بازار سنتی همدان بنایی سرپوشیده در مرکز این شهر است که دو کاربری تجاری و گردشگری دارد. چراکه افزون بر عرضه‌ی کالاهای مختلف، به‌دلیل معماری کم‌نظیرش یکی از جاهای دیدنی همدان به شمار می‌رود. این مجموعه‌ی تاریخی در سال ۱۳۷۷ خورشیدی به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
تاریخ بازار سنتی همدان
شهر هگمتانه را که معادل همدان امروزی است، مردمانی از قوم‌های گوناگون ساکن در فلات ایران بنا نهادند و آن را پایتخت نخستین پادشاهی ایرانی قرار دادند. این شهر از اواخر سده هشتم پیش از میلاد، مرکز امپراتوری مادها بوده و بعدها نیز پایتخت تابستانی هخامنشیان محسوب می‌شده و تا زمان ساسانیان همان جایگاه را داشته است.
برخی مدارک و کاوش‌های باستان‌شناسی، پررونق بودن داد و ستد و بازرگانی را از دیر باز در پایتخت مادان یا هگمتانه‌ی باستان، حتی پیش از هرودوت نشان می‌دهند. این مدارک همچنین اثبات می‌کنند که برای تسهیل امور تجاری و مبادلات کالایی، در شهر هگمتانه نوعی نهاد بانکداری پیشرفته وجود داشته است. هرچند، زمان ساخت بازار کنونی این شهر بر اساس برخی متون تاریخی و نوشته‌ی سیاحان به دوره‌های قاجار و پهلوی مربوط می‌شود. البته، سیاحان ساخته شدن قسمت‌هایی از بازار نظیر سرای گلشن را به دوره‌ی صفوی نسبت می‌دهند.
گفتنی است که علت تبدیل‌شدن همدان به یکی از مراکز مهم مبادلات ایران در گذشته، به قرارگرفتن آن در مسیر شاخه‌های اصلی جاده‌ی ابریشم مربوط می‌شد. اهمیت این موضوع به‌اندازه‌ای بود که در اواخر دوره‌ی قاجار، بخش عمده‌ای از مبادلات با غرب از طریق همدان و بغداد صورت می‌گرفت. تا اینکه افتتاح خطوط راه‌آهن میان پایتخت و بنادر شمالی و جنوبی باعث شد که همدان اهمیت تجاری خود را از دست بدهد. بنابراین، به‌تدریج بناهای موجود در بازار سنتی همدان ویران یا دچار دخل و تصرف و ساخت و ساز شدند.
البته، بازار مدنظر هنوز ساختار معماری قدیمی خود را حفظ کرده است. گذشته از آن، پس از بازسازی‌های صورت‌گرفته در این بازار و کاروانسراهای موجود در آن، رونق و اعتبار گذشته تا حدودی به آن بازگشته است.
معرفی راسته‌های بازار سنتی همدان
در کشورمان بیشتر بازارهای سنتی راسته‌های متعددی دارند که هرکدام از آنها در صنف مخصوص خود، مشغول فعالیت هستند. بازار سنتی همدان نیز از این قاعده مستثنا نیست. گفتنی است که بازار سنتی همدان به‌طور کلی ۳۸ راسته دارد که تعدادی از راسته‌های محبوب آن در ادامه معرفی میشوند. در خور توجه است که نام‌گذاری اغلب راسته‌ها بر اساس نوع فعالیت آنها صورت گرفته است.
راسته‌ی نخودبریزها
در این راسته از بازار همدان، فروشگاه‌های متعددی به چشم می‌خورند که عطاری، خرازی، خواربارفروشی و لوازم بهداشتی از جمله‌ی آنها هستند. بنابراین، می‌توان انواع لوازم مصرفی را از این بازار تهیه کرد. گفتنی است که دسترسی به این راسته، از طریق در شمال غربی مسجد جامع همدان امکان‌پذیر است.
راسته‌ی بازار قنادها
این راسته از بازار همدان که در ضلع غربی مسجد جامع واقع شده است، با عنوان راسته‌ی قنادخانه نیز شناخته می‌شود. همان‌طور که از نام راسته برمی‌آید، شیرینی‌جات مختلفی نظیر انواع شکلات، شیرینی‌های قنادی و سنتی و همچنین آجیل در آنجا تهیه میشوند و به فروش می‌رسند.
راسته‌ی بازار صحاف‌خانه
در بازار سنتی همدان، سرای قدیمی و معروفی به نام گلشن وجود دارد که راسته‌ی بازار صحاف‌خانه در قسمت غربی آن قرار گرفته است. این راسته محلی برای عرضه‌ی انواع کتاب و نوشت‌افزار است.
راسته‌ی کفش‌دوزخانه‌ی کوچک
این راسته منشعب از راسته‌ی گلشن است و در آن، انواع کیف و کفش به مشتریان عرضه می‌شود.
راسته‌ی زرگرها
راسته‌ای از بازار سنتی همدان است که در ضلع شرقی خیابان باباطاهر قرار دارد و می‌توان انواع طلا و جواهرات را از آنجا تهیه کرد.
راسته‌ی صندوق‌سازها
در این راسته که در محوطه‌ی ضلع شمالی مسجد جامع و انتهای بازار ذغالی‌ها قرار دارد، انواع لوازم خانگی به فروش می‌رسند.
راسته‌ی چاقوسازها
در این راسته که در ضلع شمالی مسجد جامع همدان قرار دارد، می‌توان درخواست تعمیر و ساخت انواع چاقو، قیچی، کارد و کلید را به‌صورت سفارشی انجام داد. ضمن آنکه انواع این محصولات برای فروش نیز عرضه میشوند.
راسته‌ی دباغ‌خانه
این راسته در گذشته‌های دور، محلی برای تمیزکردن پوست حیوانات و زدودن چربی از آن بوده است. محصولی که پس از این فرآیند به دست می‌آمد، در تولید انواع صنایع دستی چرمی به کار می‌رفت. امروزه این حرفه به‌واسطه‌ی تولید بوی بد، از بازار به جای دیگری منتقل شده است و تنها نامی از آن باقی مانده است.
راسته‌ی مسگرها
محلی برای ساخت و عرضه‌ی انواع ظروف مسی و زیباست که به‌دلیل توصیه‌‌های بسیار در زمینه‌ی مفید‌بودن استفاده از ظروف مسی برای سلامتی، علاقه‌مندان فراوانی دارد.
شرح مختصری دربارهی سراهای بازار سنتی همدان
در گوشه‌و‌کنار فضای سرپوشیده‌ی بازار سنتی همدان، حدود ۲۶ سرا وجود دارد که از ویژگی‌های متمایز آن محسوب میشوند. برخی از این سراها عبارت‌اند از:
- سرای گلشن، سرای قلمدانی، سرای نو، سرای صفرخان، سرای گمرک، سرای شریفیه، سرای پیغمبر، سرای میرزا کاظم و سرای حسین‌خانی.
در این میان، سرای گلشن بزرگ‌ترین، سرای گمرک آبادترین و سرای میرزاکاظم سالم‌ترین سرای بازار همدان به شمار می‌روند. جالب توجه است که سراهای گلشن و میرزاکاظم که در دو ضلع هسته‌ی اولیه‌ی بازار یا راسته‌ی اصلی آن واقع شده‌اند، هنوز هم کاربری خود را حفظ کرده‌اند. این دو سرا به دوره‌ی صفوی تعلق دارند. سایر سراهای موجود در بازار ازجمله بناهای قاجاری هستند که در مرحله‌ی دوم توسعه‌ی بازار ایجاد شده‌اند.
به‌طور کلی، تمامی سراهای موجود در بازار دارای قسمت‌های مختلفی هستند که عبارت‌اند از:
- مسجد، چایخانه، حمام، زورخانه و… .
کاروانسراهای بازار
در بازار همدان علاوه بر سرا، کاروانسراهای متعددی نیز وجود دارند که دکان‌های فراوانی در این کاروانسراها مشاهده میشوند. به‌طور کلی، بیشتر کاروانسراهای موجود در بازار در دوره‌ی قاجار بنا شده‌اند و ازجمله‌ی مراکز تجاری مهم شهر محسوب میشوند. شمار این کاروانسراها به ۱۲۰ عدد می‌رسد که در ادامه، به معرفی تعدادی از آنها می‌پردازیم:
کاروانسرای گلشن
این کاروانسرا در اوایل دوره‌ی قاجار بنا شده است؛ اما قسمت‌هایی از آن را در دوره‌ی صفوی ساخته‌اند. کاروانسرای گلشن با کاربرد تجاری خود از حیاطی مرکزی با حجره‌های دوطبقه در اطراف آن تشکیل شده است. در گذشته، طبقه‌ی اول این کاروانسرا به عرضه‌ی کالا و طبقه‌ی دوم آن به استراحت کاروانیان اختصاص می‌یافت.
کاروانسرای مزبور به‌دلیل قرارگرفتن در کنار بازار سنتی همدان، از رونق و اعتبار بسیاری برخوردار بوده و به‌عنوان مرکز تجاری شهرهای مجاور همدان کاربرد داشته است. هم‌اکنون این کاروانسرا به محلی برای نگهداری اجناس بازاریان و خرید و فروش کالاهای اساسی نظیر فرش، کفش و کاغذ تبدیل شده است.
کاروانسرای میرزاکاظم
این کاروانسرا بنایی قاجاری است که امروزه به‌عنوان کانون فروش فرش استان همدان کاربرد دارد. بنای مزبور در سال ۱۳۴۶ خورشیدی به‌طور کامل بازسازی شد تا کسبه و بازاریان در آن به خرید و فروش و رفوگری فرش‌های دستباف بپردازند.
کاروانسرای شریفیه
از میان تمامی کاروانسراهای موجود در بازار سنتی همدان، کاروانسرای شریفیه به‌دلیل قرارگیری در مرکز سه راسته‌ی نخودبریزها و صحاف‌خانه و حلبی‌سازها، پویایی و تحرک بیشتری دارد. این بنای دوطبقه دارای مساحتی در حدود ۲هزار متر مربع است و ۲۸ حجره در پیرامون حیاط آن قرار دارند. امروزه، از این حجره‌ها برای انبار استفاده می‌شود.
گفتنی است که کاروانسرای شریفیه افزون بر حیاط اصلی خود، دارای دو حیاط شمالی و جنوبی نیز هست که ورودی‌‌های آنها پوششی از تاق آجری دارند. این کاروانسرا به‌سبب برخورداری از ویژگی‌های خاصی نظیر ستون‌های چوبی و تاق و قوس، در مرکز توجه قرار گرفته است.
شایان ذکر است که سراها و کاروانسراهای موجود در بازار سنتی همدان تفاوت چندانی باهم ندارند و هر دو به یک منظور استفاده میشوند. این بناهای تاریخی معمولاً در فضایی بزرگ و دوطبقه ساخته شده‌اند که طبقه‌ی بالای آنها به دفاتر تجارت‌خانه و طبقه‌ی پایین به انبار و کارگاه‌های تولیدی اختصاص یافته‌اند. مهم‌تر اینکه در بناهای مزبور تنها معاملات کلی انجام میشوند و خرده‌فروشی در آنها ممنوع است.
مسیر دسترسی و جاذبه‌های اطراف بازار همدان
بازار سنتی همدان در مرکز شهر و در تقاطع سه خیابان اکباتان، شهدا و باباطاهر واقع شده است و راسته‌های مختلف آن پیرامون میدان امام خمینی قرار گرفته‌اند. بنابراین، دسترسی به بازار همدان از این سه خیابان امکان‌پذیر است.
جالب اینکه به‌دلیل قرارگرفتن جاذبه‌های گردشگری مختلف در نزدیکی بازار، توجه گردشگران به آن بیشتر جلب می‌شود. برخی از این جاذبه‌ها عبارت‌اند از:
مسجد جامع همدان
مساجد یکی از اجزای جدانشدنی بازارهای سنتی ایران هستند. مسجد جامع در طراحی شهرهای مسلمان در قلب شهر و نزدیک به مکان‌های اصلی مورد نیاز عموم مردم مانند بازار، حمام، آب‌انبار و… ساخته می‌شدند. در بازار سنتی همدان نیز مسجدی با عنوان مسجد جامع همدان در ضلع غربی و محدوده‌ی راسته‌بازارهای آن واقع شده است. مسجد مزبور در ابتدای ساخت تنها شامل یک شبستان بوده است و در ضمن گسترش بازار، فضاهای متعدد دیگری بدان اضافه شده‌اند.
حمام قلعه
در یکی از محله‌های اصیل همدان به نام محله‌ی قلعه یا قاشق‌تراشان، حمامی به نام حمام قلعه قرار دارد که جزو حمام‌های قدیمی با معماری ایرانی‌اسلامی به شمار می‌رود. سالخوردگان محل، این حمام را با عنوان حمام حاج‌محمد‌سعید می‌شناسند. امروزه، این حمام پس از بازسازی بخش‌های داخلی و ستون‌ها و بازسازی‌های دیگر، به موزه‌ی مردم‌شناسی همدان تغییر کاربری داده است.
بازدید از بازار سنتی همدان را در برنامه‌ی سفر بگنجانید
بازار سنتی همدان به‌سبب برخورداری از ویژگی‌های معماری ایرانی و داشتن کاروانسراهای قدیمی، شهرت و اعتبار ویژه‌ای دارد. بنابراین، بهتر است در سفر به همدان با تورهای داخلی، از این بازار سنتی نیز بازدید کنید. دستی بر ایران پیشنهاد می‌کند که علاوه بر گشت‌وگذار در بازار، تماشای سایر جاذبه‌های گردشگری همدان را نیز در برنامه‌ی سفر خود بگنجانید.
آدرس دقیق بازار سنتی همدان کجاست؟
این بازار در مرکز شهر همدان و شمال میدان امام خمینی، در میان سه خیابان اکباتان، شهدا و باباطاهر قرار دارد. موقعیت مکانی دقیق این بازار را در زیر مشاهده می‌کنید:
پرسش‌های متداول درباره بازار سنتی همدان
اگر پاسخ پرسش‌های خود را در موارد زیر پیدا نکردید، از طریق بخش دیدگاه‌های همین پست، سوالهایتان را با ما در میان بگذارید. ما در اولین فرصت به آنها پاسخ خواهیم داد.
چه کالاهایی را می‌توان از بازار سنتی همدان خریداری کرد؟
این بازار راسته‌های متعددی دارد که در هرکدام از آنها به فعالیت خاصی می‌پردازند و کالاهای متعددی به فروش می‌رسانند. بنابراین، هر کالایی که نیاز داشته باشید، می‌توانید در این بازار پیدا کنید. ازجمله‌ی این کالاها می‌توان به خشکبار، ادویه، ظروف مسی، پوشاک، کیف‌و‌کفش، فرش دستباف، انواع چاقو، قیچی، طلا و جواهرات اشاره کرد.
دربارهی قدمت بازار سنتی همدان چه می‌دانید؟
بر اساس برخی متون تاریخی و نوشته‌ی سیاحان، زمان ساخت این بازار به دوره‌های قاجار و پهلوی مربوط می‌شود. البته، سیاحان ساخته‌شدن قسمت‌هایی از بازار نظیر سرای گلشن را به دوره‌ی صفوی نسبت داده‌اند.
