دیوارها همواره یکی از مهم‌ترین عناصر دفاعی هر شهر برای مقابله با دشمنان بوده اند. دیوارهای معروفی در دنیا وجود دارند. بزرگترین دیوار دفاعی جهان دیوار چین و پس از آن دیوار سمیز آلمان نام دارد. سومین مورد، دیوار بزرگ گرگان (دیوار بزرگ اسکندر، دیوار سرخ) است که به عنوان یک اثر ملی در ایران ثبت شده و از جاهای دیدنی گرگان به حساب می‌آید.
این دیوار در متون قدیمی با نام مار سرخ نامگذاری شده‌است. همچنین موقعیت آن بسیار استراتژیک بوده است. هم‌اکنون تقریباً تمام این دیوار از میان رفته است و تنها بخش‌های کوچکی از آن باقی است که در زیر خاک مدفون شده است.
نام های دیگر این سازه، دیوار دهستان، دیوار گمیشان، تجنبار، مار سرخ، دیوار بزرگ اسکندر، سد اسکندر، سد انوشیروان، سد فیروز، دیوار دفاعی گرگان، قزل ئیلاق، قزل آلانگ و آلان (به زبان ترکمنی) و دیوار سرخ است. اسامی دهستان و گمیشان به علت محل قرار گیری این دیوار به آن اطلاق می شوند.
پیشینه ثبت این اثر در نوشته های قدیمی و تاریخی
از دیوار بزرگ گرگان در تعداد زیادی از نوشته‌های تاریخی یاد شده است. از جمله آنها:
- 864 میلادی: بلاذری در فتوح البلدان
- 903 میلادی: ابن فقیه در البلدان
- 912 میلادی: ابن خردادبه در مسالک و الممالک
- 982 میلادی: حدود العالم من المشرق الی المغرب
- قرن دهم میلادی: فردوسی در شاهنامه
- قرن یازدهم میلادی: ثعالبی، غرور ملوک فرس و سیرهم
- 1051 میلادی: گردیزی، زین‌الاخبار
- 1208 میلادی: محمد نجیب بکران، جهان نامه
شماری از کتب تاریخدانان معاصر که درباره دیوار بزرگ گرگان نوشته‌اند:
- مارکوارت در شهرستان‌های ایران
- رابینو در سفرنامه طبرستان و استرآباد
- رومن گیرشمن در ایران از آغاز اسلام تا ساسانیان
- سعید نفیسی در تاریخ تمدن ایران ساسانی
- مسیح ذبیحی در استرآباد نامه
- اسدالله معینی در جغرافیای تاریخی گرگان و دشت
- امین گلی در تاریخ سیاسی و اجتماعی ترکمن‌ها
- لسترنج در سرزمین‌های خلافت شرقی
ابعاد و اندازه های دیوار بزرگ گرگان
ارقام گوناگونی پیرامون طول این سازه وجود دارد. بعضی مورخین تا صد و هشتاد فرسنگ طول این دیوار را تخمین زده اند. بسیاری معتقدند این دیوار بخشی از دیوار بزرگتری است.
دیوار بزرگ گرگان طولی حدود 200 کیلومتر و عرض بین 2 تا 10 متر داشته است. همچنین ارتفاع احتمالی آن 6 تا 8 متر بوده است. مصالح اصلی آن آجر به رنگ سرخ به ابعاد 40X40X10 سانتیمتر با ملات گل آهک و در برخی نقاط ساروج می باشد.
همچنین این دیوار در برخی نقاط دارای تزیینات زیبایی با ملات گچ است. این اثر در طول مسیر خود دارای تاسیسات وابسته نظیر خندق، قلعه های متصل به دیوار، کوره های آجر پزی، سد خاکی، کانال آبرسانی و قلعه شهرهای مجاور دیوار در ضلع شمال و جنوب دیوار گرگان است. همچنین از لحاظ استحکامات و ساختار دفاعی از دیوار چین پیشرفته تر است.
مصالح به کار رفته در دیوار گرگان
در مورد جنس سایر مصالح در دیوار نیز پیش بینی های گوناگونی وجود دارد. بعضی آن را از سنگ و سرب، بعضی دیگر از آجر و آهک، آجر و گچ، سنگ و گچ، سنگ مرمر و خشت پخته می دانند. بخشی از دیوار که در روستای گوگجه (شمال کلاله) از زیر خاک بیرون آمده است. این بخش از آجرهای بزرگ ساخته شده‌است.
بررسی‌های باستان شناسان دانشگاه‌های ادینبورگ و دورهام، نشان می‌دهد در ساخت این دیوار ده‌ها میلیون تکه آجر به کار رفته است. تعداد زیادی کوره و کارگاه ساخت آجر در طول دیوار و در فواصل نزدیک به آن وجود داشته است. این موضوع نشان دهنده کارگاه صنعتی بسیار بزرگ برای احداث دیوار بزرگ گرگان است. طبق برآوردها ۳۰ هزار سرباز می‌توانستند در طول دیوار مستقر شوند.
علت ساخت این دیوار عظیم باستانی
زندگی انسان در طول تاریخ همواره با وقوع حادثه اجین بوده است. از این رو راهکارهایی برای مقابله با این خطرات اندیشیده شده است. صدها سال قبل مخاطرات متعدد با منشأ طبیعی یا انسانی قادر بوده زندگی عده زیادی را از بین ببرد. همچنین این خطرات می توانسته نشانه های حیات را از منطقه ای حذف کند.
بر این اساس، لزوم رعایت تمهیداتی پیشگیرانه جهت مصون داشتن انسانها از خطرات احتمالی همواره مورد توجه قرار می گرفته است. دیوار بزرگ گرگان یکی از این تمهیدات برای پدافند غیر عامل است.
موقعیت جغرافیایی دیوار بزرگ گرگان
دیوار بزرگ اسکندر از ساحل کمش تپه در جنوب رود اترک و شمال بندر ترکمن آغاز می‌شود. اما انتهای آن دقیقا مشخص نیست. مصب رود گرگان، روستای خوجه لر، کوه‌های گلیداغ یا قله کوه علی‌آباد کتول یکی از مقاصد دیوار بزرگ گرگان است.
دیوار بزرگ گرگان از کنار دریای خزر در ناحیه گمیشان آغاز شده و تا کوه‌های گلیداغ در شمال شرق کلاله ادامه می‌یافته است. خط آهن گرگان به آسیای میانه بخشی از قسمت شمال و جنوب دیوار تاریخی گرگان را قطع می‌کند. بنابراین، این دیوار به دو نیم تقسیم می‌گردد.
از نظر شرایط اقلیمی این دیوار در دو بخش کوهستانی و دشت وسیع گرگان در محدوده ترکمن صحرای فعلی قرار دارد. گرگانرود به عنوان طولانی ترین رود در استان گلستان شناخته می شود. جهت این رود شرقی- غربی می باشد و در امتداد ضلع جنوبی دیوار گرگان قرار گرفته است. بنابراین، نقش مهمی در ساخت دیوار گرگان داشته است.
پیشینه تاریخی دیوار بزرگ گرگان
اکثر مورخین انوشیروان ساسانی را بانی این دیوار می دانند. در بعضی منابع دیگر، آغاز بنای این سازه به یزدگرد اول و اتمام آن به انوشیروان نسبت داده می شود. اتفاق نظر است که این دیوار برای جلوگیری از تاخت و تاز قبایل صحراگرد بنا شده است.
بسیاری از کارشناسان براین باورند دیوار تاریخی گرگان هم زمان با دیوار چین ساخته شده است. همچنین هر دوی آن ها برای مقابله با گروهی از مهاجمان به نام هپتال‌ها ساخته شده اند. ابن اسفندیار، پدر تاریخ مازندران و رابینو، نویسنده غربی دوره قاجاریه، این دیوار را به فرخان بزرگ نسبت داده اند.
باستان شناسان با نمونه برداری و آزمایش خاکسترها و زغال‌های بر جای مانده تخمین زدند قدمت دیوار به قرن‌های پنج و ششم میلادی (دوره ساسانی) می‌رسد. در آن زمان، امپراتوری ساسانی با امپراتوری روم شرقی جنگ‌های مداومی داشتند.
همچنین ساکنان این منطقه از ایران، از سوی شمال نیز با تهدید قوم هون (Hun) و دیگر اقوام شمالی رو به رو بودند. بنابراین، دیوار بزرگ گرگان می‌توانست محل رخنه این اقوام را به داخل ایران را ببندد. از این رو سازه عظیم دیوار گرگان در فواصل کوهستان‌های قفقاز و خط ساحلی دریای مازندران ایجاد شد.
پیروز، پادشاه ساسانی در سال های ۴۵۹ تا ۴۸۴ میلادی زمانی که با هون‌های سفید نبرد می‌کرد مدتی را در منطقه گرگان گذراند. بنابراین احتمالاً او یا پادشاه ساسانی دیگری (قبل یا بعد از او) این دیوار را ساخته‌است. هدف آن ها محافظت از دشت حاصل خیز گرگان به عنوان یک منطقه استراتژیک بود.
دژها یا سربازخانه‌های دیوار بزرگ گرگان نشان می‌دهد که حداقل تا یک قرن پس از ساخته شدن فعال بوده‌است. نشانه‌هایی از حضور سربازان در آن دیده می‌شود. اما بعد از آن به عللی متروک شده‌است.
از جمله دلایل متروک شدن این تأسیسات دفاعی می‌تواند نیاز به حضور سربازان بیشتر در نبرد با امپراتوری بیزانس یا مقاومت در برابر حمله اعراب بوده باشد.
این دیوار از دیوار هادریان طولانی‌تر است. دیوار هادریان توسط امپراتور هادریان در مرز انگلستان و اسکاتلند احداث شد. همچنین، این دیوار عظیم دفاعی از بسیاری از بخش‌های دیوار چین، بیش از هزار سال کهن‌تر است. ساخت این دیوار 90 سال طول کشیده است. سازه دیوار بزرگ گرگان طویل ترین دیوار آجری دنیا بوده است.
مهندسی ایران در زمان امپراتوری ساسانی به خوبی با مهندسی امپراتوری روم رقابت داشته است. حتی در بعضی موارد از آن پیشی گرفته است.
عکس این دیوار نخستین بار توسط اریک اشمیت باستان‌شناس آمریکایی ثبت شد. آقای اشمیت در سالهای 1936 و 1937 میلادی از نقاط باستانی ایران با هواپیما عکاسی می‌کرد. در منطقه گرگان دیوار قرمز رنگی را دید که از سمت دریای خزر به طرف کوه‌های گلیداغ امتداد دارد. او از این دیوار عکس گرفت و این عکس‌ها سندی برای تحقیقات باستان شناسان ایرانی و خارجی بر این دیوار شد.
بازدید از دیوار بزرگ گرگان
با توجه به تخریب و مدفون شدن دیوار گرگان در زیر خاک و رسوبات در طول زمان، دسترسی به آن برای گردشگران مشکل است. اما چهار نقطه (کارگاه کاوش) در طول مسیر دیوار گرگان که توسط باستان شناسان حفاری شده است. این چهار نقطه قابل بازدید می باشند (نقشه این نقاط را در سایت تخصصی مربوطه پیدا کنید) و برای بازدید از دیوار بزرگ گرگان کافی است به یکی از آنها سر بزنید:
- کارگاه کاوش یساقلق روستای یساقلق بالا شهرستان کلاله
- کارگاه کاوش قره دیب روستای کسر شهرستان کلاله
- کارگاه کاوش گرگر روستای قره یسر شهرستان کلاله
- کارگاه کاوش ساری سو روستای تمر قره قوزی شهرستان کلاله
“دستی بر ایران” توصیه می کند برای درک بهتر از شرایط اقلیمی، تاریخی و جغرافیایی منطقه، حتما در خصوص این دیوار مطالعه بیشتر انجام دهید تا سفر شما شکل گردشگری آگاهانه داشته باشد. در سفر به این منطقه، بیشتر با جاذبه های گردشگری گرگان آشنا شوید.
پرسش‌های متداول درباره دیوار بزرگ گرگان
اگر پاسخ پرسش خود را در اینجا پیدا نکردید، در بخش دیدگاه‌های زیر این پست برای ما کامنت بگذارید و سوال‌تان را بپرسید. ما حتما به آن پاسخ خواهیم داد.
دیوار بزرگ گرگان در گذشته به چه نام‌هایی شهرت داشته است؟
در متون قدیمی، از این دیوار با نام‌های «دیوار بزرگ اسکندر» یا «دیوار سرخ» و «مار سرخ» نیز یاد کرده‌اند.
قدمت دیوار دفاعی گرگان به چه دوره‌ای برمی‌گردد؟
قدمت این دیوار به دوره ساسانی (سده‌های 5 و 6 میلادی) برمی‌گردد.
نخستین بار چه کسی دیوار بزرگ گرگان را کشف کرد؟
هنگامی که اریک اشمیت، باستان شناس آمریکایی، با هواپیمای شخصی خود در سالهای 1315 و 1316 از آثار باستانی ایران تصویربرداری می‌کرد، اولین کسی بود که متوجه این دیوار قرمز رنگ شد که از سمت دریای مازندران تا کوه‌های گلیداغ امتداد یافته بود.
طول و ارتفاع دیوار بزرگ گرگان چقدر است؟
این دیوار دارای طول 200 کیلومتر و عرض آن بین 2 تا 10 متر متغیر است.
دلیل ساخت دیوار گرگان چه بود؟
دیوار گرگان را دیواری دفاعی می‌دانند که دلیل دلیل اصلی ساخت آن، جلوگیری از تاخت و تاز قبایل صحراگرد در سرزمین‌های شمالی ایران بوده است.
آیا دیوار گرگان بزرگترین دیوار دنیاست؟
دیوار بزرگ گرگان بعد از دیوار چین و دیوار سمیز آلمان، سومین دیوار بزرگ و بزرگترین دیوار آجری دنیا است.
