تخت سلیمان مکانی باستانی در ۴۵ کیلومتری شمال شرقی شهرستان تکاب در شمال غربی ایران است که جزو دیدنی‌های استان آذربایجان غربی محسوب می‌شود. این محوطه‌ی تاریخی مساحتی در حدود ۱۲۴هزار متر مربع دارد. یافته‌های باستان‌شناسان نشان می‌دهد که در این محل، از عهد نوسنگی زندگی جریان داشته است. برخی تاریخ‌نگاران نیز معتقدند این مکان محل تولد زرتشت بوده است. تخت سلیمان در سال ۲۰۰۳ در فهرست آثار ایران در یونسکو به ثبت رسید.
این منطقه در دورهی مادها و هخامنشیان، دهکده‌ی کوچکی بوده است. در دورهی اشکانیان، آتشکده‌ی بزرگی در آنجا برپا می‌شود؛ اما تخت سلیمان در دورهی ساسانیان بیشترین رونق و شکوه را می‌یابد. آتشکده‌ی آذرگشنسب، چهارتاقی، ایوان غربی (خسرو)، معبد آناهیتا، دهلیز محافظتی، دو دروازه‌ی شمالی و جنوب شرقی متعلق به این دوره است.
همان‌طور که پاسارگاد و تخت جمشید نمایی از اقتدار هخامنشیان هستند، تخت سلیمان نیز نمایشگر شکوه ایران عهد ساسانی است. پس از ساسانیان و با هجوم اعراب، این مکان مدتی طولانی متروک ماند. سپس، در دورهی ایلخانان مغول در قرن 13 میلادی دوباره رونق یافت. بناهای پیرامون دریاچه، کاخ شکار، تالار ستون‌دار، تالار هشت‌ضلعی و دوازده‌ضلعی، دروازه‌ی جنوبی، حمام و مسجد، بقایایی از دورهی ایلخانیان هستند.
دلیل نام‌گذاری تخت سلیمان
دلیل مشخصی برای این نام وجود ندارد. برخی بر این عقیده‌اند که در زمان حمله‌ی اعراب به ایران، برای در امان ماندن این بناها از تاخت‌وتاز مهاجمان، مردم علاقه‌مند به ماندگاری اثر آن را تخت سلیمان نامیده‌اند. همان‌طور که آرامگاه کوروش بزرگ را «مشهد مادر سلیمان» نامیده‌اند.
نظریه‌ی دیگر آن است که اعراب وقتی چنان ساختمان‌های بزرگی را در آنجا دیدند، گمان بردند این بناها نمی‌تواند ساخته‌ی دست بشر باشد و موجودات فرازمینی به دستور حضرت سلیمان آنها را ساخته‌اند.
کاوش‌ها نشان می‌دهد شهر مهم «شیز» متعلق به دورهی اشکانیان در محلی قرار داشته است که اکنون به نام «تخت سلیمان» می‌شناسیم و بزرگ‌ترین و مهم‌ترین آتشکده‌ی اشکانیان و ساسانیان، آتشکده‌ی آذرگشنسب در این محل قرار داشته است.
کاوش در تخت سلیمان
پیرامون کل این مکان، سکوی محکم گردی با ارتفاع ۶۰ متر بالاتر از تپه‌های اطراف قرار گرفته است. دریاچهی رسوبی و آتشکده‌ای زرتشتی و معبد آناهیتا در این سکو قرار دارند. هم در داخل این بنا و هم در نزدیکی آن دیدنی‌های جذاب و درخورتوجهی وجود دارد. در اینجا به معرفی کوتاهی از آنها می‌پردازیم.
دریاچه رسوبی
دریاچهی تخت سلیمان، دریاچه‌ای آهکی با قدمت 3هزارساله است. در ابتدا فقط یک چشمه بوده است که با گذشت سال‌ها، رسوب‌های ناشی از آب، دیواری را پیرامون لبه‌ی خارجی آن شکل دادند و آن را به دریاچه‌ای به عمق 70 متر تبدیل کردند که امروز آن را مشاهده می‌کنید.
از این دریاچه هفت جوی جاری بوده است که هریک به آسیابی می‌ریخته و سپس از زیر دیوار حصار بیرون می‌رفته است. این دریاچه یکی از اماکن رازآلود و مرگ‌بار کشورمان به حساب می‌آید. املاح فراوان آب، غواصی و شنا در آن را دشوار کرده و تاکنون شناگران بسیاری را به کام مرگ کشیده است. شناگرانی که هیچ‌گاه جسدشان به سطح آب بازنگشته است.
در میان عوام، این عقیده وجود دارد که در کف دریاچه، گنج‌هایی از عهد اشکانیان و ساسانیان وجود دارد. در دورهی اشکانیان یک بار تخت سلیمان توسط رومیان محاصره می‌شود و نگهبانان آتشکده وقتی از جانب دشمن احساس خطر می‌کنند، گنجینه‌ها و نذورات را به داخل دریاچه می‌ریزند. حادثه‌ی مشابهی در دورهی ساسانیان نیز با محاصره‌ی تخت سلیمان به‌دستِ «هراکلیوس» رومی رخ می‌دهد.
از عهد اشکانیان الهه‌ی آب، آناهیتا نیز مقدس شمرده می‌شد و مردم با پرتاب هدایا به داخل آب دریاچه، ایزدبانو آناهیتا را گرامی می‌داشتند. همین افسانه برخی را به جست‌وجو در آب دریاچه تشویق می‌کرد. در این دریاچه هیچ موجودی زندگی نمی‌کند و فقط تعدادی ماهی قرمز و آکواریومی در سطح آب دیده می‌شوند.
سازه‌های ساسانی در تخت سلیمان
در تخت سلیمان سازه‌ای دیده نمی‌شود که متعلق به پیش از ساسانیان باشد. احتمالاً اشکانیان نیز در این منطقه سازه‌هایی داشته‌اند که به دست ساسانیان ویران شده‌اند. در این بخش، به معرفی بناهای ساسانی مجموعه می‌پردازیم:
حصار و دروازه‌های تخت سلیمان
در دورهی ساسانیان، در اطراف مجموعه‌ی تخت سلیمان حصاری دایره‌ای کشیده شده است که محیطی حدود 1120 متر دارد. این دیوار پهنایی بین 3.5 تا 4 متر دارد و ارتفاع آن در بلندترین بخش 18 متر است. برای ساخت دیوار از سنگ‌های بزرگ تراش‌خورده استفاده کرده‌اند.
از دورهی اشکانیان، برای برقراری امنیت و تسلط بیشتر بر دشمنان، حصارهای دایره‌وار مرسوم شد. دلیل ساخت دایره‌ای حصارهای تخت سلیمان نیز شاید توجه به همین نکته بوده یا ممکن است برای همخوانی با دریاچه که محیطی گرد دارد، به این شکل ساخته شده باشد. این حصار 38 برج دارد که کاملاً بر دشت‌های اطراف مسلط هستند.
مجموعه‌ی باشکوه تخت سلیمان سه دروازه‌ی اصلی دارد: دروازه‌های جنوب شرقی و شمالی که متعلق به دورهی ساسانیان هستند و دروازه‌ی سوم که متعلق به دورهی ایلخانیان است. در دورهی ایلخانی با شکافتن بخشی از حصار دور مجموعه، این دروازه را کار گذاشته‌اند. دروازه‌های عهد ساسانی معماری همانندی دارند. دروازه‌ی جنوب شرقی تقریباً ویران شده، اما دروازه‌ی شمالی تاحدودی سالم است. امروزه از دروازه‌ی دورهی ایلخانی برای ورود به تخت سلیمان استفاده می‌شود که در جنوب مجموعه قرار دارد.
آتشکده زرتشتی آذرگشنسب
یکی از سه آتشکده‌ی مهم ایرانیان در دوران ساسانیان، در شمال دریاچه تخت سلیمان واقع شده و به آتشکده‌ی آذرگشنسب مشهور است. در ایران باستان سه آتش مهم مقدس وجود داشته که در سه آتشکده از آنها نگاهبانی می‌شده است:
- آتش بُرزین مهر (آتش عشق و والا) ویژه‌ی کشاورزان، در نزدیکی نیشابور؛
- آتش فَربغ (آتش فَر ایزدی) ویژه‌ی موبدان و بلندپایگان، در کاریافت فارس؛
- آتش آذرگشسب یا آذرگشنسب (آتش اسب نر) ویژه‌ی ارتشیان، در تخت سلیمان تکاب.
- بدین ترتیب، فقط خانواده‌ی سلطنتی و فرماندهان نظامی حق داشتند در این آتشکده نیایش کنند. این بنا مانند اغلب آتشکده‌های ساسانی، از یک اتاق اصلی و هشت در و چند تالار تشکیل شده است.
حکومت و مردم برای این آتشکده به‌عنوان نماد اتحاد ملی، احترام بسیاری قائل بودند. این آتشکده برای شاهان ساسانی بسیار مقدس و مهم بود؛ چنان‌که پس از تاج‌گذاری یا در هنگام آماده‌شدن برای جنگ، به زیارت آن می‌شتافتند. بالای گنبد آتشکده، هلالی از جنس نقره نصب بود که طلسم آن به شمار می‌رفت. آتش آتشکده خودسوز بود و خاکستری برجای نمی‌گذاشت. چنین به نظر می‌رسد که سوخت آن نفت یا گاز بوده است. آتش درون آتشکده در حدود هفت قرن نماد قدرت آیین زرتشت بود. در سال 624 میلادی با حمله‌ی رومیان به ایران این آتشکده ویران شد.
ایوان خسرو
ایوان خسرو اوج مهارت تاق‌سازی ساسانیان را نشان می‌دهد. این ایوان 12 متر عرض دهانه، بیش از 18 متر ارتفاع و حدود 27 متر عمق دارد و از لحاظ معماری شبیه ایوان مدائن است؛ اما در ابعاد کوچک‌تر. در ایوان مدائن عرض دهانه 25 متر، عمق 43 متر و ارتفاع 37 متر است. در کنار ایوان خسرو، بقایایی از چند ساختمان دیگر نیز به چشم می‌خورد که ممکن است محل استراحت و پذیرایی بوده باشند و بخشی از آتشکده محسوب نمی‌شوند.
پایین ایوان با سنگ‌های بزرگ تراش‌خورده و دیوارها با آجر ساخته شده‌اند. گفته می‌شود گنج ارزشمند خسروپرویز، تخت تاقدیس، در این ایوان قرار داشته است. تختی بزرگ و افسانه‌ای که با عاج و زر و سیم آراسته شده و به شکل تاقدیس بوده است. فردوسی نیز به شرح این تخت پادشاهی پرداخته است:
ز تختی که خوانی ورا تاقدیس که بنهاد پرویز در اسپریس
در سده‌ی 14 میلادی، حکام مغول ایلخانی این ایوان را با لاشه‌ی سنگ و ملات بازسازی کردند و با گچ‌گاری، مقرنس و کاشی‌کاری آراستند. بخش‌هایی از این کاشی‌ها و آرایه‌ها در موزه ملی ایران نگهداری می‌شوند.
این ایوان در گذر زمان و بر اثر عوامل طبیعی، مثل زلزله‌ای در دهه‌ی 20 خورشیدی، بسیار آسیب دیده و بخش‌هایی از آن فرو ریخته است. در دورهی پهلوی، داربستی برای محافظت از باقی‌مانده‌ی بنا در اطراف تاق کار گذاشته‌اند.
معبد آناهیتا
معبد آناهیتا به الهه‌ی آب تعلق دارد و در شمال شرقی دریاچه قرار گرفته است. ستون‌ها و دیوارهای این معبد از جنس لاشه‌ی سنگ‌های تراشیده است و در ساخت آن از تاق ضربی بهره برده‌اند. از عهد اشکانیان گرامیداشت آب و ایزدبانوی آن، آناهیتا رایج گشت و آتشکده‌های بسیاری به نام آناهیتا در ایران ساخته شد. در برخی ادوار تاریخی، رسم بر این بود که در دوران جنگ، اشیای قیمتی و باارزش را به‌صورت داوطلبانه به آب دریاچه می‌انداختند و معتقد بودند که آناهیتا آنها را در برابر دشمنان حفظ خواهد کرد.
کوه بلقیس
مکان دیگری که در نزدیکی تخت سلیمان قرار دارد کوه بلقیس است. بنا به آموزه‌ها و سنت‌های اسلامی، بلقیس نام ملکه‌ی سبا، همسر سلیمان نبی است.
این کوه در ۸ کیلومتری شمال شرقی تخت سلیمان قرار گرفته است و دو قله با ارتفاعی در حدود ۳۲۰۰ و ۳۶۵۰ متر دارد. قلعه و دژهای تخت بلقیس در قله‌ی جنوبی واقع شده‌اند. دژها برج‌های دیده‌بانی دارند که مشرف به منطقه هستند.
بر فراز کوه می‌توانید از چشم‌انداز زیبای دریاچه‌ای لذت ببرید که از آب‌شدن برف‌های میان دو قله به وجود آمده است. این منظره‌ی چشم‌نواز در اکثر مواقع سال وجود دارد؛ اگرچه در سال‌های اخیر، این دریاچه در تابستان به‌دلیل بارندگی‌های اندک خشک می‌شود.
زندان سلیمان
زندان سلیمان تپه‌ای مخروطی است و با ارتفاعی در حدود ۱۰۰ متر که در ۳ کیلومتری غرب تخت سلیمان واقع شده است. روی نوک این تپه، حفره‌ای عمیق به قطر حدودی ۶۰ متر وجود دارد. به احتمال بسیار، ۲۰۰ سال پیش این حفره پر از آب بوده است.
دلیل این نام‌گذاری، افسانه‌ای محلی است که گفته می‌شود سلیمان شیاطین نافرمان از دستوراتش را در اینجا زندانی می‌کرده است. این بنا، در دوران ساسانیان محل ستایش و اهدای قربانی‌های زرتشتیان بوده است.
بناهای دورهی ایلخانی
همان‌طور که پیش‌تر گفته شد، در تخت سلیمان بناهایی از دورهی ایلخانی وجود دارند که برخی روی ویرانه‌های ساسانی ساخته شده‌اند. از آنجا که بناهای ایلخانی قدمت کمتری دارند، از سازه‌های ساسانی سالم‌تر مانده‌اند.
مسجد آذرگشنسب یا تخت سلیمان
در دورهی آباغاخان بر ویرانه‌های آتشکده آذرگشنسب، مسجد بنا شد که بعد از مرگ وی از رونق افتاد و در حال حاضر جز نقش‌و‌نگارهایی از آن بر جای نمانده است.
رواق‌های ایلخانی
دور تا دور دریاچه رواقی از عهد ایلخانی وجود دارد. رواق‌ها پایه‌هایی مربع‌شکل دارند و احتمالاً بین هرکدام تاقی وجود داشته است. به نظر می‌رسد رواق شرقی برای نگهبانان و رواق غربی برای زنان بوده است.
بناهای هشت‌ضلعی
دو بنای هشت‌ضلعی در مجموعه وجود دارد. بنای شمالی محل پذیرایی و غذاخوری درباریان بوده و با نقش‌هایی از سیمرغ و اژدها و گیاهان آراسته شده است. بنای جنوبی محل استراحت و خوابگاه بوده‌اند.
تالار چهار ستونی یا تالار شورا
از این تالار برای برپایی مجالس مشورتی ایلخانیان درباره‌ی مسائل حکومتی استفاده می‌شده است. به این گردهمایی‌ها «قورولتای» یا «قوریلتای» گفته می‌شد. هم‌اکنون از این محل به‌عنوان موزه‌ی یافته‌های مجموعه استفاده می‌شود.
حمام ایلخانی
این حمام با سنگ، ملات گچ و آجرهای ساسانی ساخته شده و به کاشی‌های لعابدار آراسته بوده است. کف حمام سنگفرش بوده و سیستم کانال‌کشی برای آبرسانی و دفع فاضلاب داشته است.
فراز و نشیب‌ها در گذر سالیان
این مکان باستانی بزرگ‌ترین مرکز آموزشی و دینی و اجتماعی در ایران پیش از اسلام بوده است. نشانه‌هایی از اولین سکونت انسان‌ها در هزاره‌ی اول پیش از میلاد، در اطراف این محوطه وجود دارد. با کاوش‌هایی در اطراف تخت سلیمان، دو محوطه‌ی متعلق به دوران پیش از تاریخ یافت شده است؛ برای نمونه، قطعات برنزی از دورهی مفرغ. همین یافته‌ها بیانگر آن است که تخت سلیمان با قدمتی چندهزار ساله محل زندگی انسان‌ها بوده است.
در دورهی مادها و هخامنشیان نیز سکونت در این منطقه وجود داشته است؛ اما به‌دلیل آنکه بناهای آنها زیر لایه‌های دورهی ساسانیان مدفون شده، محققان یافته‌های کمی از آن دوران به دست آورده‌اند. از دورهی اشکانیان، قرارگیری آب و آتش در کنار هم به تخت سلیمان هویتی مذهبی بخشید و در دورهی ساسانیان نیز قوام یافت.
ساسانیان دیواری از آجر گلی در اطراف دریاچهی مرکزی و دروازه‌ها و معابد ساختند. حکومت دینی ساسانیان آتش مقدس را به معبد این مکان انتقال داد و نام آن را آذرگشنسب نهاد. بدین ترتیب، این معبد به یکی از سه معبد مهم در دوران ساسانیان تبدیل شد.
اما در سال ۶۲۴ پیش از میلاد و در دوران حکومت خسرو پرویز ساسانی، هراکلیوس، امپراتور روم، در حمله به ایران این آتشکده را نابود کرد. پس از سقوط امپراتوری ساسانی و پذیرش اسلام از سوی ایرانیان، این مجموعه‌ی بزرگ به‌دلیل آسیب‌هایی که در جنگ میان ایران و روم متحمل شده بود، نتوانست جان دوباره بگیرد.
این امر تا قرن سیزدهم میلادی ادامه داشت تا آنکه آباغاخان، دومین حاکم مغول ایران در دوران ایلخانیان، با بازسازی‌های گسترده و ساخت بناهای جدید، زندگی دوباره‌ای به تخت سلیمان داد. ایلخانیان مدتی از این بنا به‌عنوان تفرجگاه سلطنتی تابستانه استفاده می‌کردند. اکثر ساخت‌وسازها در بخش جنوبی بنا انجام شد. هنوز هم اندکی از آنها باقی مانده است. در قرن چهاردهم میلادی، شاهزاده‌های مغول، دیگر در این بنا زندگی نکردند و آن را رها کردند.
بخش بزرگی از بناهای تخت سلیمان ویران شده‌اند؛ اما هنگامی که برخلاف جریان آب سبزفامی که از دریاچه جاری و از حصارها خارج می‌شود، از سراشیبی بالا بروید و از دروازه‌های بزرگ آن بگذرید، گویا به قلب تاریخ امپراتوری شکوهمندی وارد شده‌اید. فرمانرواییِ یکه‌تازی که قلب تاریخ بود و آتشکده‌ای باشکوه و رازآلود داشت. جایی که هنوز بوی گنج‌های افسانه‌ای ساسانی از آب دریا‌چه‌اش حس می‌شود. تخت سلیمان و دریاچهی آن می‌‌تواند محلی رازآلود و پر از داستان و افسانه برای گردشگرانی باشد که به موضوعاتی ازاین‌دست علاقه‌مند هستند.
تخت سلیمان کجاست؟
تخت سلیمان در ۴۵ کیلومتری شمال شرق شهر تکاب (آذربایجان غربی) و در جاده‌ی دندی قرار دارد. اگر قصد بازدید از این مکان تاریخی را دارید، از این لوکیشن استفاده کنید:
پرسش‌های متداول درباره تخت سلیمان
اگر پاسخ پرسش خود را در اینجا پیدا نکردید، در بخش دیدگاه‌های انتهای این پست سؤالتان را برای ما بنویسید. ما حتماً به آن پاسخ خواهیم داد.
بناهای موجود در تخت سلیمان به کدام دوره‌های تاریخی تعلق دارند؟
بررسی آثار تاریخی موجود در تخت سلیمان ثابت کرده است که دیرینگی این محل به دورهی پارینه سنگی و عصر آهن یک و دو و سه می‌رسد. نشانه‌هایی از استقرار مردم در دوران‌های مختلف تاریخی ازجمله مانایی، هخامنشی، اشکانی، ساسانی و ایلخانی نیز در این مجموعه کشف شده است.
چه معبدهایی در مجموعه‌ی تخت سلیمان وجود دارند؟
آتشکده و معبد آناهیتا در تخت سلیمان قرار دارند. این معبد در دورهی ساسانی جزو ثروتمندترین معابد روزگار خود بوده است.
داستان چمن متحرک تکاب در نزدیکی تخت سلیمان چیست؟
«چمن متحرک چملی» یا «چملی گول» در ۱۵ کیلومتری تکاب و نزدیکی تخت سلیمان قرار دارد. این چمن به‌صورت جزیره‌ای متحرک روی دریاچه‌ای کوچک با مساحت تقریبی یک هکتار قرار گرفته است. این چمن متحرک ۸۰ متر مربع وسعت دارد و با وزش باد به اطراف حرکت می‌کند. چمن متحرک چملی حتی در زمستان سبزی و طراوت خود را از دست نمی‌دهد.
کوه دیو کجاست و ارتباط تخت سلیمان با آن در چیست؟
کوه مخروطی‌شکل نزدیک تخت سلیمان به «زندان سلیمان» یا «کوه دیو» معروف است. بنابر افسانه‌ها، این کوه محلی برای زندانی‌کردن دیوهایی بوده است که حضرت سلیمان آنها را به‌دلیل نافرمانی در بند کرده بود.
چرا دریاچهی تخت سلیمان را پر رمز و راز می‌دانند؟
روایت‌های بسیاری از شگفتی‌های این دریاچه بیان شده است:
• برخی می‌گویند عمق دقیق این دریاچه هنوز مشخص نیست، اما در سال‌های اخیر باستان‌شناسان اندازه‌ی عمق آن را نیز به دست آورده‌اند.
• محلی‌ها معتقدند در انتهای این دریاچه گنجی نهفته است. برای پیداکردن این گنج افراد بسیاری دل به آب زده‌اند و زنده برنگشته‌اند.
• در این دریاچه هیچ موجود زنده‌ای وجود ندارد.
ماجرای انگشتر حضرت سلیمان و دریاچه تخت سلیمان چیست؟
داستان‌های مختلفی از وجود گنج در این دریاچه روایت شده است. یکی از شاخص‌ترین این روایت‌ها، ماجرای انگشتر حضرت سلیمان است که یکی از دیوهای نافرمان، آن را به داخل این دریاچه انداخته است. این انگشتر هرگز پیدا نشده است.
