

ویژگی‌ها و سبک معماری میدان و برج مرکز آن

قرارگیری میدان آزادی در غرب تهران باعث می‌شود که مسافران ورودی به تهران از فرودگاه مهرآباد و ترمینال غرب و بزرگراه لشکری، ابتدا با این میدان روبه‌رو شوند. در حاشیه‌ی این میدان بیضی‌شکل، دو مسیر سواره‌رو مشاهده می‌شود که در برخی قسمت‌ها حالت زیرگذر دارد. در میانه‌ی میدان نیز برج واقع شده و فضاهای خالی اطراف آن دارای چمن‌کاری‌های شش‌ضلعی یا لانه‌زنبوری است.

از چهار ضلع میدان امکان دسترسی به قسمت‌های مختلف پایتخت وجود دارد. در ادامه، مسیرهای مختلف چهار جهت آن را معرفی می‌کنیم:

• از شمال، بزرگراه محمد علی جناح؛
• از جنوب، بزرگراه آیت‌الله سعیدی؛
• از شرق، خیابان آزادی؛
• از غرب، بزرگراه لشکری.

میدان مزبور مساحتی در حدود ۵۰‌هزار مترمربع را شامل می‌شود و دومین میدان بزرگ ایران پس از میدان نقش جهان اصفهان به شمار می‌رود. این میدان هم‌اکنون به محلی برای تجمع تاکسی‌ها و اتوبوس‌هایی تبدیل شده است که عازم شهرهای اطراف تهران‌اند. البته، بیشتر به‌طرف شهرهای شمالی و غربی ایران.

نقشه‌ی این میدان را از نقشه‌ی سقف مسجد شیخ لطف‌الله اصفهان اقتباس کرده‌اند. با این تفاوت که به‌جای طرح دایره، از طرح دو بیضی با کانون‌های متفاوت بهره برده‌اند. آب‌نماهای موجود در میدان نیز با الهام از آب‌نماهای میدان باغ فین کاشان ایجاد شده‌اند.

برج آزادی تهران در مرکز میدان آزادی ساخته شده است. این بنا در امتداد محور شرقی‌‌غربی و حدود یک‌سوم شرقی میدان قرار دارد.

بنای برج در چهار طبقه و با تلفیقی از «معماری دوره‌ی هخامنشیان، ساسانیان و معماری ایرانی پس از اسلام» ساخته شده است. طول آن ۶۳ متر و ارتفاعش ۴۵ متر است. این برج به‌دلیل نزدیک‌بودن به فرودگاه مهرآباد، نمی‌توانست ارتفاعی بیشتری داشته باشد.

بر اساس روایات مختلف، در ساختمان برج آزادی تهران، ۲۵هزار قطعه سنگ مرمر بریده‌ی جوشقانِ اصفهان و ۹۰۰ تن آهن» به کار رفته است. به هنگام ساخت برج آزادی، از طرح‌های معماری بومی ایرانی نظیر بادگیر، باغ ایرانی، چهارتاقی، کاربندی و انواع کاشی‌کاری بهره برده‌اند.

در سبک معماری برج، «خطوط موازی و کشیده‌ی پایه‌ها» نمایانگر «سبک معماری هخامنشیان»، «قوس اصلی میان برج» متعلق به دوره‌ی ساسانیان و نماد «تاق کسری» و «قوس شکسته‌ی بالای آن» به دوره‌ی پس از ورود اسلام به ایران مربوط می‌شوند. فضای بین دو قوس مزبور، دارای «رسمی‌بندی» به سبک ایرانی است که حسین امانت آن را از گنبد مساجد الهام گرفته است.

افزون بر این‌ها، آب‌نما و فواره‌هایی در محوطه‌ی اطراف برج و در میدان آزادی تعبیه شده‌اند که نمایانگر باغ‌های ایرانی است. در این میدان، یک سرازیری ایجاد کرده‌اند تا افرادی که از سمت فرودگاه مهرآباد وارد آن می‌شوند، احساس کنند به‌طرف بالا حرکت می‌کنند.

از نظر هندسی، این برج یک مکعب‌مستطیل است که بر روی چهار پایه‌ی خود می‌چرخد. سپس، در قسمت بالا، به شانزده‌ضلعی تبدیل می‌شود. در آخر، انتهای این شانزده‌ضلعی، به شکل گنبد درمی‌آید. گنبد مزبور، فقط از قسمت داخلی برج مشاهده می‌شود.

در نمای خارجی برج، از سنگ‌های سفیدرنگی استفاده شده است که با شیارهای فیروزه‌ای‌رنگ از هم جدا شده‌اند. این برج دارای چهار نما است که دو به دو با هم متقارن‌اند.

به‌طور کلی، ساختمان برج آزادی تهران دارای ۴ آسانسور، ۲ راه‌پله و ۲۸۶ پله است. در قسمت زیرین این ساختمان، محوطه‌ای وجود دارد که در آن، سالن نمایش، نگارخانه، کتابخانه و موزه بر پا کرده‌اند.

پایه‌های ساختمان مزبور از سنگ‌هایی به ابعاد ۳٫۲ × ۱٫۶ متر ساخته شده‌اند. سنگ‌ها‌ با بتن و آهن ضدزنگ به هم متصل هستند و در پشت آن‌ها، سطحی ناهموار قرار دارد. انتخاب سطح ناهموار موجب می‌شود سنگ‌ها بر روی سطح نلغزند.

هرکدام از سنگ‌های کنار هم، با ماده‌ی مخصوص قابل‌انعطافی بندکشی شده‌اند. این ماده از شکستن سنگ‌ها بر اثر انقباض و انبساط در سرما و گرما، جلوگیری می‌کند.

ویژگی‌های برج آزادی از ورودی تا بالاترین طبقه

ورودی این برج در قسمت شمالی میدان آزادی قرار دارد که از طریق آن، به حیاطی راه می‌یابید که ۵ متر از سطح زمین پایین‌تر است. در ضلع‌های شمالی و جنوبی و شرقی حیاط مزبور، درهایی قرار داده‌اند که ورودی‌های برج محسوب می‌شوند. در گذشته، هرکدام از این ورودی‌ها یک درِ سنگی داشت که وزن هر لنگه‌ی آن به ۳٫۵ تُن می‌رسید. امروزه، آن درهای سنگین با درهای شیشه‌ای، جایگزین شده‌اند.

محل نگهبانی و بلیط‌فروشی برای ورود به داخل برج، در ورودی شمالی قرار دارد. ورودی‌های جنوبی و شرقی نیز به‌ترتیب به قسمت «سالن تشریفات و سالن ایران‌شناسی» راه می‌یابند‌ که در زیرزمینِ برج واقع شده‌اند.

بنای مزبور دارای یک زیرزمین و سه طبقه است که در ادامه، به توضیح مختصری درباره‌ی آن‌ها می‌پردازیم:

زیرزمین

در این قسمت، سالن‌های ایران‌شناسی و تشریفات، گذرگاه پیشینیان، تالار آینه، نگارخانه‌ی اقوام و بوستان، کتابخانه، راهروی فناوری، تالار کهن، سالن مولتی‌ویژن، سالن سینمای کوچک و آسانسور برج آزادی قرار دارند. این برج دو آسانسور دارد که یکی از آن‌ها به زیرزمین و طبقه‌ی اول و دیگری به طبقه‌ی دوم و سوم دسترسی دارد. قسمت‌های مختلف زیرزمین عبارت‌اند از:

سالن ایران‌شناسی: این سالن با مساحت ۱٫۲۲ متر مربع، دارای ماکتی است که استان‌های مختلف کشور روی آن نشانه‌گذاری شده‌اند. این ماکت در مسیری به‌شکل U، روی نوار نقاله‌ی متحرکی در حال حرکت است و تصاویر مختلفی را از مراکز تاریخی و مذهبی و… به نمایش می‌گذارد. بدین ترتیب، در عرض ۱۵ تا ۲۰ دقیقه می‌توانید سراسر ایران را بر روی ماکت تماشا کنید. برای مثال، در قسمت شمالی این سالن، آب‌نمایی با نمای کاشی‌کاری و سنگ‌کاری برای نمایش دریای خزر و در جنوب آن حوضچه‌هایی جهت نمایش خلیج فارس و دریای عمان ایجاد شده‌اند.

سالن تشریفات: برای پذیرایی از مهمانان ایجاد شده است. از تزیینات این سالن نقش‌و‌نگارهای زیبا بر روی دیوارهای بتنی و تزیینات سقف درخور توجهند.

سالن مولتی‌ویژن: این سالن که نوعی سالن نمایش به شمار می‌رود، با امکانات نور، صدا و تصویر باکیفیت محل مناسبی برای اجرای تئاتر توسط هنرمندان است. گفتنی است که قابلیت‌های مختلف سالن مولتی‌ویژن مثل پخش فیلم سینمایی، برگزاری کنسرت و همایش‌های مختلف باعث شده‌اند که این نام را برای آن انتخاب کنند.

گذرگاه پیشینیان: در این گذرگاه، اشیای مختلف تاریخی و آثار هنرمندان بر اساس دوره‌های تاریخی در معرض نمایش قرار می‌گیرند. گذرگاه مزبور، در قسمت ورودی برج آزادی قرار گرفته و دارای در‌های سنگی زیبایی است که جلوه‌ی ویژه‌ای به آن بخشیده‌اند.

تالار آیینه: در این تالار ۱۳ غرفه وجود دارند که این گزینه‌ها در آن نمایش داده می‌شوند: طرح‌های حجمی و تصاویر نمادین از شهرسازی، حیات وحش، صنعت نفت، محیط زیست و ورزش.

نگارخانه‌ اقوام: راهرویی است به شکل «نیم‌دایره» با هشت ویترین برای به‌نمایش‌گذاشتن صنایع دستی و اشیای مرتبط با مردم‌شناسی.

نگارخانه بوستان: سالنی بزرگ است با نورگیری مناسب برای نمایش آثار تجسمی و کارگاه‌های آموزشی هنری.

کتابخانه: مکانی با مساحت تقریبی ۲۰۰ متر مربع است که در آن ۱۱هزار جلد کتاب با موضوعات مختلف وجود دارد. در این کتابخانه، نشریات ادواری نیز در دسترس است که روزانه در اختیار علاقه‌مندان قرار می‌گیرند.

راهروی فناوری: در این قسمت، «ربات‌های» بسیاری وجود دارند که به دست مهندسان ایرانی ساخته شده‌اند؛ از جمله‌ ربات پیانیست و ربات پاسخگو. افزون بر آن، در این راهرو بخش‌های دیگری نظیر «سامانه‌ی تصویری هوشمند» و «پایگاه دانستنی‌ها» مشاهده می‌شوند که ویژگی‌های خاص خود را دارند.

تالار کهن یا موزه اصلی: دارای ویترین‌های مخصوص آثار هنری و تاریخی است. «نمایشگاه زیورآلات بانوان دوران قاجار» که به گنجینه‌ی کاخ‌موزه سعدآباد اختصاص داشت، بعدها، با همت بنیاد رودکی در این تالار برپا شد. گفتنی است که آسانسورها و راه‌پله‌ها در این قسمت از زیرزمین برج تعبیه شده‌اند تا از طریق آن‌ها به طبقات بالاتر دسترسی پیدا کنید. افزون بر آن، فروشگاهی نیز در این قسمت وجود دارد که در آن، محصولات فرهنگی مرتبط با برج به فروش می‌رسند.

طبقه‌ی اول

این طبقه با فاصله‌ی ۲۳متری از زمین قرار دارد و فقط برای تعمیر آسانسور استفاده می‌شود. طبقه‌ی مزبور، دو دیوار بتنی کج دارد که پنجره‌های کوچک و آبی‌رنگی روی آن‌ها مشاهده می‌شوند. این پنجره‌ها از زیر تاق آزادی قابل دیدن هستند.

این طبقه از برج به‌وسیله‌ی قوس اصلی و دو قوس شرقی و غربی احاطه شده است. در قسمت پشتی دیوارهای شیب‌دار، «کاشی‌کاری‌های پرطاووسی» مشاهده می‌شوند.

طبقه‌ی دوم

در ارتفاع ۳۳ متری از سطح زمین قرار دارد و در میانه‌ی سقف آن، گنبدی بتنی با «طرح شمسه» تعبیه شده است. این گنبد نور طبقات اول و دوم را تأمین می‌کند. دیوارها و سقف این طبقه و سایر طبقات برج، با بتن مسلح یا تقویت‌شده با میلگرد ساخته شده و به رنگ سفید رنگ‌آمیزی شده‌اند. این نوع سفید‌کاری اولین بار در برج آزادی به کار گرفته شد.

در طبقه دوم برج، ترکیبی از معماری سنتی و مدرن در معرض نمایش قرار دارد. سقف طبقه‌ی مزبور نیز مشابه سقف مسجد شیخ لطف‌الله اصفهان طراحی شده است. در این طبقه، عکس‌های تاریخی به نمایش درآمده‌اند.

طبقه‌ی سوم

این طبقه ۳۹٫۵ متر از سطح زمین ارتفاع دارد. در معماری سقف آن، با تأثیر از معماری بادگیرهای ایرانی، شکاف‌های مستطیل‌شکل و عمودی ایجاد کرده‌اند. در این طبقه، پنجره‌های لانه‌زنبوری ساخته شده‌اند که از پشت شیشه‌های آن، نمایی از شهر تهران قابل مشاهده است.

پشت بام

پشت بام از طبقه‌ی سوم تا ارتفاع ۴۶٫۲۵متری امتداد می‌یابد. در این قسمت، گنبد زیبایی وجود دارد که از بالاترین سطح برج بیرون زده است. گنبد مزبور، مشابه گنبدهای مقبره‌ها و امامزاده‌ها به رنگ فیروزه‌ای است.

بازدید از برج آزادی تهران را در برنامه‌ی سفر خود بگنجانید

«دستی بر ایران» ضمن معرفی جاذبه‌های گردشگری تهران، شما را به بازدید از برج آزادی دعوت می‌کند. همچنین، در تلاش است با ترویج گردشگری میراث فرهنگی، علاوه بر معرفی آثار تاریخی، گامی در جهت ارائه‌ی تصویری از «هویت ملی دیرینه‌ی ایرانی» بردارد.

برج آزادی کجاست؟

برج آزادی در میدان آزادی تهران قرار دارد. این برج در نزدیکی فرودگاه مهرآباد و ورودی غربی شهر تهران ساخته شده است. موقعیت مکانی دقیق برج آزادی را در زیر مشاهده می‌کنید:

پرسش‌های متداول درباره میدان و برج آزادی تهران

اگر پاسخ پرسش خود را در اینجا پیدا نکردید، در بخش دیدگاه‌های این پست برای ما یادداشت بگذارید و سؤالتان را بپرسید. ما در زمانی کوتاه به آن پاسخ خواهیم داد.